Osy shaghyn әngime-esse osydan on jylday búryn jazylyp, kitaptardyng arasynda qalyp qoyypty, bәlkim baspagha bereyin dep taba almaghan boluym kerek. Juyqta tauyp alyp, oqyp oigha qaldym, osy on jylda Qazaq tili mәselesi qansha ózgerdi eken, dep. Sonymen, kópshilik oqyrmangha úsynyp kórsem dedim. 

avtor

«Bayan Ólgiy» degen atau gazet oqyrmandaryna toqsanynshy jyldan beri tanys boluy da mýmkin, úmytylghan bolsa da tandanarlyghy taghy joq. Óitkeni, shetjúrttaghy qazaqty anyq tanu ýshin, ózimizdegi «qazaq mәselesin» tolyq sheshken boluymyz kerek edi. Biraq, biz әli óite alghamyz joq.  Sonymen, bayaghy aitqanymyzdy taghy bir eske salamyz.

Bayan Ólgiy  mongholsha  «Bay Ólke»  dәliregi  «Bay besik» degen maghynany bildiredi. Búl Mongholiyanyng batysyndaghy qazaq aimaq yaghny kishkentay «Qazaq eli». Jer kólemi az emes, europadaghy ortasha memleketterding jer kólemine tayaydy, al qazirgi túrghyny jýz mynnan asady.  Týgelge juyq  qazaqtar, az sandy mongholdardyng ózi qazaq tildi bolyp ketken, sondyqtan da bolar mongholdar olardy «bayanólgiylikter» dep ataydy.  Aty ózge bolghanmen zaty taza qazaq.

Sany az halyqtyng ózining últtyq kelbetin  qorghap qaluynda ishki sebep pen syrtqy sebepting qaysysy basym bolghanyn saralap kóreyik.

Jiyrmanshy ghasyrdyng bastapqy shiyreginde Mәnji biyliginen qútylghan Monghol jerinde týbegeyli qalu ýshin, sol bette oryn tepkenine jarty ghasyrday uaqyt bolyp qalghan qazaqtar, Shynjangha qaray keri kóshiruge kelgen manjuriyanyng jazalaushylaryna Asylbektey  batyrlarynyng basyn berip, onyng ýstine on myng qoy, myng jylqyny solardyng aldyna salyp bergen. Sóitip, eldik ýshin erining basyn, meken jeri ýshin malyn ayamay tarihy tandau jasaghan.

Sonday ózin qorghay bilgen namysty halyqqa mongholdar da pana bola bildi. Jerinen jeke aimaqty enshilep berdi. Qazaqstanmen arnayy qatynas ornatty. Otyz, qyrqynshy jyldary múghalimderi men oqulyqtaryn jiberip elding sauatyn ashyp jana ómirge betbúrys jasauyna yqpal etti. Eluinshi jyldan bastap, toqsanynyshy jylgha deyin ózinen shyghatyn býkil merzimdik basylymy men  kitap, oqulyqtaryn týgel jiberip túrdy.

Osynyng әserinen múndaghy qazaqtardyng ruhany jaghynan óskendigi sonday, dýniyejýzining damyghan elderinen joghary bilim alu jaghynan olardyng aldyna basqa qazaqtar týse alghan joq. Ondaghy qazaqtar kóp til bilu jaghynan da, kәsiby biliktilik jaghynan da mongholdardyng ózinen asyp ketti. Onyng bir dәleli qúrylys, statistika, jylu elektr, yadrofiziyk, medisina salasynyng bilgirleri qazaqtardan shyqty. (Qúrylys ministri Tileyhan, neyrohirurg Hayrulla, ekonomist Dórbethan, doktor Dineyhan...) Jәne, toqsanynshy jyldarghy Mongholiyadaghy demokratiyalyq ózgeristerding aldynghy shebinde sondaghy qazaqtar boldy (Doktor Zardyhan), osy qarqynmen «dýniyejýzi qazaqtarnyng basyn qosu» degen iydeyanyng da alghashqy avtory «bayanólgiylikter» ekenine, sol kezdegi «Azattyq» radiosynda mәtinderi oqylghan «Ruh» jurnaly tarihy kuә bola alady.

Aqyry, bayanólgiylikter atajúrtynyng alpys jyl boyy jasaghan jaqsylyghyn  Qazaq jeke eldik qúrghan kezde elinen el bólip berip qaytaru ýshin  eng alghashqy kóshti de bastap berdi. Toqsanynshy jyldary sondaghy kóship kelgen alpys mynnan astam qazaqtardyng óskeni bar, ýsti ýstine kelgeni bar, qazir eki jýz mynnan astyp ketti... Olar qazir eldegi toghyz oblysqa tarap býkil salada qyzmet etude. Sol qazaqtar endi, eldikti saqtaudyng tarihy jolynan ótken shaqta, Atajúrttaghy ana til mәselesine kónili alan, basqanyng bәri ornyna kelgende eldikting ózegi bolghan tughan tilding tuyn jelbiretuding qanday janasha joly bar dep, basy qatuly...

«Jerden búryn, tildi qútqaru!»

Otanshyl qazaqtyng ortaq derti:  Ana tilining namysy janynyng eng jandy jerine kirgen uly tiken sekildi qaqsaydy: «Qazaq tili! Qazaq tilin!! Qazaq tilim!!!» dep, kýni-týni qadalyp syzdaydy da túrady. Týnde kózine jas kelse, kýndiz kókiregin ashu kerneydi.

Jas keletini — «qazaqta qazaq tilinen ózge qanday qymbattysy bar edi!?» degen, qayda jýrse de sanasyn sarghaytqan saghynyshy. Ashuy keletini, saghynyp izdep kelgen ANA  TILIN óz qazaghynyng ózekten teuip, ózgelerding mensinbey jýrgeni...

Jogharyda aitylghan az әngimeden bayqaytyn bolsaq, bóten elde jýrse de tilin saqtaghan halyq, eldigin de saqtaydy eken. Tilin saqtasa jeri de, jeri de saqtalady eken. 1916- jyldan bastap,  1932-jylgha deyin Qazaq jerinen shetjúrtqa bosyp ketken qalyng el, ol kezde qyzyl janyn ghana qútqaryp qaludyng qamynda boldy. Qazir «Mәdeny múra» dep izdep jýrgen — býtin baylyq, kýlli qúndylyq júrtta qaldy: Balbal tasty atameken, ata-baba beyti bar tughan topyraq, alty qanat aq ordalar, halyq sheberlerining kóz mayymen somdalghan altyn-kýmis jihazdar, zerli-jibek sәn-saltanatty búiym-kiyimder... sonda qayda barsa da, bosqyn qazaqtardyng qaldyrmaghan jalghyz baylyghy — ana tili bolatyn.

Tilde ólmeytin, órtenbeytin asyldarymyz saqtaldy. Ondaghy eng tómengisi — túrmystyq  qareket tәsilderi men kýndelikti tәlim-tәrbie mektebi,  eng shynyndaghysy — sheshendik sózder men myng jyldyq danalyq anyzdar, ghashyqtyq dastandar men batyrlyq jyrlar... kósem arystardyng ýlgi-ónegesi men shejiresi... Osynday bagha jetpes asyldarymyzdy algha ústap, bes beresi joq bóten elden jer súrap aldyq. Jer tiygen song qalghanynyng  bәrin qazirgi tilmen aitsaq, nólden bastap qayta jasadyq.

Bayaghy júrtymyzda adyra qaldyrghanymyzdy týgel, týlen ese etip qayta jasap, tik túrghyzdyq. Mysaly, Mongholiyada Bayan-Ólkeni, Aughanstanda Ata-Túrandy, Týrkiyada Altaykóidi t.t. qanshama elde «qazaq jeri» payda boldy. Atap aitayyn, Bayan-Ólke qazir aty Mongholdyng jeri bolsa da zaty qazatyng jeri. Onda qazaqqa ne qajetting bәri jasalghan-dy. Olardy jasaugha sebepker bolghan mening qasiyeti tilim emes, dep kim aitady? Áriyne, Úly Jaratushynyng adamzatqa tildi erekshe nyghmet qyp berui beker emes ekenin osydan bayqaugha bolady. Olay bolsa, tildi qorghau da jerden bir de kem emes, amanat ekeni anyq.

Sol tilim meni atajúrtta qalghan qara orman qazaghyma qayta tabystyrdy emes pe! (qansha seldirep qalsa da) «Tilim menin!» dep kózime jas keletini sodan! Al ashu kerineytini basqadan! Sol almas jýzdi asyl tilimning atajúrtta mazaqqa úshyrap, qayyrshy halge  týskendigi. Otarshyl tilding onyng jelkesine minip, ýstemdik isteui. Otarshyldargha jandayshap bolghandardyng óz tilin ózi mensinbey kekireyui!

Qazaqtyng qanymen, jasymen, terimen kelgen tәuelsizdigining óz tiline ógeylik isteui!  Otarshylardyng jasaghan býkil qorlyghynyng ishinde eng birinshi qútqarylugha tiyis, kiyeli tilimning әli qúldyq qamytta typyrlap jatqandyghy! Ásirese, osynday masqaragha kýn ótken sayyn etimizding ýirenip bara jatqandyghy!

Búl neden?! Últtyq qúndylyqtarymyzdyng ishindegi eng úly qúndylyqtyng qadirin eskermegennen! Bilmegennen! Elemegennen!

Búl pәle neden!? Eng әueli eldik namystyng óleusiregeninen!

Bayaghy atalarymyzdyng asqaq ruhaniyatyn mensinbegenimizden!

Tughan tildi taptap, bóten tildi óbektegenen.

Tilimizdi qodanysqa engizetin is izdemey, ony shettetetin syltau izdegenimizden.

Til janashyrynyng aqylyna emes, dúshpan pighyldylardyng qanquyna bas iyzegenen. Birlikti óz tilimizde demey, ógey tilde dep aljasqanymyzdan. Qysqasy — ana tilimizdi «Anamyz» dep tanymaghan qúldyq qúlyqtaghy satqyndyghymyzdan! Búl ýkim sózderdi bosaghadaghy bishara ana keypindegi  «Ana tili» atynan shettegi 5 million, ishtegi 8 million qazaq pen pәlen million qazaqsha biletin qazaqstandyqtargha  amanat deymiz.

Sebebi, «Til kimdiki bolsa — jer soniki» degen aksioma bar. Búl qalyppen jýre bersek jer kimdiki bolatynyn týsinu qiyn emes. Sondyqtan, «Jerdi emes, tildi qútqar!» degen ruhty úran býgin sol ýshin kerek. Osy sózimdi kózben kórgen bir oqighamen týiindesem, dep edim.

Apa jәne 5 tenge

 Bir top jatjúrttyqtar Almatyny qyzyqtap jýr. Múhittyng arghy jaghynan kelgenderge úqsaydy. Ónsheng shaqsha bas, úzyn sarylar eken. Bәrinen әlgilerding qazaqsha sóilegeni qyzyq. Kóshede kezikken kóringenge búrylyp, qazaq tilinde tildespek bolady. Biraq.... kezikkender mysqylmen kóz tastap, myrs etip teris búrylyp ketip jatyr. Úzyn sarylyr búghan tandanyp, tosylyp qalady.

Sóitip jýrgende olardyng nazary «Qyzyl tónkerisshil aqyndar» kóshesining boyynda túrghan tosyn adamgha audy. Kiyim kiyisi bóten, túrpaty ózgeshe. Tayap baryp baqylady. Ol: «Alla rizalyghy ýshin, balalarym!» dep alaqanyn jayyp túr.

Kósheden sarylyp izdep jýrgen «qazaq tilin» qarsy aldynan keziktirgen jatjúrttyqtar quanyp ketti. Olar birauyzdan:  «Apa, armysyz?» dep, qart ananyng janyna jetip barysty. Ol sәlem aldy: «Barmysyndar, balaqandarym?»

Úzyn sarylardy bastap jýrgen, mamyq saqal osynshalyq әuezdi ýndi ómirde estimepti. Tandana túryp, jasqana túryp, taghy saual tastady: «Apa, múnda neghyp túrsyz?» «Balaqanym, keshege deyin ar  saqtap edim, endi jan saqtaugha kóshtim». «Apatay, asyraytyn balalarynyz joq pa, әlde?»

Dәl osy kezde ótip jatqan kópshilikting ishinen eresek úl ertken, әiel bógelip qol sónkesin asha bastady. «Maratiyk, anau әjege 5 tenge aparyp bershi!» On jasar shamaly úl: «Kerek emes, mam! Ol kempir klouynnyng kiyimin kiyip alyp, әdeyi qayyrshy bolyp túr. Kórmeysing be, әne qasynda túrghan sheteldik sponsorlaryn. Odansha 5 tengendi maghan ber, saghyz alayyn!»

Bir tәuiri jatjúrtyqtar olardyng ne degenin týsingen joq. Shesheli balalylar ózara  osy elding búrynghy otarshyl tilinde sóilesken edi. Apanyng auyzynan әuezdi sózder tógile jóneldi.

Úzyn sarynyng úqqany: «Osy el-jerding qazirgi iyesi týgel óz úrpaghy eken. Alash Orda zamanyna deyin kóilegi kók, tamaghy toq bolypty.» «Mine!» dep, kiyimderin kórsetti. «Ahmetimning kiygizip ketken aq jibek kóilegi». Etegi jyrymdalyp, iyghy jyrtylghan eken. «Jýsipbegimning bergen zer qamzoly». Altyn zerli, oqasy sógilipti.

«Mirjaqybymnyng japqan jasyl shapany». Jeni qyrqylyp, jaghasy jalbyrapty. «Maghjanymnyng basyma salghan shәlisi» Kýn jep, óni týsipti.

«Shәkәrim men Múhtarymnyng әpergen kebis-mәsisi» Júlyghy ketip, bashpayy kórinipti. Mamyq saqal tandanysyn jasyrmady: «Apa, dýniyedegi eng ataqty on tildi bilem. Biraq solardyng ishinen sizdey sheshen, sizdey kósem, sizdey әsem sóilegen adamdy kórmeppin...»

Apa aq samayyn jaryq etkizip kýlimsiredi: «Oybu, balaqanym-ay, kósem tilding kólenkesin kórip túrsyng ghoy. Bayaghydaghy Aq ordadaghy kósilgen kezin kórsen... kóshede qalghan kezinde keziktin-au...» Úzyn sary úyalmay qolqa saldy: «Apa, elime aparyp, aq sarayda kýteyin! Osy jyrday tógilgen sózindi estuge kelgen el, aqshamen bastyryp, atyndy anyzgha ainaldyrady. Múndaghy alaqan jayghan túrysynyz  jaraspaydy ghoy?!»

Aq apa qabaq shytty: «Mynau janymda jýrgen jaryqtarym 5 tengelerin ayamaydy menen. Jogharydaghy qaraqtarym, eldi órkendetuden qoldary tiymey jýr ghoy. Áytpese...» Mamyq saqal ayaushylyq bildirdi: «Apa, el órkendep bitkenshe, ómiriniz jete me, myna túryspen?» Apa ensesin kóterdi: «Atatýrik shyqqan tekti topyraqtan tilin tik túrghyzar Ataqazaq ta tuar! Oghan deyin ólmesting kýnin keshermin...»

Ýnindegi kýn kýrkirindey kýnirenis pen kýrsinisten kóshedegi tramvaylar men trolleybustardyng ýstinde jarq-júrq nayzaghay oinady... Joldaghy sendey jyljyghan mәshiynelerding tejegishteri bir sәt qúlaqty jara shaqyr-shúqyr etti. Asyqqan adamdar týrshige selk etip, kózderi kókke shanshyldy.

Búl — bolghan... yaky bolatyn oqigha edi. Biraq, qayyrshy kempirding jay apa emes, әulie ekenin sol sәt eshkim bilmedi.

2007-07-07.

Abay MAUQARAÚLY, jazushy-jurnalist.

Abai.kz