وسى شاعىن اڭگىمە-ەسسە وسىدان ون جىلداي بۇرىن جازىلىپ، كىتاپتاردىڭ اراسىندا قالىپ قويىپتى، بالكىم باسپاعا بەرەيىن دەپ تابا الماعان بولۋىم كەرەك. جۋىقتا تاۋىپ الىپ، وقىپ ويعا قالدىم، وسى ون جىلدا قازاق ءتىلى ماسەلەسى قانشا وزگەردى ەكەن، دەپ. سونىمەن، كوپشىلىك وقىرمانعا ۇسىنىپ كورسەم دەدىم. 

اۆتور

«بايان ولگي» دەگەن اتاۋ گازەت وقىرماندارىنا توقسانىنشى جىلدان بەرى تانىس بولۋى دا مۇمكىن، ۇمىتىلعان بولسا دا تاڭدانارلىعى تاعى جوق. ويتكەنى، شەتجۇرتتاعى قازاقتى انىق تانۋ ءۇشىن، وزىمىزدەگى «قازاق ماسەلەسىن» تولىق شەشكەن بولۋىمىز كەرەك ەدى. بىراق، ءبىز ءالى ويتە العامىز جوق.  سونىمەن، باياعى ايتقانىمىزدى تاعى ءبىر ەسكە سالامىز.

بايان ولگي  موڭعولشا  «باي ولكە»  دالىرەگى  «باي بەسىك» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. بۇل موڭعوليانىڭ باتىسىنداعى قازاق ايماق ياعني كىشكەنتاي «قازاق ەلى». جەر كولەمى از ەمەس، ەۋروپاداعى ورتاشا مەملەكەتتەردىڭ جەر كولەمىنە تايايدى، ال قازىرگى تۇرعىنى ءجۇز مىڭنان اسادى.  تۇگەلگە جۋىق  قازاقتار، از ساندى موڭعولداردىڭ ءوزى قازاق ءتىلدى بولىپ كەتكەن، سوندىقتان دا بولار موڭعولدار ولاردى «بايانولگيلىكتەر» دەپ اتايدى.  اتى وزگە بولعانمەن زاتى تازا قازاق.

سانى از حالىقتىڭ ءوزىنىڭ ۇلتتىق كەلبەتىن  قورعاپ قالۋىندا ىشكى سەبەپ پەن سىرتقى سەبەپتىڭ قايسىسى باسىم بولعانىن سارالاپ كورەيىك.

جيىرمانشى عاسىردىڭ باستاپقى شيرەگىندە ءمانجى بيلىگىنەن قۇتىلعان موڭعول جەرىندە تۇبەگەيلى قالۋ ءۇشىن، سول بەتتە ورىن تەپكەنىنە جارتى عاسىرداي ۋاقىت بولىپ قالعان قازاقتار، شىڭجانعا قاراي كەرى كوشىرۋگە كەلگەن مانجۋريانىڭ جازالاۋشىلارىنا اسىلبەكتەي  باتىرلارىنىڭ باسىن بەرىپ، ونىڭ ۇستىنە ون مىڭ قوي، مىڭ جىلقىنى سولاردىڭ الدىنا سالىپ بەرگەن. ءسويتىپ، ەلدىك ءۇشىن ەرىنىڭ باسىن، مەكەن جەرى ءۇشىن مالىن اياماي تاريحي تاڭداۋ جاساعان.

سونداي ءوزىن قورعاي بىلگەن نامىستى حالىققا موڭعولدار دا پانا بولا ءبىلدى. جەرىنەن جەكە ايماقتى ەنشىلەپ بەردى. قازاقستانمەن ارنايى قاتىناس ورناتتى. وتىز، قىرقىنشى جىلدارى مۇعالىمدەرى مەن وقۋلىقتارىن جىبەرىپ ەلدىڭ ساۋاتىن اشىپ جاڭا ومىرگە بەتبۇرىس جاساۋىنا ىقپال ەتتى. ەلۋىنشى جىلدان باستاپ، توقسانىنىشى جىلعا دەيىن وزىنەن شىعاتىن بۇكىل مەرزىمدىك باسىلىمى مەن  كىتاپ، وقۋلىقتارىن تۇگەل جىبەرىپ تۇردى.

وسىنىڭ اسەرىنەن مۇنداعى قازاقتاردىڭ رۋحاني جاعىنان وسكەندىگى سونداي، دۇنيەجۇزىنىڭ دامىعان ەلدەرىنەن جوعارى ءبىلىم الۋ جاعىنان ولاردىڭ الدىنا باسقا قازاقتار تۇسە العان جوق. ونداعى قازاقتار كوپ ءتىل ءبىلۋ جاعىنان دا، كاسىبي بىلىكتىلىك جاعىنان دا موڭعولداردىڭ وزىنەن اسىپ كەتتى. ونىڭ ءبىر دالەلى قۇرىلىس، ستاتيستيكا، جىلۋ ەلەكتر، يادروفيزيك، مەديتسينا سالاسىنىڭ بىلگىرلەرى قازاقتاردان شىقتى. (قۇرىلىس ءمينيسترى تىلەيحان، نەيروحيرۋرگ حايرۋللا، ەكونوميست دوربەتحان، دوكتور دىنەيحان...) جانە، توقسانىنشى جىلدارعى موڭعولياداعى دەموكراتيالىق وزگەرىستەردىڭ الدىڭعى شەبىندە سونداعى قازاقتار بولدى (دوكتور زاردىحان), وسى قارقىنمەن «دۇنيەجۇزى قازاقتارنىڭ باسىن قوسۋ» دەگەن يدەيانىڭ دا العاشقى اۆتورى «بايانولگيلىكتەر» ەكەنىنە، سول كەزدەگى «ازاتتىق» راديوسىندا ماتىندەرى وقىلعان «رۋح» جۋرنالى تاريحي كۋا بولا الادى.

اقىرى، بايانولگيلىكتەر اتاجۇرتىنىڭ الپىس جىل بويى جاساعان جاقسىلىعىن  قازاق جەكە ەلدىك قۇرعان كەزدە ەلىنەن ەل ءبولىپ بەرىپ قايتارۋ ءۇشىن  ەڭ العاشقى كوشتى دە باستاپ بەردى. توقسانىنشى جىلدارى سونداعى كوشىپ كەلگەن الپىس مىڭنان استام قازاقتاردىڭ وسكەنى بار، ءۇستى ۇستىنە كەلگەنى بار، قازىر ەكى ءجۇز مىڭنان استىپ كەتتى... ولار قازىر ەلدەگى توعىز وبلىسقا تاراپ بۇكىل سالادا قىزمەت ەتۋدە. سول قازاقتار ەندى، ەلدىكتى ساقتاۋدىڭ تاريحي جولىنان وتكەن شاقتا، اتاجۇرتتاعى انا ءتىل ماسەلەسىنە كوڭىلى الاڭ، باسقانىڭ ءبارى ورنىنا كەلگەندە ەلدىكتىڭ وزەگى بولعان تۋعان ءتىلدىڭ تۋىن جەلبىرەتۋدىڭ قانداي جاڭاشا جولى بار دەپ، باسى قاتۋلى...

«جەردەن بۇرىن، ءتىلدى قۇتقارۋ!»

وتانشىل قازاقتىڭ ورتاق دەرتى:  انا ءتىلىنىڭ نامىسى جانىنىڭ ەڭ جاندى جەرىنە كىرگەن ۋلى تىكەن سەكىلدى قاقسايدى: «قازاق ءتىلى! قازاق ءتىلىڭ!! قازاق ءتىلىم!!!» دەپ، كۇنى-ءتۇنى قادالىپ سىزدايدى دا تۇرادى. تۇندە كوزىنە جاس كەلسە، كۇندىز كوكىرەگىن اشۋ كەرنەيدى.

جاس كەلەتىنى — «قازاقتا قازاق تىلىنەن وزگە قانداي قىمباتتىسى بار ەدى!؟» دەگەن، قايدا جۇرسە دە ساناسىن سارعايتقان ساعىنىشى. اشۋى كەلەتىنى، ساعىنىپ ىزدەپ كەلگەن انا  ءتىلىن ءوز قازاعىنىڭ وزەكتەن تەۋىپ، وزگەلەردىڭ مەنسىنبەي جۇرگەنى...

جوعارىدا ايتىلعان از اڭگىمەدەن بايقايتىن بولساق، بوتەن ەلدە جۇرسە دە ءتىلىن ساقتاعان حالىق، ەلدىگىن دە ساقتايدى ەكەن. ءتىلىن ساقتاسا جەرى دە، جەرى دە ساقتالادى ەكەن. 1916- جىلدان باستاپ،  1932-جىلعا دەيىن قازاق جەرىنەن شەتجۇرتقا بوسىپ كەتكەن قالىڭ ەل، ول كەزدە قىزىل جانىن عانا قۇتقارىپ قالۋدىڭ قامىندا بولدى. قازىر «مادەني مۇرا» دەپ ىزدەپ جۇرگەن — ءبۇتىن بايلىق، كۇللى قۇندىلىق جۇرتتا قالدى: بالبال تاستى اتامەكەن، اتا-بابا بەيتى بار تۋعان توپىراق، التى قانات اق وردالار، حالىق شەبەرلەرىنىڭ كوز مايىمەن سومدالعان التىن-كۇمىس جيھازدار، زەرلى-جىبەك ءسان-سالتاناتتى بۇيىم-كيىمدەر... سوندا قايدا بارسا دا، بوسقىن قازاقتاردىڭ قالدىرماعان جالعىز بايلىعى — انا ءتىلى بولاتىن.

تىلدە ولمەيتىن، ورتەنبەيتىن اسىلدارىمىز ساقتالدى. ونداعى ەڭ تومەنگىسى — تۇرمىستىق  قارەكەت تاسىلدەرى مەن كۇندەلىكتى ءتالىم-تاربيە مەكتەبى،  ەڭ شىڭىنداعىسى — شەشەندىك سوزدەر مەن مىڭ جىلدىق دانالىق اڭىزدار، عاشىقتىق داستاندار مەن باتىرلىق جىرلار... كوسەم ارىستاردىڭ ۇلگى-ونەگەسى مەن شەجىرەسى... وسىنداي باعا جەتپەس اسىلدارىمىزدى العا ۇستاپ، بەس بەرەسى جوق بوتەن ەلدەن جەر سۇراپ الدىق. جەر تيگەن سوڭ قالعانىنىڭ  بارىن قازىرگى تىلمەن ايتساق، نولدەن باستاپ قايتا جاسادىق.

باياعى جۇرتىمىزدا ادىرا قالدىرعانىمىزدى تۇگەل، تۇلەن ەسە ەتىپ قايتا جاساپ، تىك تۇرعىزدىق. مىسالى، موڭعوليادا بايان-ولكەنى، اۋعانستاندا اتا-تۇراندى، تۇركيادا التايكويدى ت.ت. قانشاما ەلدە «قازاق جەرى» پايدا بولدى. اتاپ ايتايىن، بايان-ولكە قازىر اتى موڭعولدىڭ جەرى بولسا دا زاتى قازاتىڭ جەرى. وندا قازاققا نە قاجەتتىڭ ءبارى جاسالعان-دى. ولاردى جاساۋعا سەبەپكەر بولعان مەنىڭ قاسيەتى ءتىلىم ەمەس، دەپ كىم ايتادى؟ ارينە، ۇلى جاراتۋشىنىڭ ادامزاتقا ءتىلدى ەرەكشە نىعمەت قىپ بەرۋى بەكەر ەمەس ەكەنىن وسىدان بايقاۋعا بولادى. ولاي بولسا، ءتىلدى قورعاۋ دا جەردەن ءبىر دە كەم ەمەس، امانات ەكەنى انىق.

سول ءتىلىم مەنى اتاجۇرتتا قالعان قارا ورمان قازاعىما قايتا تابىستىردى ەمەس پە! (قانشا سەلدىرەپ قالسا دا) «ءتىلىم مەنىڭ!» دەپ كوزىمە جاس كەلەتىنى سودان! ال اشۋ كەرىنەيتىنى باسقادان! سول الماس ءجۇزدى اسىل ءتىلىمنىڭ اتاجۇرتتا مازاققا ۇشىراپ، قايىرشى حالگە  تۇسكەندىگى. وتارشىل ءتىلدىڭ ونىڭ جەلكەسىنە ءمىنىپ، ۇستەمدىك ىستەۋى. وتارشىلدارعا جاندايشاپ بولعانداردىڭ ءوز ءتىلىن ءوزى مەنسىنبەي كەكىرەيۋى!

قازاقتىڭ قانىمەن، جاسىمەن، تەرىمەن كەلگەن تاۋەلسىزدىگىنىڭ ءوز تىلىنە وگەيلىك ىستەۋى!  وتارشىلاردىڭ جاساعان بۇكىل قورلىعىنىڭ ىشىندە ەڭ ءبىرىنشى قۇتقارىلۋعا ءتيىس، كيەلى ءتىلىمنىڭ ءالى قۇلدىق قامىتتا تىپىرلاپ جاتقاندىعى! اسىرەسە، وسىنداي ماسقاراعا كۇن وتكەن سايىن ەتىمىزدىڭ ۇيرەنىپ بارا جاتقاندىعى!

بۇل نەدەن؟! ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلى قۇندىلىقتىڭ قادىرىن ەسكەرمەگەننەن! بىلمەگەننەن! ەلەمەگەننەن!

بۇل پالە نەدەن!؟ ەڭ اۋەلى ەلدىك نامىستىڭ ولەۋسىرەگەنىنەن!

باياعى اتالارىمىزدىڭ اسقاق رۋحانياتىن مەنسىنبەگەنىمىزدەن!

تۋعان ءتىلدى تاپتاپ، بوتەن ءتىلدى وبەكتەگەنەن.

ءتىلىمىزدى قودانىسقا ەنگىزەتىن ءىس ىزدەمەي، ونى شەتتەتەتىن سىلتاۋ ىزدەگەنىمىزدەن.

ءتىل جاناشىرىنىڭ اقىلىنا ەمەس، دۇشپان پيعىلدىلاردىڭ قاڭقۋىنا باس يزەگەنەن. بىرلىكتى ءوز تىلىمىزدە دەمەي، وگەي تىلدە دەپ الجاسقانىمىزدان. قىسقاسى — انا ءتىلىمىزدى «انامىز» دەپ تانىماعان قۇلدىق قۇلىقتاعى ساتقىندىعىمىزدان! بۇل ۇكىم سوزدەردى بوساعاداعى بيشارا انا كەيپىندەگى  «انا ءتىلى» اتىنان شەتتەگى 5 ميلليون، ىشتەگى 8 ميلليون قازاق پەن پالەن ميلليون قازاقشا بىلەتىن قازاقستاندىقتارعا  امانات دەيمىز.

سەبەبى، «ءتىل كىمدىكى بولسا — جەر سونىكى» دەگەن اكسيوما بار. بۇل قالىپپەن جۇرە بەرسەك جەر كىمدىكى بولاتىنىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس. سوندىقتان، «جەردى ەمەس، ءتىلدى قۇتقار!» دەگەن رۋحتى ۇران بۇگىن سول ءۇشىن كەرەك. وسى ءسوزىمدى كوزبەن كورگەن ءبىر وقيعامەن تۇيىندەسەم، دەپ ەدىم.

اپا جانە 5 تەڭگە

 ءبىر توپ جاتجۇرتتىقتار الماتىنى قىزىقتاپ ءجۇر. مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنان كەلگەندەرگە ۇقسايدى. وڭشەڭ شاقشا باس، ۇزىن سارىلار ەكەن. بارىنەن الگىلەردىڭ قازاقشا سويلەگەنى قىزىق. كوشەدە كەزىككەن كورىنگەنگە بۇرىلىپ، قازاق تىلىندە تىلدەسپەك بولادى. بىراق.... كەزىككەندەر مىسقىلمەن كوز تاستاپ، مىرس ەتىپ تەرىس بۇرىلىپ كەتىپ جاتىر. ۇزىن سارىلىر بۇعان تاڭدانىپ، توسىلىپ قالادى.

ءسويتىپ جۇرگەندە ولاردىڭ نازارى «قىزىل توڭكەرىسشىل اقىندار» كوشەسىنىڭ بويىندا تۇرعان توسىن ادامعا اۋدى. كيىم كيىسى بوتەن، تۇرپاتى وزگەشە. تاياپ بارىپ باقىلادى. ول: «اللا ريزالىعى ءۇشىن، بالالارىم!» دەپ الاقانىن جايىپ تۇر.

كوشەدەن سارىلىپ ىزدەپ جۇرگەن «قازاق ءتىلىن» قارسى الدىنان كەزىكتىرگەن جاتجۇرتتىقتار قۋانىپ كەتتى. ولار ءبىراۋىزدان:  «اپا، ارمىسىز؟» دەپ، قارت انانىڭ جانىنا جەتىپ بارىستى. ول سالەم الدى: «بارمىسىڭدار، بالاقاندارىم؟»

ۇزىن سارىلاردى باستاپ جۇرگەن، مامىق ساقال وسىنشالىق اۋەزدى ءۇندى ومىردە ەستىمەپتى. تاڭدانا تۇرىپ، جاسقانا تۇرىپ، تاعى ساۋال تاستادى: «اپا، مۇندا نەعىپ تۇرسىز؟» «بالاقانىم، كەشەگە دەيىن ار  ساقتاپ ەدىم، ەندى جان ساقتاۋعا كوشتىم». «اپاتاي، اسىرايتىن بالالارىڭىز جوق پا، الدە؟»

ءدال وسى كەزدە ءوتىپ جاتقان كوپشىلىكتىڭ ىشىنەن ەرەسەك ۇل ەرتكەن، ايەل بوگەلىپ قول سوڭكەسىن اشا باستادى. «ماراتيك، اناۋ اجەگە 5 تەڭگە اپارىپ بەرشى!» ون جاسار شامالى ۇل: «كەرەك ەمەس، مام! ول كەمپىر كلوۋىننىڭ كيىمىن كيىپ الىپ، ادەيى قايىرشى بولىپ تۇر. كورمەيسىڭ بە، انە قاسىندا تۇرعان شەتەلدىك سپونسورلارىن. ودانشا 5 تەڭگەڭدى ماعان بەر، ساعىز الايىن!»

ءبىر ءتاۋىرى جاتجۇرتىقتار ولاردىڭ نە دەگەنىن تۇسىنگەن جوق. شەشەلى بالالىلار ءوزارا  وسى ەلدىڭ بۇرىنعى وتارشىل تىلىندە سويلەسكەن ەدى. اپانىڭ اۋىزىنان اۋەزدى سوزدەر توگىلە جونەلدى.

ۇزىن سارىنىڭ ۇققانى: «وسى ەل-جەردىڭ قازىرگى يەسى تۇگەل ءوز ۇرپاعى ەكەن. الاش وردا زامانىنا دەيىن كويلەگى كوك، تاماعى توق بولىپتى.» «مىنە!» دەپ، كيىمدەرىن كورسەتتى. «احمەتىمنىڭ كيگىزىپ كەتكەن اق جىبەك كويلەگى». ەتەگى جىرىمدالىپ، يىعى جىرتىلعان ەكەن. «جۇسىپبەگىمنىڭ بەرگەن زەر قامزولى». التىن زەرلى، وقاسى سوگىلىپتى.

«مىرجاقىبىمنىڭ جاپقان جاسىل شاپانى». جەڭى قىرقىلىپ، جاعاسى جالبىراپتى. «ماعجانىمنىڭ باسىما سالعان ءشالىسى» كۇن جەپ، ءوڭى ءتۇسىپتى.

«شاكارىم مەن مۇحتارىمنىڭ اپەرگەن كەبىس-ءماسىسى» جۇلىعى كەتىپ، باشپايى كورىنىپتى. مامىق ساقال تاڭدانىسىن جاسىرمادى: «اپا، دۇنيەدەگى ەڭ اتاقتى ون ءتىلدى بىلەم. بىراق سولاردىڭ ىشىنەن سىزدەي شەشەن، سىزدەي كوسەم، سىزدەي اسەم سويلەگەن ادامدى كورمەپپىن...»

اپا اق سامايىن جارىق ەتكىزىپ كۇلىمسىرەدى: «ويبۋ، بالاقانىم-اي، كوسەم ءتىلدىڭ كولەڭكەسىن كورىپ تۇرسىڭ عوي. باياعىداعى اق ورداداعى كوسىلگەن كەزىن كورسەڭ... كوشەدە قالعان كەزىندە كەزىكتىڭ-اۋ...» ۇزىن سارى ۇيالماي قولقا سالدى: «اپا، ەلىمە اپارىپ، اق سارايدا كۇتەيىن! وسى جىرداي توگىلگەن ءسوزىڭدى ەستۋگە كەلگەن ەل، اقشامەن باستىرىپ، اتىڭدى اڭىزعا اينالدىرادى. مۇنداعى الاقان جايعان تۇرىسىڭىز  جاراسپايدى عوي؟!»

اق اپا قاباق شىتتى: «مىناۋ جانىمدا جۇرگەن جارىقتارىم 5 تەڭگەلەرىن ايامايدى مەنەن. جوعارىداعى قاراقتارىم، ەلدى وركەندەتۋدەن قولدارى تيمەي ءجۇر عوي. ايتپەسە...» مامىق ساقال اياۋشىلىق ءبىلدىردى: «اپا، ەل وركەندەپ بىتكەنشە، ءومىرىڭىز جەتە مە، مىنا تۇرىسپەن؟» اپا ەڭسەسىن كوتەردى: «اتاتۇرىك شىققان تەكتى توپىراقتان ءتىلىن تىك تۇرعىزار اتاقازاق تا تۋار! وعان دەيىن ولمەستىڭ كۇنىن كەشەرمىن...»

ۇنىندەگى كۇن كۇركىرىندەي كۇڭىرەنىس پەن كۇرسىنىستەن كوشەدەگى ترامۆايلار مەن تروللەيبۋستاردىڭ ۇستىندە جارق-جۇرق نايزاعاي وينادى... جولداعى سەڭدەي جىلجىعان ماشينەلەردىڭ تەجەگىشتەرى ءبىر ءسات قۇلاقتى جارا شاقىر-شۇقىر ەتتى. اسىققان ادامدار تۇرشىگە سەلك ەتىپ، كوزدەرى كوككە شانشىلدى.

بۇل — بولعان... ياكي بولاتىن وقيعا ەدى. بىراق، قايىرشى كەمپىردىڭ جاي اپا ەمەس، اۋليە ەكەنىن سول ءسات ەشكىم بىلمەدى.

2007-07-07.

اباي ماۋقاراۇلى, جازۋشى-جۋرناليست.

Abai.kz