Ruhany kodtyng týp tamyry – memlekettik til
Memleket pen qoghamdy úiymdastyrushy kýshting biregeyi – memlekettik til. Tәuelsizdik alghan jyldar ishinde memlekettik tilimiz de elmen birge jetilip, qoldanys ayasy keneye týsti. Onyng әrbir satysynan Elbasynyng qoltanbasyn kóruge bolady. «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» baghdarlamalyq maqalasynda Elbasy «Halqymyzdyng tamyry tarihynyng tereninen bastau alatyn ruhany kody bolady...Jana túrpatty janghyrudyng eng basty sharty – sol últtyq kodyndy saqtay bilu» degen bolatyn. Ruhany kodtyng týp tamyry memlekettik tilde jatyr.
Tútas qoghamnyng jәne әrbir qazaqstandyqtyng sanasyn janghyrtudyng Elbasy úsynyp otyrghan әrbir baghytyn jýzege asyru, sonday-aq «Qazaqstan Respublikasyndaghy til turaly» Zanynyn, Tilderdi damytu men qoldanudyng 2011 - 2020 jyldargha arnalghan memlekettik baghdarlamasynyng oryndaluyn qamtamasyz etu, til sayasatynyng negizgi basty baghyttarynyng biri onomastika – «Jer-sudyng aty – tarihtyng haty» degendey aqtandaqtardy joyyp, óskeleng úrpaqtyng elining tarihyna degen patriottyq sezimin oyatu baghytyndaghy júmystardy nyghaytu, ekinshi ýlken sala – terminologiya, Qazaqstan Respublikasy Ýkimetining janyndaghy Respublikalyq terminologiyalyq komissiyasy bekitken terminderdi standarttau, terminologiyalyq qordy birizdendiru, ýshinshi ýlken sala – tarihy manyzdy qadam, býgingi kýnning ózekti mәselesi – latyn qarpine kóshu jәne t.b. júmystardy jýzege asyru Tilderdi damytu jәne qoghamdyq-sayasy júmys komiytetining aldynda túrghan basty mindetterding biri.Sonymen qatar Elbasy elding әleumettik-ekonomikalyq baghyt-baghdaryn anyqtaytyn jyl sayynghy Joldauyn jasap keledi. Osy Joldaularda memlekettiligimizding tiregi retinde memlekettik tilding órisin keneytu jayyna airyqsha toqtalyp otyrady. Bir-birining jalghasy ispettes jasalyp otyrghan Joldaular túraqty til sayasatyn jýrgizuge arqau boluda.
Nәtiyjesinde elimiz Tәuelsizdik alghan jyldardan bastap tilderdi damytu salasynda eleuli jetistikterge qol jetkizdi.
Respublikamyzda memlekettik tildi oqytudyng әdistemelik bazasy qalyptasty. Osy jyldar arasynda kóp dengeyli oqu-әdistemelik keshender, ertegiler, balalargha arnalghan әdebiyetter, salalyq sózdikter, tanymdyq, ghylymi, publisistikalyq kitaptar shygharyldy.
Tәuelsizdik jyldary qol jetkizilgen jetistikterding biri jer-su, obektiler ataularyna birynghay kózqarasty qalyptastyru, olardyng esebin jýrgizu tarihy ataulardy qalpyna keltiru maqsatynda Onomastikalyq komissiya júmysyn bastady. Osy jyldar arasynda respublika boyynsha onomastikalyq ataulardy retteu júmystary jýrgizildi.
Sonymen qatar tәuelsizdik alghan uaqyttan beri Alash arystaryn el esinde mәngi qaldyru maqsatynda olardyng esimderin birqatar obektilerge, әkimshilik aumaqtyq birlikter men olardyng qúramdas bólikterine beru júmystary jýrgizildi. Nәtiyjesinde býgingi tanda respublika boyynsha Á. Bókeyhannyn, A. Baytúrsynovtyn, M. Júmabaevtyn, M. Dulatovtyn, M. Shoqaydyng esimderimen birneshe kósheler men obektiler atalady. Sonymen birge ýstimizdegi jylghy27 qarashadaótkizilgen QR Ýkimetining janyndaghy Respublikalyq onomastika komissiyasynyng kezekti otyrysynda Qaraghandy oblysyBalqash qalasynyng №15 mektep-liyseyineÁlihan Bókeyhanovtyng esimin beru, Priozersk qalasynynOzernaya kóshesin– Alash kóshesi, Sәtbaev qalasyndaghy Pervostroiyteley kóshesin – Alash kóshesi, Almaty qalasynyng birqatar kóshelerineJansha Dosmúhamedovtin, Teljan Shonanúlynyn, Smaghúl Sәduaqasúlynyn, Aqtóbe qalasynyng L.Mirzoyan kóshesine – Álihan Bókeyhanovtyn, Garnizon kóshesine – Jansha Dosmúhamedúlynyng esimderin beru jóninde Komissiyanyng ong qorytyndysy berildi.
Sonymen birge býgingi tanda iydeologiyalyq túrghydan eskirgen, qaytalanatyn ataulardy tarihy jәne dәstýrli ataularmen ózgertu júmystary da qyzu qolgha alynyp otyr.
Aqtóbe qalasyndaghy Pugachev kóshesin – Múhtar Áuezov, S. Razin kóshesin – Mәshhýr Jýsip Kópeyúly, Pervomayskiy kóshesin – Syrym batyr, R. Luksemburg kóshesin – Dina Núrpeyisova, D. Bednyy kóshesin – Qasym han, M.T. Ryahov kóshesin – Mahmúd Qashqari, sonday-aq Kobozev, Teliman,Agh.Korostylevtar, Krasnoshekov, Jukovskiy, V.F.Zinchenko, V.I.Chapaev, Dekabrister, Kotovskiy, Vorovskiy, Kiyselev, Leningradskiy, Zemledelicheskiy, Patolichev, Babushkin kóshelerine,Taraz qalasyndaghy Vishnevaya kóshesin – Meruert, Klubnichnaya 1 kóshesin – Úzyntau, Lesnaya kóshesin – Balqaraghay, Abrikosovaya kóshesin – Qazyna, Bolotnaya kóshesin – Aqbaqay, Pavlodar qalasyndaghy Lenin kóshesin – Astana, Pavlodar oblysy Ekibastúz qalasyndaghy 70 let VLKSM kóshesin – Bolashaq, Komissarov kóshesin – Saryarqa, Krupskaya kóshesin – Yntymaq, Oktyabrskaya kóshesin – Bereke, Qaraghandy oblysy Priozersk qalasyndaghy Beregovaya kóshesin – Bastau, Vesennyaya kóshesin – Saryarqa,Sәtbaev qalasyndaghy Komarov kóshesin – Mәngilik El, Almaty qalasyndaghy 114 atauy qaytalanatyn kóshemen qatar Furmanov kóshesin – Núrsúltan Nazarbaev kóshesi,Shyghys Qazaqstan oblysy boyynsha Mayakovskiy atyndaghy negizgi mektebi – Salqyntóbe, Shevchenko atyndaghy negizgi mektebi – Qarajal, Krupskaya atyndaghy negizgi orta mektep-internaty – Negizgi orta mektep-internaty dep qayta atau jәne ózgertu boyynsha jәne t.b. úsynystargha ong qorytyndy berildi.
Sonymen qatar ónirlerboyynsha oblystyq onomastika komissiyasynda Aqmola oblysynda Qorghaljyn audanynyng Kommunar auyldyq okrugi – Mayshúqyr, Aqkól audanynyng Minskoe auyly – Sazdy búlaq, Vinogradovka auyly – Kemerkól auyly, Oktyabriskaya, Komsomoliskaya, Leniyn, Stepnaya, Stroytelinaya jәne t.b. kósheleri Úly Dala, Tәuelsizdik, Núrly jol, Jeltoqsan syndy últtyq tanymgha jaqyn ataularmen, sonymen qatar Abylay han, Ybyray Altynsariyn, Qanysh Sәtbaev, Túrar Rysqúlov syndy úly túlghalardyng esimderimen qayta atau turaly úsynystargha, Batys Qazaqstan oblysy boyynsha Belogor, Poltava, Luben auyldyq okrugterimen qatar, M.Minaeva,Oktyabriskaya, Sovetskaya,Sentralinaya, Lenina, Furmanova, Chapaeva jәne t.b., Qostanay oblysy boyynsha Mayakovskiy, Sherbakov, Aleksandrov auyldyq okrugteri, Davydenovka auyly,Ukrainskaya, Stepnaya, Bolinichnaya, Zelenyeryady, 40 let Oktyabrya, Aerodromnaya, Komarovjәne t.b.,Jambyl oblysy boyynsha40 let Pobedy kóshesi – Jetisu, Shkolinaya kóshesi – Alash, Klubnaya kóshesi – Kýltóbe, Jeleznodorojnaya kóshesi – Mústafa Shoqay, Yubiyleynaya kóshesi – Maghjan Júmabaev jәne t.b.,Qyzylorda oblysy boyynshaProezdnaya kóshesi – Aqsu, Gidrouzel kóshesi – Mynaral, Kariernyy túiyghy – Shalqyma túiyghy, Meteorologicheskiy túiyghy – Moyyldy túiyghy jәne t.b., Pavlodar oblysy boyynsha Sovetov kóshesi – Bostandyq, Berezovaya kóshesi – Aqqayyndy, Lesnaya kóshesi – Shalghyndy, Stepnaya kóshesi – Jenis, Kommunisticheskaya kóshesi – Egemen, Sovetov kóshesi – Bolashaq, Naberejnaya kóshesi – Birlik jәne t.b.ataulargha tarihy jer-su ataulary men dәstýrli ataulargha ózgertu jónindegi úsynystargha ong qorytyndy berildi.Manghystau oblysyndaSovetskaya, Aviator, VPCh kóshelerimen qatar basqa oblystarda da últtyq tanymgha jaqyn dәstýrli ataularymen ózgertu boyynsha tiyisti júmystar jýrgizilude.
Sonymen qatar taghy bir ýlken qol jetkizgen jetistik – respublika boyynsha 84 stansiyanyng atauy men transkripsiyasy ózgerdi. Atap aitqanda, Vishnevka temirjol stansiyasy – Arshaly, Kirgilida temirjol stansiyasy – Álimbet, Djambul temirjol stansiyasy – Taraz, Shipovo temirjol stansiyasy – Tasqala, Rostoshskiy temirjol stansiyasy – Beles, Eraliyevo temirjol stansiyasy – Qaraqiya, Chernovodskiy temirjol stansiyasy – IYgilik, Sergiyevka temirjol stansiyasy – Yntymaq, Birshogyr stansiyasy – Bershýgir, Kimpersay stansiyasy – Kempirsay, Taldy-Kurgan stansiyasy – Taldyqorghan, Semipalatinsk stansiyasy – Semey stansiyasy, Chu stansiyasy – Shu, Burnoe stansiyasy – Borandy,Cholidala stansiyasy – Shóldala, stansiyasy;Uchbulak stansiyasy – Ýshbúlaq,Chebakty stansiyasy – Shabaqty jәne t.b.
Tәuelsizdik – ata-babalarymyzdyng jýzdegen jyldarmen ólshenetin arman-ansarynyng jýzege asqan aqiqaty deytin bolsaq, onomastikalyq, últtyq ataular halqymyzdyn, óskeleng úrpaqtyng eljandylyghyn, eline degen últtyq maqtanyshyn bildiretin tәrbiyelik ruhani, mәdeny manyzy zor faktory bolyp eseptelmek. Eldigimizding kórinisin, bet-beynesin kórsetetin, bayyrghy qazaq últy men úly dalasynyng asqaqtyghyn aighaqtaytyn tarihy ataular men bayyrghy ataulardy saqtau jәne qaytaru ol býgingi kýnning mәselesi.
Keng baytaq elimizding týkpir-týkpirinde әli de jýzdegen, myndaghan eldi mekender men úiymdar, mekemeler, ótken kezenning otarshyldyq, kenestik-iydeologiyalyq kórinisin bildiretin ataular әli de saqtalyp otyr. Aldaghy uaqytta eldin, jerdin, halyqtyng últtyq sipatyn, tarihyn pash etetin onomastika mәselelerin býgingi sayasatymyzgha qaray retteu mәselesi әli de jalghasyn tabatyn bolady.
Tәuelsizdik alghan jyldan bastap terminologiya mәselesi de damyp, jetildi. Qazaq terminjasamynyng erekshelikteri, termintanudyng tarihy men keleshegi jәne basqa da terminologiya salasynyng ózekti mәseleleri jýielendirile bastady. Qazaq terminologiyasynyng últtyq ereksheligin janghyrtu júmystary qolgha alyndy. Nәtiyjesinde elimizde terminologiyalyq qor21 000 termindi qúraydy. Alghash ret terminografiyany damytu jәne terminderdi birizdendiru maqsatynda 30 tomdyq qazaqsha-oryssha, oryssha-qazaqsha salalyq terminologiyalyq sózdik shygharyldy.
Sonymen qatar memlekettik tilding qoldanylu ayasyn keneytu maqsatynda 2016 jyly «Tilalemi.kz» portaly, «Termincom.kz» terminologiyalyq, «Atau.kz» onomastikalyq, «Emle.kz» orfografiyalyqbirynghay elektrondyq bazalar, yaghny sayttar ashylsa,2017 jylghy jeltoqsan aiynyng sonynda balalargha arnalghan «Balatili.kz» sayty iske qosylady jәne balalargha arnalghan15 seriyadan túratyn «Sóz qazynasy» animasiyalyq filim,bәsekege beyim qazaqtildi jastardy kóteru, qoldau maqsatynda«Enshi» ziyatkerlik-tanymdyq sayysy telejobasy kópshilikting nazaryna úsynylady.
Sonymen qatar 2017 jyldyng basty janalyghy, tarihy manyzdy qadam, býgingi kýnning ózekti mәselesi – latyn qarpine kóshu.
Elbasynyng «Qazaqstan-2050» Strategiyasy halyqqa jariya etilgennen keyin el ishinde erekshe serpilis tughyzghan, jaghymdy janalyq retinde eldi eleng etkizgen basty oqighanyng biri osy әlipby auystyru mәselesi boldy. Qalyng júrtshylyq, shygharmashylyq intelliygensiya, ghalymdar qauymy, әsirese jastar jaghy kópten kýtken búl sheshimdi ýlken quanyshpen qabyldady. Olay bolatyny tabighi. Óitkeni bizde latyn әlipbiyine kóshu tәuelsizdik tany atqan kýnnen bastap jiyrma bes jyldan astam merzim ishinde kóp talqylanghan, zerdelengen, qoghamnyng basym bóligining qoldauyna ie bolyp, sheshimin kýtip jýrgen mәsele.
Latyn qarpin qabyldau bizge ne beredi deytin bolsaq, búl eng aldymen, týrki júrtynyng birligin, ózara yqpaldastyghyn arttyrugha iygi yqpal etedi.
Latyn әlipbiyine kóshuding biz ýshin ekinshi bir útymdy qyry – Europa elderimen yqpaldasugha, integrasiyagha kenirek jol ashady.
Ýshinshiden, ghylymy aqparattar mol jinaqtalghan elder qoldanyp otyrghan latyn әlipbii ghylymy integrasiyagha, әlemdik ghylymy kenistikke kiriguimizge de septigin tiygizedi.
Álipby auystyrghanda útar tústarymyzdyng taghy biri – aqparattyq tehnologiyalar tilin mengeru, olardy qiyndyqsyz paydalanu mýmkindigining artatyndyghy.
Býgingi tanda latyn qarpine kóshu mәselesine qatysty Ministrlik tarapynan auqymdy sharalar jýzege asyryluda.
Elbasy 2017 jylghy 26 qazanda «Qazaq tili әlipbiyin kirillisadan latyn grafikasyna kóshiru turaly» Jarlyqqa qol qoydy.
Ministrlik tarapynan qazir «Qazaq tili әlipbiyin latyn grafikasyna kóshiru jónindegi» últtyq komissiya qúryldy. Qazaqstan Respublikasy Premier-Ministrining 2017 jylghy 14 qarashada № 153 ókimimen Qazaq tili әlipbiyin latyn grafikasyna kóshiru jónindegi últtyq komissiyanyng qúramy men erejesi bekitildi jәne alghashqy otyrysy ýstimizdegi jyly 16 qarashada ótkizildi.
Komissiya qúramyna QR Preziydenti Ákimshiliginin, Ýkimettin, «Núr Otan» partiyasynyng ókilderi, Parlament deputattary, tiyisti ministrlikterding basshylary, sonday-aq belgili qogham qayratkerleri men til salasynyng mamandary kirdi.
Ministrlik mýddeli memlekettik organdarmen birlese qazaq tili әlipbiyining 2025 jylgha deyin latyn grafikasyna kezen-kezenimen kóshui boyynsha is-sharalar josparynyng jobasyn әzirledi.
Atalghan is-sharalar jospary jobasynda qazaq әlipbiyining 2025 jylgha deyin latyn grafikasyna kezen-kezenimen kóshui egjey-tegjeyli kórinis tabatyn bolady. 2025 jylgha qaray is qaghazdar, merzimdi baspasózder, oqulyqtar bәri de latyn әlipbiyimen basylyp shygharylatyn bolady.
Sonday-aq Bilim jәne ghylym ministrligimen, basqa da mýddeli memlekettik organdarmen birlese Sh. Shayahmetov atyndaghy tilderdi damytudyng respublikalyq ýilestiru-әdistemelik ortalyghynan, A. Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi institutynan, M. Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner institutynan, JOO-nan til jәne IT tehnologiya salasyndaghy sarapshylardy tarta otyryp orfografiyalyq, әdistemelik, terminologiyalyq jәne saraptamalyq-tehnikalyq júmys toptaryqúryldy. Últtyq komissiyanyng ekinshi otyrysy ótkizildi. Býgingi tanda atalghan júmys toptary belgilengen jospargha sәikes óz júmystaryn jýrgizetin bolady.
Qoryta aitqanda, qazirgi tanda dýniyege keng taraghan latyn әlipbii týrki júrtynyng týgel boluyna qyzmet etetin, zamanauy tehnologiya tilin mengeru men әlemdik aqparattyq kenistikke enuding sara joly.Elbasymyz atap ótkendey: «Qazaq tilin latyn әlipbiyine kóshiru – búl – ana tilimizding jahandyq ghylym men bilimge kiriguin, әri әlem qazaqtarynyng ruhany tútastyghyn qamtamasyz etetin biregey qadam» bolmaq.
Búl qadamdar tarihymyzgha, ótkenimizdi saralap, bolashaghymyzdy boljaugha qosar ýlesi mol qazyna bolady dep oilaymyn. Tarihty terennen zerttep, úrpaqqa úlaghatty is qaldyru arqyly ghana irgeli memlekettigimizdi saqtay alamyz.
Abai.kz
