Súhbat barysynda maghan «bizding әdebiyetting jәne kitap naryghynyng damuy ýshin ne isteuge bolady?» degen súraqty jii qoyady. Súraq osy, әriyne, múny sheneunikterge nemese kәsipker baspagerlerge jóneltu kerek, biraq nege ekenin, búl súraqty jazushylargha qoyady. Óz kezeginde, jauap beru arqyly men isting jalpylay jaghdayyn: memleket әdebiyetti qoldaymay otyrghanyn, kitap basylymy azdyghyn, kóp baspa tipografiyanyng sharttarymen júmys jasaytyndyghyn, әdeby bilim beruding joqtyghy jayynda, qoghamdyq bastamashy bolyp 9 jyl júmys jasap kele jatqan Qazaqstandaghy jalghyz әdeby mektebimiz turaly, 2 jyl jýrgizgen, ayaq astynan jauyp tastaghan «Ádeby klub» telebaghdarlamam turaly t.b. әngimeledim.

Men biraz jyl búl mәseleler belgili bir qúlaqtargha jetetin shyghar, jaghday jaqsaryp bastaytyn bolar dep ýmittendim. Biraq, әdebiyet tóniregindegi әlem birjola terenge batqan sayyn men búryn oilaghanday emes, memleketting qimyldaugha qúlyqsyz ekenin týsindim. Resmy týrde әdebiyetke aqsha bólinedi, qanday da bir konkurstar ótkiziledi, syiaqylar tapsyrylady, tek әkimshilik qabyrghasynan tys moyyndaugha layyq jazushylar múnday toy-tomalaqtan alshaq. Sondyqtan da, qazir ózderinizben birge bizdegi әdebiyetke degen qoldaudy bajaylap qaraghym keledi: EHRO-2017-ning sandaghan otyrystary men dóngelek ýstelderinen, «Ruhany janghyru» baghdarlamasynan bastap, ózge de últtyq jobalargha deyin. Bajaylap qarau jәne osynyng barlyghyna jeke әdebiyetting qanshalyqty qatysy bar ekenin týsinu.

Qaneki, songhy uaqyttaghy eleuli oqighalargha nazar audarayyq:

1.Mine, mysaly, 2015 jyly Qazaqstanda «Altyn Tobylghy» últtyq әdeby konkursy jariyalandy.

Kez-kelgen syilyqtyng sapasy men dengeyin anyqtaytyn ýsh negiz bolady: búl, kәsiby qazylar alqasy, ýderisting anyq týsindirilui jәne oqyrmannyng ózine jana avtor-laureattardy ashu mýmkindigi.

«Altyn Tobylghynyn» osy ýsh negizine de aitar uәjim bar.

Mysaly, syilyqtyng ne erejesinde, ne qúlaqtandyruynda barlyq qazylar alqasynyng aty-jónderining tizimi jariyalanghan joq. Qarapayym jaghdayda búl mәlimetti úiymdastyrushylar jәy ghana jariya etpeydi, jarnamalaydy da (jeke basymnyng әdeby konkurstargha qatysu tәjiriybesi kóp), óitkeni syilyqqa kózqaras jәne oghan degen senim qazylar alqasynyng qúramyna baylanysty. Sporttyq gimnastikadan chempionat bolsyn, әdeby bayqau bolsyn, kez-kelgen jarys tәuelsiz sarapshylardyn, kәsibiylerding baghasyn talap etedi, al kerisinshe jaghdayda múnday bәigening baghasy qúnsyzdanady. «Altyn Tobylghynyn» qazylar qúramyna sheneunikter emes, kәsiby jazushylar men synshylardyng kirgenine sene alamyz ba? Endeshe, nege solay bola túra, olardyng esimderin jasyrady?

Últtyq syilyqtyng qorytyndylauy da aiqyn emes ekendigin de qosa ketu kerek. BAQ betterindegige qaraghanda aqparat tym sarang berildi: konkurstyng alghashqy kezeninde júmystardy «proza», «poeziya», «dramaturgiya», «balalar әdebiyeti» jәne «Mәngilik el» nominasiyalary boyynsha jinady, alayda tórt nominasiyany ghana tabystady. Habarlanghan «poeziya» nominasiyasy boyynsha eshkim júmghan auzyn ashpady. Nominasiyanyng ózi de bolmaghanday, ótinim de týspegendey (tym qúryghanda, konkursqa óz júmystaryn úsynghan birneshe aqyndy bilemin). Ne bolghany men ýshin әli kýnge týsiniksiz.

Jәne, songhy, ýshinshi nýkte- jýldegerler. Qansha qazaqstandyq әdebiyetti barynsha qadaghalap otyrsam da, olardyng aty-jónderi maghan týgeldey erlik beymәlim. Tek mening prozadan seminar ótkizetin әdeby mektebimnen 500 әdebiyetshi shyqty. Al, búghan sheksiz Almatydaghy qazirding ózinde anyzgha ainalghan «Musaget» qoghamynyng ainalasyndaghylardy qossaq... Onda, attaryn estimegenderding negizinen alghany tipti jaqsy, sebebi, kez-kelgen syilyqtyng mindeti- jana avtorlardy ashu ghoy. Mәsele, búl jazushylardyng kóbining júmystaryn ghalamtordan taba almaghanymda. Oqyrman olar turaly jeke pikirin qalyptastyru ýshin jýldegerlerding tuyndylarymen qay jerden tanysa alatyndyghyn bilmese, bәigede ne mәn bar?

Esesine, ghalamtordan «deby konkurstyng alghashqy eki kezenining jýldegerleri- yaky «Qazaq әdebiyeti», «Astana Aqshamy», «Ayqyn» gazetterinin, «Qazaqstan», «Jetisu» telekanaldarynyn, «Úly dala әlemi» qoghamdyq birlestigining t.b. qyzmetkerlerining qysqasha ómirbayanyn tabu onay. Shynyn aitqanda, búl meni alandatady. Sizdi she?

2.Endi, birden taghy bir qazaqstandyq syilyqty eske týsireyik. Jaqynda ghana bizde jana halyqaralyq «Ruh» әdeby konkursy payda boldy. Ol turaly súraqtar «Altyn Tobylghydan» az emes.

Konkursty 17-shi qarashada ghana jariyalady-ótinimderdi qabyldau uaqyty 18 kýn ghana, óz-ózine tendessiz. Al, qorytyndysyn 12-shi jeltoqsanda jariyalaugha uәde berip otyr! Yaghni, habarlandyruynan marapattauyna deyingi konkurstyq kezeng bar joghy ýsh jarym apta. Úiymsdastyrushylar qalaysha oqyp shyghyp ýlgerui men konkurstyq júmystardy baghalaudy osynshama qysqa uaqytqa qalay josparlap otyr-júmbaq. Óz tәjiriybemnen tórelik ete alamyn: osydan tura bir aiday búryn Reseyde ótken halyqaralyq әdeby konkurstyng qazylar alqasynda qyzmet atqardym, tipti 50 qysqa júmystardyng ózin múqiyat oqyp shyghu ýlken uaqyt alady. Al, «Ruh» konkursynyng saytynda qazirding ózinde 900 ótinim týsken, olardyng ishinde romannyng ózi 38-aq!

Sonymen qatar, erejede sheshimdi qazylar alqasy qabyldaytyny, biraq konkurs qorytyndysynda ghalamtordaghy dauys beru qorytyndylary da eskeriletindigi kórsetilgen. Múnyng ózi eki ese oilandyrady. Qazylar alqasy mýshelerining aty-jóni taghy da belgisiz, demek, qúziretterining dengeyi de belgisiz. Onlayn dauys berding qorytyndysy senu aqymaqtyq, bәrimiz de kimning shygharmasynyng jaqsylyghy emes, kimning dosynyng kóptigi jenetindigin bilemiz.

Onyng ýstine konkurs birden ýsh: qazaq, orys, aghylshyn tilderinde, segiz nominasiya: proza, poeziya, balalar әdebiyeti, dramaturgiya, syn janry boyynsha ótkizildi. Búl, demek, qazylar mýsheleri tek qana kәsiby jazushy emes, barlyq әdeby janrlardy talghamaytyn, sonymen qatar shyn mәninde ýsh tildi mengergen, búghan qosa bir kýnde eki romannan oqitynday oqu jyldamdyghy boluy tiyis. Qúddy supermender dersiz.

Aytpaqshy, konkursqa qatysqan «tanymal qazaqstandyq mәdeniyet qayratkerlerinin» úzyn-sonar tizimin jasasa da, qazylar qúramyn әli jariyalaghan joq.

Syilyqqa, әriyne, әjeptәuir aqsha: 24 million tenge. Onyng ýstine eng ókinishtisi, qortyndysy qazirden-aq kýmәn tudyrady. Dәl osy ýshin mening tanys jazushylarym da, men de búl konkursqa qatysudan bas tarttyq.

Taghy da aityp óterligi, «Ruh» konkursynyng әr segiz nominasiyasynda eki jýldeli oryn bar, biraq, birinshi jәne ekinshi oryn emes, gran-pry jәne birinshi. Múndaydy alghash keziktiruim. Alayda, ózinsýigish mentaliytetimizge jarasyp-aq túr- bәrining dabyramen ótkenin qalaymyz.Konkurs bolsa- halyqaralyq, syilyq bolsa- basty boluy kerek. Ekinshi boludy eshkim de qalamaydy. Úyattau sekildi.

3.Atyshuly habarlamagha túzdyq bolsyn, osy jazda Almatyda EHRO-2017 ayasynda halyqaralyq әdeby biyennale ótti. Qazaqstandyq baspasózde, oqighanyng qúlaqqaghysynda baghdarlamada әdebiyet salasy boyynsha Nobeli syilyghy laureattary, ózge de әdeby syilyqtar iyegerleri, kóptegen tanymal shetel jazushylary keledi dep habarlanghan. Ýlken shara bolatyndyghyna sengimiz keldi. Uaqyty jaqyndaghan sayyn birneshe BAQ әlemdik әdebiyetting naghyz superjúldyzdary Orhan Pamuk pen Mo Yani kelui kerektigi jazyldy.

Aqyry ne boldy? Biyennale ótti. Bәraq әdebiyet salasyndaghy Nobeli laureattary, ya bolmasa shetelding tanymal jazushylary turaly aqparatty esh jerden keziktire almadym. Al, әdeby qoghamnyng biraz bóligi tipti biyennale ótetindiginen de beyhabar bolypty. Múnyng ózi de elikteu-solyqtaudaghy kezekti bir oiyn sekildi kórinedi. Sharalar ótpese de, atyshuly aty derek retinde tarihta qala berdi.

4.Taghy esimde qalghany, 2016 jyldyng kýzinde  últtyq kitaphanada, mәdeniyetting zannamalyq aktlerine týzetuler engizudi talqylaugha qatysty súraqtargha, júmys tobynyng mәjilisi ótui tiyis bolatyn. Sondaghy, ózekti taqyryptyng biri jazushylyq qalamaqy kólemin ósiru tursynda boldy.

Sonda men bizde  memlekettik baghdarlamardyng ayasynda qalamaqy taghayyndaytyn baspahanalardyng bar ekenin  túnghysh ret estip bildim. Qoyylghan súraqqa baylanysty tanghalghanym sonday, búl is-sharagha meni shaqyrmasa da baruym tiyis ekendigimdi týsindim.

Sonymen jinalys jýrip jatty. Ekranda jazushylardan alynghan súhbattyng sheber dayyndalghan beynejazbasynyng ýzindileri  kórsetildi. Sondaghy, beynejazbadaghy kóteriligen basty mәsele, qazaq әdebiyetindegi memleket taghayyndaytyn qalamaqy kólemining mardymyzdyghy turaly boldy.

Beynejazba kórsetilip bolghanan keyin sóz sóileu bastaldy. Ári, qansha ekeni naqty esimde joq, әiteuir artynda kóp nóli bar sandar aitylghan bolatyn. Keyinnen ghalamtor jelisinen Qazaqstan Jazushylar odaghynyng bas hatshysy  Núrlan Orazalinning «Osy uaqytta memleket tarapynan әdebiyetke 800 millionday tenge berilgenin jәne aldaghy uaqytta qosymsha 1 mlrd 600 milion tenge bólinetini» turasyndaghy súhbatynyng ýzindisin kezdestirdim. Sondaghy búl aqshalardy kimderding alghandary qyzyq bolyp otyr.

Jaqsy, búl aqshanynyng qayda ketkenin qúday bilsin. Meni alandatqany basqa nәrse. BAQ-tyng aituyna qaraghanda memleket qoldauymen  eki jýzge tarta, tek kórkem әdebiyetke qatysty kitaptar basylyp shyghuy tiyis bolghan.  Sondaghy búl kitaptardyng qanday jәne qayda ekenin biletin adam bar ma? Eshkim bilmeytin jәne eshkim oqymaghan belgisiz búl kitaptardy memleket ne sebepti qarjylandyryp otyr?

Ádebiyetting siyrek úshyrasatyn sheneunikterimen kezdese qalghanda,  osyghan qatysty mәsele kótersek, keyde «Ózdering ne bitirdinder?» dep qarsy jauap berip jatady. Onday bolsa kelinder әngimeleseyik...

Mening memlekettik baspahana baghdarlamasynan alghan azdaghan tәjiriybem turaly әngimelep óteyin. Bir kezderi Resey men TMD arasyndaghy jas jazushylar forumynyng nәtiyjesinen keyin mening qoljazbalarym baspahanadan kitap bolyp basylyp shyghuy úsynyldy.  Búl úsynys reseylikterge berilgende olardyng kitaptary Reseyding Baspasóz jәne búqaralyq kommunikasiyalar agenttigining qoldauymen basylyp shyqty. Al men sheteldik bolghandyqtan shet qaldym.  Forumnyng úiymdastyrushy әri SEIP qorynynyng preziydenti Sergey Filatov QR mәdeniyet jәne sport ministrligine  habarlasyp baspagha qoldau bildiru turasynda ótinish bildirgen bolatyn. Qonyraudan keyin ministrlikting adamdary meni resenziya ýshin Qazaqstan Jazushylar odaghyna jiberdi. Jazushylar odaghy resenziyany maghan ózim jazuym kerektigin aityp, sonymen qatar «Ógey ómir» kitabynyng atauyn, mysaly,  «Tang da atady» siyaqty  kónilidirek-әserlirek etip ózgertuge  tyrysyp baqty.  Kýlkili emes pe, solay ma? Qysqasy, tapsyrys ministrlikting sórelerinde eki jyldan artyq uaqyt jatty. Búlay kýte beruge uaqytyng jetpeydi. Sodan keyin, kitap Reseyde Mәskeu baspasynan basylyp shyqty.

5.Mәdeniyet salasy boyynsha Qazaqstan Respublikasynyng túnghysh preziydentining memlekettik shәkirtaqysy turaly da  ayta keteyin. Ótken jyldyng shәkirtaqysyn iyemdengen iyegerlerding tizimin qarap shyqtym. Eskerte ketetini, shәkirtaqy eshqanday jýlde de,marapat ta emes. Shәkirtaqy jas talantargha materiyaldyq qoldau bildiru ýshin beriledi.

Tizimge 29 jazushy enipti. Olardyng ortasha jasy 73 jas eken.

Tizimdegi keybireulerding attary әr jyldary qaytalanyp otyratynyn aitudyng qajeti qansha?  Al búl tizimderding qalay jasalatyny turaly shynymdy aitsam, týsindirip ber almaymyn.

6.Múndaghy barlyq elikteu-solyqtaudyng oiyny әdebiyet ómirinde óz jalghasyn tauyp kele jatyr. Oiynnyng jana satysy Qazaqstan avtorlaryn halyqaralyq kólemde «Ruhany janghyru» baghdarlamasymen algha jyljytu boldy. Búl alda kóptegen saual tudyratyn kezekti oy deuge bolady.

Birinshiden, biz әli de bolsa әdebiyetimizdi óz elimizde damyta almay otyrmyz. Halqymyz óz avtorlaryn tanymaydy. Men studenttermen, mektep oqushylarymen  údayy әdeby is-sharalarda kezdesip otyramyn jәne olardan «Qazaqstannyng osy zaman jazushylaryn tanisyndar ma?» degen súraqty jii qoyamyn. Al, olardyng ataghan avtorlary mening bes sausaghymdy toltyra almaydy. Tipten,  memlekettik baghdarlamalargha eshqanday qatysy joq avtorlardy ataydy. Sonymen qatar, bizde Qazaqstan jazushylaryn eshkim oqyghysy kelmeydi, bәlkim olardy shetelde oqyghysy keletin shyghar? Sondyqtan, aldymen әdebiyettegi ruhany janghyrudy óz Otanymyzdan bastau kerek shyghar.

Ekinshiden, kóptegen damyghan elderde, óz mәdeniyetin jetildiru ýshin, birinshi kezekte әlem әdebiyetin ózderining  ana tilderine audarugha tyrysady. Óitkeni múnday audarmalar bolmayynsha, әlemdik tanym men әlemdik mәdeniyet dengeyine kóteriluge esh mýmkindik joq. Qazaq tiline әli de bolsa kóptegen sheteldik әdebiyetter audarylghan joq.  Mýmkin, qazaq әdebiyetin shet tiline emes, shetel әdebiyetin qazaq tiline audaru kerek shyghar? Mening kózqarasym boyynsha, múnday audarmalardyng payda boluy qazaq әdebiyeti ýshin óte manyzdy. Sebebi, búl әreketter әdebiyetimizding damuyna aitarlyqtay yqpal eter edi.

Eger sóz memleket qoldaumen bolyp jatqan audarma turaly bolsa, onda qazaq tilinen orys tiline, orys tilinen qazaq tiline audarylghan audarma turaly úmyt qaldyrugha bolmaydy.   Biz kóp últty elmiz jәne bizde eki negizi baylanys tili bar. Biraq, nege ekenin, men әli de bolsa bizding Yuriy Dombrovskiy men Pavli Zalsman sekildi klassikterding qazaqsha audarmalaryn әli kezdestirmedim. Jәne qanshama orys tiline audarylmaghan (nemese nashar audarylghan) Abaydyn, Maghjannyn, Múqaghaly Maqataevtyn, Jýsipbek Aymauytovtyn, Quandyq Shanghytbaevtyng shygharmalary bar.

Jәne búdan bólek taghy ne bar ?

Shyndyghynda, Qazaqstan avtorlaryn shetelge tanytudyng aghymdaghy «Ruhany janghyru» jobasy memlekettik dengeyde ghana. Ózderiniz tórelik etinizder.  BAQ-tyng aituy boyynsha,  janghyru ýshin avtorlar men kitaptardy tandaugha qazaqstandyq qanday da bir komissiya qúrylghan. Odan әri olardy BÚÚ tiline audaryp, sheneunikterding oilaghanynday «әlemdik mәdeny qordy qyzyqtyru» bolyp otyr. Atalghan jobanyng jetekshilerining biri Aida Balaevanyng aituy boyynsha « Zamanauy Qazaqstan mәdeniyeti  jahandyq әlemde», « Syrtqy ister ministrligi  damu bastamasynyng mehanizmin  belsendi týrde bastap ketken». Úiymdastyrushylar әlemge belgisiz avtorlardy alyp, olardyng kitaptaryn shet tilderine audaru kerektigin aityp jedel týrde әlem mәdeniyetining bir bóligine ainaludy josparlap otyr.

Alayda, qanshama kitaptar men kórmelerding jәne t.b  týrli is-sharalardy tanystyrylymy ótkizilgenimen, ol eshkimdi shynayy moyyndata almaydy. (Qazaqstandaghy «Habar» arnasynyng «Ruhany Janghyrudyn» Parijdegi kórsetilimindegi  «...talghamdy Parij qoghamy qolpashtap qol shapalaqtady...» degen sujetin esine týsiredi.)   Naghyz salmaqty sheteldik baspalar men audarmashylar shynayy talantty avtorlardy ózderi izdep tauyp olarmen ózderi júmys jasaydy. Al memlekettik shet elderge tanytushy baghdarlamalargha qansha tyryssang da zorlap bolsa da sýikimdi bola almaysyn.

Eng bastysy, múnyng bәri bizding elding talantty zamanauy avtorlary týbi ózining talantymen -aq Qazaqstannyng ishinen jaryp shyghyp eshqanday aqsha men baylanystyng kómeginsiz payda bolady. Mysaly, birqatar Qazaqstandyq jazushylar býginde Reseyde kitaptary basylyp tabysty júmys jasauda. Men osy sekildi songhy jyldary shynayy halyqaralyq aituly әdeby marapttardy iyemdenip jýrgen on shaqty bizding avtorlardy atay alamyn. Jәne, shygharmalary aghylshyn, nemis, fransuz, polyak jәne t.b TMD elderindegi basylymdarda údayy jaryq kórip jýrgen avtorlardy da atap bere alamyn. Biraq, olardyng bәri eshqanday memleketting qoldauynsyz-aq júmys jasauda. Olar tipten Qazaqstan ýshin  mýldem joq sekildi. Bәlkim, joghary jaqtaghylar biletin shyghar, biraq olardy jәy ghana shetke qaghatyn sekildi.  Mýmkin, onyng sebebi belgili bir shenberge juyq basqa polustyng adamdary memlekettik baghdarlamalarmen ózining әdeby karierasyn osynda jasaghysy keletin shyghar, al endi olardyng deni kerisinshe shetelde jasaghasy keletin boldy.

Búl, әriyne, tolyq tizimi emes- tek eng anyq mysaldar. Áserlerinizdi jinaqtanyzdar, ótip jatqandardyng eng basty maqsaty- bizding әdebiyetke serpin beru emes, bizding әdebiyetke әlemdi qyzyqtyru da emes, kózimizge qoqym ýiy ghana. Eger terenirek qazbasaq, onda bizde halyqaralyq atyshuly әdeby oqighalar ótetindigin, qazaqstandyq avtorlardyng shygharmalaryn birneshe tilge audarghaly jatqanyn, jyl sayyn әdeby syilyqtardyng payda bolatynyn t.b. batyl mәlimdeuge bolady. Al, shyn mәninde búl ataqtar jәrmenkesi arqyly budjetti iygeru. Shamasy, biz úly halyq boluymyz ýshin júmys jasaghymyz kelmeytin sekildi, bizge tek kórshilerge kórsetu ýshin «Úly halyq» degen jazuy bar medali kerek. Jәne dәl osy medali ýshin Taldyqorghan men Qyzylordadaghylardyng sanasyndaghy modernizasiya (janaru) turaly Parijde, Los-Anjeleste sәndi túsaukeserler ótkizemiz.

Iliya ODEGOV, jazushy

Orys tilinen tәrjimalaghan: Edilbek DÝISEN, Tilek YRYSBEK

Abai.kz