سۇحبات بارىسىندا ماعان «ءبىزدىڭ ادەبيەتتىڭ جانە كىتاپ نارىعىنىڭ دامۋى ءۇشىن نە ىستەۋگە بولادى؟» دەگەن سۇراقتى ءجيى قويادى. سۇراق وسى، ارينە، مۇنى شەنەۋنىكتەرگە نەمەسە كاسىپكەر باسپاگەرلەرگە جونەلتۋ كەرەك، بىراق نەگە ەكەنىن، بۇل سۇراقتى جازۋشىلارعا قويادى. ءوز كەزەگىندە، جاۋاپ بەرۋ ارقىلى مەن ءىستىڭ جالپىلاي جاعدايىن: مەملەكەت ادەبيەتتى قولدايماي وتىرعانىن، كىتاپ باسىلىمى ازدىعىن، كوپ باسپا تيپوگرافيانىڭ شارتتارىمەن جۇمىس جاسايتىندىعىن، ادەبي ءبىلىم بەرۋدىڭ جوقتىعى جايىندا، قوعامدىق باستاماشى بولىپ 9 جىل جۇمىس جاساپ كەلە جاتقان قازاقستانداعى جالعىز ادەبي مەكتەبىمىز تۋرالى، 2 جىل جۇرگىزگەن، اياق استىنان جاۋىپ تاستاعان «ادەبي كلۋب» تەلەباعدارلامام تۋرالى ت.ب. اڭگىمەلەدىم.

مەن ءبىراز جىل بۇل ماسەلەلەر بەلگىلى ءبىر قۇلاقتارعا جەتەتىن شىعار، جاعداي جاقسارىپ باستايتىن بولار دەپ ۇمىتتەندىم. بىراق، ادەبيەت توڭىرەگىندەگى الەم ءبىرجولا تەرەڭگە باتقان سايىن مەن بۇرىن ويلاعانداي ەمەس، مەملەكەتتىڭ قيمىلداۋعا قۇلىقسىز ەكەنىن ءتۇسىندىم. رەسمي تۇردە ادەبيەتكە اقشا بولىنەدى، قانداي دا ءبىر كونكۋرستار وتكىزىلەدى، سىياقىلار تاپسىرىلادى، تەك اكىمشىلىك قابىرعاسىنان تىس مويىنداۋعا لايىق جازۋشىلار مۇنداي توي-تومالاقتان الشاق. سوندىقتان دا، قازىر وزدەرىڭىزبەن بىرگە بىزدەگى ادەبيەتكە دەگەن قولداۋدى باجايلاپ قاراعىم كەلەدى: ەحرو-2017-ءنىڭ سانداعان وتىرىستارى مەن دوڭگەلەك ۇستەلدەرىنەن، «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنان باستاپ، وزگە دە ۇلتتىق جوبالارعا دەيىن. باجايلاپ قاراۋ جانە وسىنىڭ بارلىعىنا جەكە ادەبيەتتىڭ قانشالىقتى قاتىسى بار ەكەنىن ءتۇسىنۋ.

قانەكي، سوڭعى ۋاقىتتاعى ەلەۋلى وقيعالارعا نازار اۋدارايىق:

1.مىنە، مىسالى، 2015 جىلى قازاقستاندا «التىن توبىلعى» ۇلتتىق ادەبي كونكۋرسى جاريالاندى.

كەز-كەلگەن سىيلىقتىڭ ساپاسى مەن دەڭگەيىن انىقتايتىن ءۇش نەگىز بولادى: بۇل، كاسىبي قازىلار القاسى، ۇدەرىستىڭ انىق ءتۇسىندىرىلۋى جانە وقىرماننىڭ وزىنە جاڭا اۆتور-لاۋرەاتتاردى اشۋ مۇمكىندىگى.

«التىن توبىلعىنىڭ» وسى ءۇش نەگىزىنە دە ايتار ءۋاجىم بار.

مىسالى، سىيلىقتىڭ نە ەرەجەسىندە، نە قۇلاقتاندىرۋىندا بارلىق قازىلار القاسىنىڭ اتى-جوندەرىنىڭ ءتىزىمى جاريالانعان جوق. قاراپايىم جاعدايدا بۇل مالىمەتتى ۇيىمداستىرۋشىلار ءجاي عانا جاريا ەتپەيدى، جارنامالايدى دا (جەكە باسىمنىڭ ادەبي كونكۋرستارعا قاتىسۋ تاجىريبەسى كوپ), ويتكەنى سىيلىققا كوزقاراس جانە وعان دەگەن سەنىم قازىلار القاسىنىڭ قۇرامىنا بايلانىستى. سپورتتىق گيمناستيكادان چەمپيونات بولسىن، ادەبي بايقاۋ بولسىن، كەز-كەلگەن جارىس تاۋەلسىز ساراپشىلاردىڭ، كاسىبيلەردىڭ باعاسىن تالاپ ەتەدى، ال كەرىسىنشە جاعدايدا مۇنداي بايگەنىڭ باعاسى قۇنسىزدانادى. «التىن توبىلعىنىڭ» قازىلار قۇرامىنا شەنەۋنىكتەر ەمەس، كاسىبي جازۋشىلار مەن سىنشىلاردىڭ كىرگەنىنە سەنە الامىز با؟ ەندەشە، نەگە سولاي بولا تۇرا، ولاردىڭ ەسىمدەرىن جاسىرادى؟

ۇلتتىق سىيلىقتىڭ قورىتىندىلاۋى دا ايقىن ەمەس ەكەندىگىن دە قوسا كەتۋ كەرەك. باق بەتتەرىندەگىگە قاراعاندا اقپارات تىم ساراڭ بەرىلدى: كونكۋرستىڭ العاشقى كەزەڭىندە جۇمىستاردى «پروزا»، «پوەزيا»، «دراماتۋرگيا»، «بالالار ادەبيەتى» جانە «ماڭگىلىك ەل» نوميناتسيالارى بويىنشا جينادى، الايدا ءتورت نوميناتسيانى عانا تابىستادى. حابارلانعان «پوەزيا» نوميناتسياسى بويىنشا ەشكىم جۇمعان اۋزىن اشپادى. نوميناتسيانىڭ ءوزى دە بولماعانداي، ءوتىنىم دە تۇسپەگەندەي (تىم قۇرىعاندا، كونكۋرسقا ءوز جۇمىستارىن ۇسىنعان بىرنەشە اقىندى بىلەمىن). نە بولعانى مەن ءۇشىن ءالى كۇنگە تۇسىنىكسىز.

جانە، سوڭعى، ءۇشىنشى نۇكتە- جۇلدەگەرلەر. قانشا قازاقستاندىق ادەبيەتتى بارىنشا قاداعالاپ وتىرسام دا، ولاردىڭ اتى-جوندەرى ماعان تۇگەلدەي ەرلىك بەيمالىم. تەك مەنىڭ پروزادان سەمينار وتكىزەتىن ادەبي مەكتەبىمنەن 500 ادەبيەتشى شىقتى. ال، بۇعان شەكسىز الماتىداعى قازىردىڭ وزىندە اڭىزعا اينالعان «مۋساگەت» قوعامىنىڭ اينالاسىنداعىلاردى قوسساق... وندا، اتتارىن ەستىمەگەندەردىڭ نەگىزىنەن العانى ءتىپتى جاقسى، سەبەبى، كەز-كەلگەن سىيلىقتىڭ مىندەتى- جاڭا اۆتورلاردى اشۋ عوي. ماسەلە، بۇل جازۋشىلاردىڭ كوبىنىڭ جۇمىستارىن عالامتوردان تابا الماعانىمدا. وقىرمان ولار تۋرالى جەكە پىكىرىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن جۇلدەگەرلەردىڭ تۋىندىلارىمەن قاي جەردەن تانىسا الاتىندىعىن بىلمەسە، بايگەدە نە ءمان بار؟

ەسەسىنە، عالامتوردان «دەبي كونكۋرستىڭ العاشقى ەكى كەزەڭىنىڭ جۇلدەگەرلەرى- ياكي «قازاق ادەبيەتى»، «استانا اقشامى»، «ايقىن» گازەتتەرىنىڭ، «قازاقستان»، «جەتىسۋ» تەلەكانالدارىنىڭ، «ۇلى دالا الەمى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ ت.ب. قىزمەتكەرلەرىنىڭ قىسقاشا ءومىربايانىن تابۋ وڭاي. شىنىن ايتقاندا، بۇل مەنى الاڭداتادى. ءسىزدى شە؟

2.ەندى، بىردەن تاعى ءبىر قازاقستاندىق سىيلىقتى ەسكە تۇسىرەيىك. جاقىندا عانا بىزدە جاڭا حالىقارالىق «رۋح» ادەبي كونكۋرسى پايدا بولدى. ول تۋرالى سۇراقتار «التىن توبىلعىدان» از ەمەس.

كونكۋرستى 17-ءشى قاراشادا عانا جاريالادى-وتىنىمدەردى قابىلداۋ ۋاقىتى 18 كۇن عانا، ءوز-وزىنە تەڭدەسسىز. ال، قورىتىندىسىن 12-ءشى جەلتوقساندا جاريالاۋعا ۋادە بەرىپ وتىر! ياعني، حابارلاندىرۋىنان ماراپاتتاۋىنا دەيىنگى كونكۋرستىق كەزەڭ بار جوعى ءۇش جارىم اپتا. ۇيىمسداستىرۋشىلار قالايشا وقىپ شىعىپ ۇلگەرۋى مەن كونكۋرستىق جۇمىستاردى باعالاۋدى وسىنشاما قىسقا ۋاقىتقا قالاي جوسپارلاپ وتىر-جۇمباق. ءوز تاجىريبەمنەن تورەلىك ەتە الامىن: وسىدان تۋرا ءبىر ايداي بۇرىن رەسەيدە وتكەن حالىقارالىق ادەبي كونكۋرستىڭ قازىلار القاسىندا قىزمەت اتقاردىم، ءتىپتى 50 قىسقا جۇمىستاردىڭ ءوزىن مۇقيات وقىپ شىعۋ ۇلكەن ۋاقىت الادى. ال، «رۋح» كونكۋرسىنىڭ سايتىندا قازىردىڭ وزىندە 900 ءوتىنىم تۇسكەن، ولاردىڭ ىشىندە روماننىڭ ءوزى 38-اق!

سونىمەن قاتار، ەرەجەدە شەشىمدى قازىلار القاسى قابىلدايتىنى، بىراق كونكۋرس قورىتىندىسىندا عالامتورداعى داۋىس بەرۋ قورىتىندىلارى دا ەسكەرىلەتىندىگى كورسەتىلگەن. مۇنىڭ ءوزى ەكى ەسە ويلاندىرادى. قازىلار القاسى مۇشەلەرىنىڭ اتى-ءجونى تاعى دا بەلگىسىز، دەمەك، قۇزىرەتتەرىنىڭ دەڭگەيى دە بەلگىسىز. ونلاين داۋىس بەردىڭ قورىتىندىسى سەنۋ اقىماقتىق، ءبارىمىز دە كىمنىڭ شىعارماسىنىڭ جاقسىلىعى ەمەس، كىمنىڭ دوسىنىڭ كوپتىگى جەڭەتىندىگىن بىلەمىز.

ونىڭ ۇستىنە كونكۋرس بىردەن ءۇش: قازاق، ورىس، اعىلشىن تىلدەرىندە، سەگىز نوميناتسيا: پروزا، پوەزيا، بالالار ادەبيەتى، دراماتۋرگيا، سىن جانرى بويىنشا وتكىزىلدى. بۇل، دەمەك، قازىلار مۇشەلەرى تەك قانا كاسىبي جازۋشى ەمەس، بارلىق ادەبي جانرلاردى تالعامايتىن، سونىمەن قاتار شىن مانىندە ءۇش ءتىلدى مەڭگەرگەن، بۇعان قوسا ءبىر كۇندە ەكى روماننان وقيتىنداي وقۋ جىلدامدىعى بولۋى ءتيىس. قۇددى سۋپەرمەندەر دەرسىز.

ايتپاقشى، كونكۋرسقا قاتىسقان «تانىمال قازاقستاندىق مادەنيەت قايراتكەرلەرىنىڭ» ۇزىن-سونار ءتىزىمىن جاساسا دا، قازىلار قۇرامىن ءالى جاريالاعان جوق.

سىيلىققا، ارينە، اجەپتاۋىر اقشا: 24 ميلليون تەڭگە. ونىڭ ۇستىنە ەڭ وكىنىشتىسى، قورتىندىسى قازىردەن-اق كۇمان تۋدىرادى. ءدال وسى ءۇشىن مەنىڭ تانىس جازۋشىلارىم دا، مەن دە بۇل كونكۋرسقا قاتىسۋدان باس تارتتىق.

تاعى دا ايتىپ وتەرلىگى، «رۋح» كونكۋرسىنىڭ ءار سەگىز نوميناتسياسىندا ەكى جۇلدەلى ورىن بار، بىراق، ءبىرىنشى جانە ەكىنشى ورىن ەمەس، گران-پري جانە ءبىرىنشى. مۇندايدى العاش كەزىكتىرۋىم. الايدا، وزىنسۇيگىش مەنتاليتەتىمىزگە جاراسىپ-اق تۇر- ءبارىنىڭ دابىرامەن وتكەنىن قالايمىز.كونكۋرس بولسا- حالىقارالىق، سىيلىق بولسا- باستى بولۋى كەرەك. ەكىنشى بولۋدى ەشكىم دە قالامايدى. ۇياتتاۋ سەكىلدى.

3.اتىشۋلى حابارلاماعا تۇزدىق بولسىن، وسى جازدا الماتىدا ەحرو-2017 اياسىندا حالىقارالىق ادەبي بيەننالە ءوتتى. قازاقستاندىق باسپاسوزدە، وقيعانىڭ قۇلاققاعىسىندا باعدارلامادا ادەبيەت سالاسى بويىنشا نوبەل سىيلىعى لاۋرەاتتارى، وزگە دە ادەبي سىيلىقتار يەگەرلەرى، كوپتەگەن تانىمال شەتەل جازۋشىلارى كەلەدى دەپ حابارلانعان. ۇلكەن شارا بولاتىندىعىنا سەنگىمىز كەلدى. ۋاقىتى جاقىنداعان سايىن بىرنەشە باق الەمدىك ادەبيەتتىڭ ناعىز سۋپەرجۇلدىزدارى ورحان پامۋك پەن مو يان كەلۋى كەرەكتىگى جازىلدى.

اقىرى نە بولدى؟ بيەننالە ءوتتى. باراق ادەبيەت سالاسىنداعى نوبەل لاۋرەاتتارى، يا بولماسا شەتەلدىڭ تانىمال جازۋشىلارى تۋرالى اقپاراتتى ەش جەردەن كەزىكتىرە المادىم. ال، ادەبي قوعامنىڭ ءبىراز بولىگى ءتىپتى بيەننالە وتەتىندىگىنەن دە بەيحابار بولىپتى. مۇنىڭ ءوزى دە ەلىكتەۋ-سولىقتاۋداعى كەزەكتى ءبىر ويىن سەكىلدى كورىنەدى. شارالار وتپەسە دە، اتىشۋلى اتى دەرەك رەتىندە تاريحتا قالا بەردى.

4.تاعى ەسىمدە قالعانى، 2016 جىلدىڭ كۇزىندە  ۇلتتىق كىتاپحانادا، مادەنيەتتىڭ زاڭنامالىق اكتلەرىنە تۇزەتۋلەر ەنگىزۋدى تالقىلاۋعا قاتىستى سۇراقتارعا، جۇمىس توبىنىڭ ءماجىلىسى ءوتۋى ءتيىس بولاتىن. سونداعى، وزەكتى تاقىرىپتىڭ ءبىرى جازۋشىلىق قالاماقى كولەمىن ءوسىرۋ تۋرسىندا بولدى.

سوندا مەن بىزدە  مەملەكەتتىك باعدارلاماردىڭ اياسىندا قالاماقى تاعايىندايتىن باسپاحانالاردىڭ بار ەكەنىن  تۇڭعىش رەت ەستىپ ءبىلدىم. قويىلعان سۇراققا بايلانىستى تاڭعالعانىم سونداي، بۇل ءىس-شاراعا مەنى شاقىرماسا دا بارۋىم ءتيىس ەكەندىگىمدى ءتۇسىندىم.

سونىمەن جينالىس ءجۇرىپ جاتتى. ەكراندا جازۋشىلاردان الىنعان سۇحباتتىڭ شەبەر دايىندالعان بەينەجازباسىنىڭ ۇزىندىلەرى  كورسەتىلدى. سونداعى، بەينەجازباداعى كوتەرىلىگەن باستى ماسەلە، قازاق ادەبيەتىندەگى مەملەكەت تاعايىندايتىن قالاماقى كولەمىنىڭ ماردىمىزدىعى تۋرالى بولدى.

بەينەجازبا كورسەتىلىپ بولعانان كەيىن ءسوز سويلەۋ باستالدى. ءارى، قانشا ەكەنى ناقتى ەسىمدە جوق، ايتەۋىر ارتىندا كوپ ءنولى بار ساندار ايتىلعان بولاتىن. كەيىننەن عالامتور جەلىسىنەن قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ باس حاتشىسى  نۇرلان ءورازاليننىڭ «وسى ۋاقىتتا مەملەكەت تاراپىنان ادەبيەتكە 800 ميلليونداي تەڭگە بەرىلگەنىن جانە الداعى ۋاقىتتا قوسىمشا 1 ملرد 600 ميليون تەڭگە بولىنەتىنى» تۋراسىنداعى سۇحباتىنىڭ ءۇزىندىسىن كەزدەستىردىم. سونداعى بۇل اقشالاردى كىمدەردىڭ العاندارى قىزىق بولىپ وتىر.

جاقسى، بۇل اقشانىنىڭ قايدا كەتكەنىن قۇداي ءبىلسىن. مەنى الاڭداتقانى باسقا نارسە. باق-تىڭ ايتۋىنا قاراعاندا مەملەكەت قولداۋىمەن  ەكى جۇزگە تارتا، تەك كوركەم ادەبيەتكە قاتىستى كىتاپتار باسىلىپ شىعۋى ءتيىس بولعان.  سونداعى بۇل كىتاپتاردىڭ قانداي جانە قايدا ەكەنىن بىلەتىن ادام بار ما؟ ەشكىم بىلمەيتىن جانە ەشكىم وقىماعان بەلگىسىز بۇل كىتاپتاردى مەملەكەت نە سەبەپتى قارجىلاندىرىپ وتىر؟

ادەبيەتتىڭ سيرەك ۇشىراساتىن شەنەۋنىكتەرىمەن كەزدەسە قالعاندا،  وسىعان قاتىستى ماسەلە كوتەرسەك، كەيدە «وزدەرىڭ نە بىتىردىڭدەر؟» دەپ قارسى جاۋاپ بەرىپ جاتادى. ونداي بولسا كەلىڭدەر اڭگىمەلەسەيىك...

مەنىڭ مەملەكەتتىك باسپاحانا باعدارلاماسىنان العان ازداعان تاجىريبەم تۋرالى اڭگىمەلەپ وتەيىن. ءبىر كەزدەرى رەسەي مەن تمد اراسىنداعى جاس جازۋشىلار فورۋمىنىڭ ناتيجەسىنەن كەيىن مەنىڭ قولجازبالارىم باسپاحانادان كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىعۋى ۇسىنىلدى.  بۇل ۇسىنىس رەسەيلىكتەرگە بەرىلگەندە ولاردىڭ كىتاپتارى رەسەيدىڭ ءباسپاسوز جانە بۇقارالىق كوممۋنيكاتسيالار اگەنتتىگىنىڭ قولداۋىمەن باسىلىپ شىقتى. ال مەن شەتەلدىك بولعاندىقتان شەت قالدىم.  فورۋمنىڭ ۇيىمداستىرۋشى ءارى سەيپ قورىنىنىڭ پرەزيدەنتى سەرگەي فيلاتوۆ قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنە  حابارلاسىپ باسپاعا قولداۋ ءبىلدىرۋ تۋراسىندا ءوتىنىش بىلدىرگەن بولاتىن. قوڭىراۋدان كەيىن مينيسترلىكتىڭ ادامدارى مەنى رەتسەنزيا ءۇشىن قازاقستان جازۋشىلار وداعىنا جىبەردى. جازۋشىلار وداعى رەتسەنزيانى ماعان ءوزىم جازۋىم كەرەكتىگىن ايتىپ، سونىمەن قاتار «وگەي ءومىر» كىتابىنىڭ اتاۋىن، مىسالى،  «تاڭ دا اتادى» سياقتى  كوڭىلىدىرەك-اسەرلىرەك ەتىپ وزگەرتۋگە  تىرىسىپ باقتى.  كۇلكىلى ەمەس پە، سولاي ما؟ قىسقاسى، تاپسىرىس مينيسترلىكتىڭ سورەلەرىندە ەكى جىلدان ارتىق ۋاقىت جاتتى. بۇلاي كۇتە بەرۋگە ۋاقىتىڭ جەتپەيدى. سودان كەيىن، كىتاپ رەسەيدە ماسكەۋ باسپاسىنان باسىلىپ شىقتى.

5.مادەنيەت سالاسى بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ مەملەكەتتىك شاكىرتاقىسى تۋرالى دا  ايتا كەتەيىن. وتكەن جىلدىڭ شاكىرتاقىسىن يەمدەنگەن يەگەرلەردىڭ ءتىزىمىن قاراپ شىقتىم. ەسكەرتە كەتەتىنى، شاكىرتاقى ەشقانداي جۇلدە دە،ماراپات تا ەمەس. شاكىرتاقى جاس تالانتارعا ماتەريالدىق قولداۋ ءبىلدىرۋ ءۇشىن بەرىلەدى.

تىزىمگە 29 جازۋشى ەنىپتى. ولاردىڭ ورتاشا جاسى 73 جاس ەكەن.

تىزىمدەگى كەيبىرەۋلەردىڭ اتتارى ءار جىلدارى قايتالانىپ وتىراتىنىن ايتۋدىڭ قاجەتى قانشا؟  ال بۇل تىزىمدەردىڭ قالاي جاسالاتىنى تۋرالى شىنىمدى ايتسام، ءتۇسىندىرىپ بەر المايمىن.

6.مۇنداعى بارلىق ەلىكتەۋ-سولىقتاۋدىڭ ويىنى ادەبيەت ومىرىندە ءوز جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتىر. ويىننىڭ جاڭا ساتىسى قازاقستان اۆتورلارىن حالىقارالىق كولەمدە «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىمەن العا جىلجىتۋ بولدى. بۇل الدا كوپتەگەن ساۋال تۋدىراتىن كەزەكتى وي دەۋگە بولادى.

بىرىنشىدەن، ءبىز ءالى دە بولسا ادەبيەتىمىزدى ءوز ەلىمىزدە دامىتا الماي وتىرمىز. حالقىمىز ءوز اۆتورلارىن تانىمايدى. مەن ستۋدەنتتەرمەن، مەكتەپ وقۋشىلارىمەن  ۇدايى ادەبي ءىس-شارالاردا كەزدەسىپ وتىرامىن جانە ولاردان «قازاقستاننىڭ وسى زامان جازۋشىلارىن تانيسىڭدار ما؟» دەگەن سۇراقتى ءجيى قويامىن. ال، ولاردىڭ اتاعان اۆتورلارى مەنىڭ بەس ساۋساعىمدى تولتىرا المايدى. تىپتەن،  مەملەكەتتىك باعدارلامالارعا ەشقانداي قاتىسى جوق اۆتورلاردى اتايدى. سونىمەن قاتار، بىزدە قازاقستان جازۋشىلارىن ەشكىم وقىعىسى كەلمەيدى، بالكىم ولاردى شەتەلدە وقىعىسى كەلەتىن شىعار؟ سوندىقتان، الدىمەن ادەبيەتتەگى رۋحاني جاڭعىرۋدى ءوز وتانىمىزدان باستاۋ كەرەك شىعار.

ەكىنشىدەن، كوپتەگەن دامىعان ەلدەردە، ءوز مادەنيەتىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن، ءبىرىنشى كەزەكتە الەم ادەبيەتىن وزدەرىنىڭ  انا تىلدەرىنە اۋدارۋعا تىرىسادى. ويتكەنى مۇنداي اۋدارمالار بولمايىنشا، الەمدىك تانىم مەن الەمدىك مادەنيەت دەڭگەيىنە كوتەرىلۋگە ەش مۇمكىندىك جوق. قازاق تىلىنە ءالى دە بولسا كوپتەگەن شەتەلدىك ادەبيەتتەر اۋدارىلعان جوق.  مۇمكىن، قازاق ادەبيەتىن شەت تىلىنە ەمەس، شەتەل ادەبيەتىن قازاق تىلىنە اۋدارۋ كەرەك شىعار؟ مەنىڭ كوزقاراسىم بويىنشا، مۇنداي اۋدارمالاردىڭ پايدا بولۋى قازاق ادەبيەتى ءۇشىن وتە ماڭىزدى. سەبەبى، بۇل ارەكەتتەر ادەبيەتىمىزدىڭ دامۋىنا ايتارلىقتاي ىقپال ەتەر ەدى.

ەگەر ءسوز مەملەكەت قولداۋمەن بولىپ جاتقان اۋدارما تۋرالى بولسا، وندا قازاق تىلىنەن ورىس تىلىنە، ورىس تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋدارىلعان اۋدارما تۋرالى ۇمىت قالدىرۋعا بولمايدى.   ءبىز كوپ ۇلتتى ەلمىز جانە بىزدە ەكى نەگىزى بايلانىس ءتىلى بار. بىراق، نەگە ەكەنىن، مەن ءالى دە بولسا ءبىزدىڭ يۋري دومبروۆسكي مەن پاۆل زالتسمان سەكىلدى كلاسسيكتەردىڭ قازاقشا اۋدارمالارىن ءالى كەزدەستىرمەدىم. جانە قانشاما ورىس تىلىنە اۋدارىلماعان (نەمەسە ناشار اۋدارىلعان) ابايدىڭ، ماعجاننىڭ، مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ، قۋاندىق شاڭعىتباەۆتىڭ شىعارمالارى بار.

جانە بۇدان بولەك تاعى نە بار ؟

شىندىعىندا، قازاقستان اۆتورلارىن شەتەلگە تانىتۋدىڭ اعىمداعى «رۋحاني جاڭعىرۋ» جوباسى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە عانا. وزدەرىڭىز تورەلىك ەتىڭىزدەر.  باق-تىڭ ايتۋى بويىنشا،  جاڭعىرۋ ءۇشىن اۆتورلار مەن كىتاپتاردى تاڭداۋعا قازاقستاندىق قانداي دا ءبىر كوميسسيا قۇرىلعان. ودان ءارى ولاردى بۇۇ تىلىنە اۋدارىپ، شەنەۋنىكتەردىڭ ويلاعانىنداي «الەمدىك مادەني قوردى قىزىقتىرۋ» بولىپ وتىر. اتالعان جوبانىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى ايدا بالاەۆانىڭ ايتۋى بويىنشا « زاماناۋي قازاقستان مادەنيەتى  جاھاندىق الەمدە»، « سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى  دامۋ باستاماسىنىڭ مەحانيزمىن  بەلسەندى تۇردە باستاپ كەتكەن». ۇيىمداستىرۋشىلار الەمگە بەلگىسىز اۆتورلاردى الىپ، ولاردىڭ كىتاپتارىن شەت تىلدەرىنە اۋدارۋ كەرەكتىگىن ايتىپ جەدەل تۇردە الەم مادەنيەتىنىڭ ءبىر بولىگىنە اينالۋدى جوسپارلاپ وتىر.

الايدا، قانشاما كىتاپتار مەن كورمەلەردىڭ جانە ت.ب  ءتۇرلى ءىس-شارالاردى تانىستىرىلىمى وتكىزىلگەنىمەن، ول ەشكىمدى شىنايى مويىنداتا المايدى. (قازاقستانداعى «حابار» ارناسىنىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ» پاريجدەگى كورسەتىلىمىندەگى  «...تالعامدى پاريج قوعامى قولپاشتاپ قول شاپالاقتادى...» دەگەن سيۋجەتىن ەسىڭە تۇسىرەدى.)   ناعىز سالماقتى شەتەلدىك باسپالار مەن اۋدارماشىلار شىنايى تالانتتى اۆتورلاردى وزدەرى ىزدەپ تاۋىپ ولارمەن وزدەرى جۇمىس جاسايدى. ال مەملەكەتتىك شەت ەلدەرگە تانىتۋشى باعدارلامالارعا قانشا تىرىسساڭ دا زورلاپ بولسا دا سۇيكىمدى بولا المايسىڭ.

ەڭ باستىسى، مۇنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ ەلدىڭ تالانتتى زاماناۋي اۆتورلارى ءتۇبى ءوزىنىڭ تالانتىمەن -اق قازاقستاننىڭ ىشىنەن جارىپ شىعىپ ەشقانداي اقشا مەن بايلانىستىڭ كومەگىنسىز پايدا بولادى. مىسالى، بىرقاتار قازاقستاندىق جازۋشىلار بۇگىندە رەسەيدە كىتاپتارى باسىلىپ تابىستى جۇمىس جاساۋدا. مەن وسى سەكىلدى سوڭعى جىلدارى شىنايى حالىقارالىق ايتۋلى ادەبي ماراپتتاردى يەمدەنىپ جۇرگەن ون شاقتى ءبىزدىڭ اۆتورلاردى اتاي الامىن. جانە، شىعارمالارى اعىلشىن، نەمىس، فرانتسۋز، پولياك جانە ت.ب تمد ەلدەرىندەگى باسىلىمداردا ۇدايى جارىق كورىپ جۇرگەن اۆتورلاردى دا اتاپ بەرە الامىن. بىراق، ولاردىڭ ءبارى ەشقانداي مەملەكەتتىڭ قولداۋىنسىز-اق جۇمىس جاساۋدا. ولار تىپتەن قازاقستان ءۇشىن  مۇلدەم جوق سەكىلدى. بالكىم، جوعارى جاقتاعىلار بىلەتىن شىعار، بىراق ولاردى ءجاي عانا شەتكە قاعاتىن سەكىلدى.  مۇمكىن، ونىڭ سەبەبى بەلگىلى ءبىر شەڭبەرگە جۋىق باسقا پوليۋستىڭ ادامدارى مەملەكەتتىك باعدارلامالارمەن ءوزىنىڭ ادەبي كارەراسىن وسىندا جاساعىسى كەلەتىن شىعار، ال ەندى ولاردىڭ دەنى كەرىسىنشە شەتەلدە جاساعاسى كەلەتىن بولدى.

بۇل، ارينە، تولىق ءتىزىمى ەمەس- تەك ەڭ انىق مىسالدار. اسەرلەرىڭىزدى جيناقتاڭىزدار، ءوتىپ جاتقانداردىڭ ەڭ باستى ماقساتى- ءبىزدىڭ ادەبيەتكە سەرپىن بەرۋ ەمەس، ءبىزدىڭ ادەبيەتكە الەمدى قىزىقتىرۋ دا ەمەس، كوزىمىزگە قوقىم ءۇيۋ عانا. ەگەر تەرەڭىرەك قازباساق، وندا بىزدە حالىقارالىق اتىشۋلى ادەبي وقيعالار وتەتىندىگىن، قازاقستاندىق اۆتورلاردىڭ شىعارمالارىن بىرنەشە تىلگە اۋدارعالى جاتقانىن، جىل سايىن ادەبي سىيلىقتاردىڭ پايدا بولاتىنىن ت.ب. باتىل مالىمدەۋگە بولادى. ال، شىن مانىندە بۇل اتاقتار جارمەڭكەسى ارقىلى بيۋدجەتتى يگەرۋ. شاماسى، ءبىز ۇلى حالىق بولۋىمىز ءۇشىن جۇمىس جاساعىمىز كەلمەيتىن سەكىلدى، بىزگە تەك كورشىلەرگە كورسەتۋ ءۇشىن «ۇلى حالىق» دەگەن جازۋى بار مەدال كەرەك. جانە ءدال وسى مەدال ءۇشىن تالدىقورعان مەن قىزىلورداداعىلاردىڭ ساناسىنداعى مودەرنيزاتسيا (جاڭارۋ) تۋرالى پاريجدە، لوس-انجەلەستە ءساندى تۇساۋكەسەرلەر وتكىزەمىز.

يليا ودەگوۆ، جازۋشى

ورىس تىلىنەن تارجىمالاعان: ەدىلبەك دۇيسەن، تىلەك ىرىسبەك

Abai.kz