Tәuelsizdik taghylymdary degen ne? Búl úghymdy biz qalay týisinip, qalay zerdelep, jas buyn boyyna qalay sinirip jýrmiz? Jalpy, búl úlyq merekening mәni nede? Sayasy ghylymdar doktory, Qazaq gumanitarlyq zang uniyversiytetining professory Ábdijәlel Bәkir myrza bizding tilshimizben súhbatynda osy saualdar tónireginde oy órbitedi.

- Ábdijәlel agha, qazaq eli ýshin eng basty mereke dep erekshe úlyqtalatyn Tәuelsizdik meyramyn biyl 19-ynshy jyl atap ótkeli otyrmyz. Desek te, osy úlyq mereke әli de óz dengeyinde tolyqqandy toylanyp jýr me? Búghan siz ne aitasyz?

- Men ne aitamyn? Mereke kóp ekeni ras, sonyng ishinde Tәuelsizdik kýni - Úly mereke! Nege? Osydan 19 jyl búryn, yaghni, 1991 jylghy 16 jeltoqsanda Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tәuelsizdigi saltanatty týrde jariyalandy. Qazaqtyng san ghasyrlyq tarihyna Úly meyram retinde altyn әrippen jazyldy.

1917 jylghy aqpan tónkerisinde Resey patshasy taqtan týskende, Alash jetekshileri Álihan Bókeyhan, Mústafa Shoqay, Mirjaqyp Dulatúly ýsheui: «Azattyq tany atty. Tilekke qúday jetkizdi. Kýni keshe qúl edik, endi býgin teneldik» dep barsha Alash balasyna sýiinshi hat joldaghan bolatyn. Biraq, olar kóp úzamay quanyshtarynyng beker ekenin týsindi. Óitkeni, kenestik qúityrqy sayasat ta jeke últtardy óz qúrsauynan shygharmay ústady.

Tәuelsizdik taghylymdary degen ne? Búl úghymdy biz qalay týisinip, qalay zerdelep, jas buyn boyyna qalay sinirip jýrmiz? Jalpy, búl úlyq merekening mәni nede? Sayasy ghylymdar doktory, Qazaq gumanitarlyq zang uniyversiytetining professory Ábdijәlel Bәkir myrza bizding tilshimizben súhbatynda osy saualdar tónireginde oy órbitedi.

- Ábdijәlel agha, qazaq eli ýshin eng basty mereke dep erekshe úlyqtalatyn Tәuelsizdik meyramyn biyl 19-ynshy jyl atap ótkeli otyrmyz. Desek te, osy úlyq mereke әli de óz dengeyinde tolyqqandy toylanyp jýr me? Búghan siz ne aitasyz?

- Men ne aitamyn? Mereke kóp ekeni ras, sonyng ishinde Tәuelsizdik kýni - Úly mereke! Nege? Osydan 19 jyl búryn, yaghni, 1991 jylghy 16 jeltoqsanda Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tәuelsizdigi saltanatty týrde jariyalandy. Qazaqtyng san ghasyrlyq tarihyna Úly meyram retinde altyn әrippen jazyldy.

1917 jylghy aqpan tónkerisinde Resey patshasy taqtan týskende, Alash jetekshileri Álihan Bókeyhan, Mústafa Shoqay, Mirjaqyp Dulatúly ýsheui: «Azattyq tany atty. Tilekke qúday jetkizdi. Kýni keshe qúl edik, endi býgin teneldik» dep barsha Alash balasyna sýiinshi hat joldaghan bolatyn. Biraq, olar kóp úzamay quanyshtarynyng beker ekenin týsindi. Óitkeni, kenestik qúityrqy sayasat ta jeke últtardy óz qúrsauynan shygharmay ústady.

Shynyna kelgende, qazaqtyng quanatyn da, baqytqa jol ashar kýni de osy Tәuelsizdikten bastau aldy. Halqymyz ýshin búdan qasiyetti kýn joq. Óitkeni, Tәuelsizdik eng birinshi osy elding de, jerding de iyesi qazaqqa, biyl tughanyna 90 jyl tolghan, ataqty aqynymyz Júban Moldaghaliyevtyng sózimen aitqanda, «myng ólip, myng tirilgen» qazaqqa qajet edi.

«Merekeni óz mәninde toylay almay kelemiz be?» dep saual tastap otyrsyz. Men «Tәuelsizdikting manyzyna terennen, jan-jaqty qarap, taghylymdaryn jete týsinip, bilu kerek» dep oilaymyn. Al, bizde múny ótken ghasyrdyng 90-shy jyldarymen, býgingi kýnmen shekteu basym. Búl dúrys emes. Tәuelsizdik bastauyn terennen tartu qajet. Osy ýshin qazaq ózi adamzat әlemine kelgeli beri kýresip keledi.

- Yaghni, «elinning tarihyn, ótkenin tanyp-bilmesen, Tәuelsizdikting de qadir-qasiyetine jetpeysin» deysiz ghoy...

- Solay desek te bolady. Tәuelsizdik, bostandyq, erkindik - jalpy adam balasy mәngilik úmtylyp kele jatqan qasiyetti úghymdar. Tәuelsizdik әrbir memleketting asa qajetti atributy bolsa, azattyq pen erkindik - sol memleketting әrbir mýshesining asqaq armany men ómir sýru tәsili. Sondyqtan, tәuelsizdik halqymyz el bolghaly, Jәnibek pen Kerey handar qazaq memleketin qúrghannan bastap birden-bir qajettilikke ainalghan bolatyn. Memleketti qúru - bir mәsele, ony saqtau, damytu men qorghau - ekinshi, әri әldeqayda kýrdeli mәsele.

Al, Qazaq memleketin HVIII ghasyrdan bastalghan otarlyq taghdyr birte-birte jerinen de, biyliginen aiyra bastady. Sóitip, Tәuelsizdik bizding elding ansaghan armany, qol jetkizer qiyalyna ainaldy. Bir mysalgha jýgine keteyik: 1885 jyldan 1910 jyl aralyghyndaghy 25 jylda Qazaqstangha Reseyden 2,5 million sharua kelip, óz elinde 81 payyz qúrap otyrghan qazaq birden 63 payyzgha tómendedi. Osy kórsetkishke bizder aragha 100 jyl salyp, zorgha jetip otyrmyz. Onyng ýstine qanday adamy da, materialdyq shyghyndarmen desenshi! Milliondaghan orys sharualary qazaq ólkesine kóshirilip, suly, nuly jer men kólderge ie bolsa, әkimshilik orystandyru sayasatyn túraqty da belsendi jýrgizdi. Búl qazaqtyng dili men dinine, tiline әser etti. Resey otarshylyghynyng basqalardan aiyrmashylyghy da osynda. Kenestik kezende kýsheye týsken búl ruhany shabuyldyng zardaptarynan әli qútyla almay kelemiz.

Otarlyq ezgige tózbey, songhy eki ghasyrda halqymyz óz bostandyghy jolynda eki jýzden artyq últ-azattyq kóterilisterge shyqty. Sansyz batyrlarymyz ben qayratkerlerimiz halqyn azattyq tanyna jetkizemiz dep janyn pida etti. Sonyng ishinde Syrym Datovtyn, Isatay men Mahambettin, Kenesarynyn, Janqojanyn, Esetting Atyraudy, Arqany, Syr boyyn, qazaq elin tútas qamtyghan kóterilisteri halyq jadynda mәngilik qalyp qoydy.

Tәuelsizdik ýshin kýres úly múraty bolghan ótken ghasyrdyng basyndaghy Alashtyng asa kórnekti sayasy túlghalary - Álihan Bókeyhan, Ahmet Baytúrsynov, Mirjaqyp Dulatúly jәne taghy basqalar qoghamymyzdaghy otarshyldyq zardaptaryn tereng týsindi. Sondyqtan olar: «Biz qúl bolyp túra almaymyz. Biz últ azattyghymyzdy alamyz» degen jigermen ashyq kýreske shyghyp, týri jaghynan da, mazmúny jaghynan da últtyq bolatyn memlekettik qúrylymgha qol jetkizuge úmtyldy. Alayda, olar armanyna jete almady. Kenestik jýie olardy týrmege japty, atty. Sóitip, halqymyzdyng qaymaghy sylynyp alyndy. Búl arnayy úiymdastyrylghan zobalang edi. Serkelerinen airylghan eldi kenestik jýie qalay basqaramyn dese de qiyn emes bolatyn.

Qazan tónkerisinen keyingi Azamat soghysy, bayyp-baghdarsyz jýrgizilgen jappay újymdastyru, industriyalandyru, kenes kósemderi ushyqtyrghan tap kýresi, ótken ghasyrdyng 30-shy jyldarghy ardaqtylarymyzdy jappay «halyq jauy» dep qudalau, atu, asu qazaq elin qatty kýizeltti. Keshegi qayta qúrudyng bar qiynshylyghy da halqymyzgha týsken joq pa? Tipti, kommunistik iydeologiyanyng ózderinshe «kemeldengen, kommunizmge ayaq basqan» kezindegi býkil kenestik kenistikti dýr silkindirgen Jeltoqsan kóterilisi barlyghymyzdyng esimizde. Almatydan alys Qyzylordada túrsaq ta, kóterilis dýmpui qúlaqqa kýndelikti jetip jatty. Qansha qyrshyn jastar qúrban boldy. Qansha otbasy kelesheginen airyldy. Alayda, kenestik kezenning salqyny әli Jeltoqsan shyndyghyn ashugha mýmkindik bermey otyr. Uaqyt ozar, úrpaq janarar. Shyndyq altyn kezdiktey qap týbinde jatpas.

Ayta ketetin bir mәsele, óz mýshelerine, óz keleshegine oq atqan qogham eshuaqytta onghan emes. Oghan kәri tarih - kuә. Kenes ókimetining týbine jetken de osynday halyqqa qarsy әreketter bolatyn.

- «Tarih erteli, kesh bәrin ornyna qoyady» dep, ertenge ýmit artumen qatar, býgingini de oilaugha tura keledi. Aytalyq, býginde qandy Jeltoqsangha qatysushylardyng jeti úiymy bar eken. Bir tilek, bir mýddeni kózdegen jeltoqsanshylar neni bólise almay jetige jarylyp jýr? «Jyldar bәrin úmyttyrady» dep, osy jeti úiymnyng ishinde kóterilis kezinde jeltoqsanshylargha tayaq ala jýgirgenderding de úiymy bar» degendi estip qalyp jýrmiz. Sizding múnday sybystan habarynyz bar ma?

- Ol ras, jeltoqsanshylardyng qazir «Jeltoqsan aqiqaty», «Jeltoqsan-86», «Jeltoqsan janghyryghy», «Jeltoqsan qyrandary», «Jeltoqsan ruhy», «Jeltoqsan kóterilisi», «Naghyz Jeltoqsan» siyaqty úiymdary bar. Búlardyng bastarynyng birikpeuining әrtýrli sebepteri boluy mýmkin. Mәselen, jeke mýdde, ataq-danq. Sondyqtan, Jeltoqsangha qatysushylardy basyp-janshyghandardyng ózderi de úiym qúrsa, onyng nesine tang qalamyz?

Qansha jyl ótse de, búl qandy oqighadan retsiz olja izdeu eshkimge de abyroy әpermeydi. Ásili, bas-basyna úiym qúrghansha, Jeltoqsan zardaptaryn anyqtaugha belsendi atsalysyp, keshegi kóteriliske qatysqandardyng otbastaryna demeu bolyp jatsa, búl әldeqayda imandylyq bolar edi. Mine, osylardyng barlyghyn zerdelegende ghana Tәuelsizdikting qúnyn da, qasiyetin de, bar bolmysyn da terenirek týsine alamyz. Elimizding Tәuelsizdigi ýshin býgingi úrpaq qazirgi zaman ýshin kýreskenderdi osy bir Úlyq kýni eske alyp, olardyng aruaqtary aldynda taghzym etse, sol jarasymdy.

- 19-gha tolyp otyrghan Tәuelsizdikting osy jyldar ishinde bergeni ne?

- Eng birinshi, әri úly jetistigimiz - elimizding eng alghashqy qújaty - memleketimizding egemendigi turaly deklarasiyada «Respublikada túratyn halyqtardy toptastyru men olardyng dostyghyn nyghaytudyng birinshi dәrejeli mindet» ekeni atap kórsetilgendey, halqymyzdyng birligi men yntymaghy, kóp etnosty Qazaqstannyng tútastyghy. Elimizding sayasy saralanuy da, әleumettik ahualynyng artuy da, ekonomikasynyng damuy da osy parasatty payymdylyqqa túraqty negizdelip keledi. Sonyng arqasynda býgingi kýni Qazaqstan әlemdik sayasatta ózindik orny bar memleketke ainaldy. Qazaq elin dýnie jýzi tanydy. Men óz ómirimnen birer mysal aita keteyin.

1969 jyly komsomoldyq turistik saparmen Bolgariyada boldym. Sondaghy bir zauytta ótken kezdesude onyng diyrektoryna Qazaqstan degen el bar ekenin, onyng ornalasqan jerin әri aityp, beri aityp týsindire almadyq. Ol, tipti, Qazaqstan degen sózdi estimegen bolyp shyqty. Sonan song elimizding әlemge aty әigili adamdardyng atyn atadyq: Abay, Múhtar Áuezov... Qazaq elin bilmeytin bolgarlyq diyrektor Abaydy biletin bolyp shyqty. Al, endi toghyz jyl Parlamenttegi deputattyq kezimde, qúdaygha shýkir, biraz shetelderde boldym. Sonda jergilikti halyqpen kezdesip qalghanda «Qazaqstannan keldik» desek, Nazarbaevty aitady, Nazarbaevty aitsaq, Qazaqstandy eske alady.

Tәuelsizdik jyldaryndaghynyng bәrin tizbelemey-aq, biylghy býkil týrki tildes elder men músylman әlemi arasynan Europadaghy qauipsizdik pen yntymaqtastyq úiymy syndy asa bedeldi úiymgha bizding túnghysh tóraghalyq etkenimizding ózi ne túrady?! Tayauda osy úiymnyng sammiytin ótkizdik. 2011 jyly Islam konferensiyasy úiymyna tóraghalyq etemiz. Respublika Preziydenti Núrsúltan Nazarbaev bir sózinde: «Qúday qalasa, endigi jyly Islam konferensiyasy úiymyna basshy bolamyz. Býkil dýniyedegi islam memleketterin aralap, olarmen de kezdesip, olardyng da basyn qosugha mýmkinshilik jasayyq. Osynday jaghdaydy qazaqtyng basyna, bizding elimizding basyna berip otyr. Batysty da, shyghysty da qosyp, el-júrttyng arasyn tabystyrugha jaghday jasap otyr» dedi.

Múnday tendesi joq, әlemdik tarihta qalatyn oqighalar qazaq taghdyrynda búryn-sondy bolyp pa edi? Taghy da qaytalaghym keledi: osynyng barlyghy - Tәuelsizdikting arqasy!

Óz ómirimmen baylanystyra otyryp, taghy bir mysal keltireyin: 1995 jyly Qyzylorda oblysynyng tórt audanynan Parlament Mәjilisine deputat bolyp saylandym. Sol kezderi el ishine baryp, saylaushylarmen kezdesu ótkizu qiynnyng qiyny edi. Keyde ashy sózder aitylatyn. Sonday kezdesuding biri 1996 jyly Shiyeli audanyna qarasty Talaptan eldi mekenindegi Mәdeniyet ýiinde ótti. Áli esimde kezdesude auyl aqsaqaldarynyng biri: «Shyraghym, ózimizdi-ózimiz basqaryp, qyratyn boldyndar ma? Zeynetaqymyz qayda, balalardyng jәrdemaqysyn qashan beresinder?» dedi. Búl auyr sóz edi. Áriyne, qoldan kelgeninshe týsindirgen boldym. Biraq, sol kezdegi jaghday solay bolatyn. Sodan kóp úzamay, keyingi kezdesulerde: «Zeynetaqyny, balalardyng jәrdemaqysyn qashan ósiresinder?» dey bastady. Búl - biz bastan keshirgen shyndyq.

- Býgingisi qanday?

- Jana zaman jana bastaldy. Sondyqtan, týgendeytin de, tynnan izdeytinimiz de jeterlik.

- Sebebi?

- Totalitarlyq jýieden demokratiyalyq tәrtipke ótu asa kýrdeli, búl baghyttaghy qogham damuynda tóte jol joq ekenin bizding tәjiriybemiz de kórsetip otyr. Bir jaghynan, jana sayasy instituttar jetilip, naryqtyq qoghamdyq qatynastar ómirge etene enip jatsa, ekinshi jaghynan kenestik jýiening bolmystary da op-onay oryn bosatatyn emes. Búl - ómir zany. Onyng ýstine býgingi aqparattyng qúdiretimen kez-kelgen jerge әser etip otyrghan, kenistik pen qashyqtyqty moyynday qoymaytyn jahandanu ýderisining kýshimen de eseptespeuge bolmaydy. Býgin jana memlekettigimizding qúryluynyng basynda túrghanymyzdy taghy da eske týsire otyryp, osy memlekettilikke qatysty nazar audaratyn mәsele bar ekenin aitar edim.

- Naqtylap aitqanda, ol nendey mәsele?

- Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik egemendigi turaly Deklarasiyasy men Memlekettik tәuelsizdigi turaly Konstitusiyalyq zanda «últtyq memlekettikti saqtau, qorghau jәne nyghaytu jóninde sharalar qoldanady» degen bizding býginimiz ýshin de, keleshegimiz ýshin de qajet asa manyzdy qaghida bar edi. Keyingi kezde resmy qújattarda «Qazaqstan - kóp últty memleket» degen sóz tirkesin qoldanatyn boldyq. «Últtyq memleket» degennen nege bas tartqanymyzdy týsine almaymyn. Sonda Tәuelsizdikting alghashqy jyldarynda qazaqtyng ýles salmaghy azdau kezde últtyq memleket, al, halqymyz qazaqstandyqtardyng basym kópshiligi bolghanda kóp últtylyqqa ainaldyq pa? Mәseleni búlay aituymnyng prinsipti mәni bar. Bizding qazirgi kenjeleu, ruhany dýniyemizdegi qayshylyqty mәselelerding barlyghy derlik memleketting últtyq sipatyn, ony qúrap otyrghan óz últymyzdy tolyqqandy moyyndamaudan bastau alyp otyr.

Qoghamnyng jalpy damuynda ruhany salanyng keshteu jetiletini belgili. Alayda, onyng negizi memleketting sipatymen, qoghamdaghy últtyq mýddelerding naqty qoyylu dengeyimen qalanatyny mәlim. Endi osylargha naqty mysal keltire keteyin:

Ruhany әlemimizding basty arqauy - ana tilimiz. 1989 jyly memlekettik mәrtebege ie bolghan qazaq tili turaly konstitusiyalyq sheshim de qabyldandy. Til turaly zannyng jýzege asuy jóninde Ýkimet birneshe qauly-qarar qabyldady. Baghdarlamalar jasaldy. Ana tildik kenistikte seng qozghalghany ras. Biraq, memlekettik til, әsirese, memlekettik jýiede, kóptegen әleumettik ortalarda tórge shygha almay, bosaghada әke-sheshesin izdegen jetim baladay telmirip túr. Elbasymyzdyng «qazaq qazaqpen qazaqsha sóilesui kerek», «Qazaqstannyng bolashaghy - qazaq tilinde» degen sózindegi qarapayym qaghidalar kópshiligimizge әli pәrmendi әser etpeude.

Halqymyzdyng ruhany ústazdarynyng biri - Bauyrjan Momyshúlynyng osydan 60 jylday búryn aitqan, «ózining ana tilining ýdesine jete almay, qúr qalghandardy, últ maqtanysh seziminen, últ namysynan ajyrap, «shóre-shóre» bolyp jýrgenderdi» qazir de kóptep kezdestiruge bolady. Óitkeni, barlyq úl-qyzdarymyzdy qazaq mektepterinde oqytyp, ana tilinde bilim aluyn qamtamasyz ete almay otyrmyz. Oryssha oqyp, oryssha tәrbiyelengen qazaq balasyn ata dәstýrinde tәrbiyeleu, onyng sana-sezimin últtyq baghytta qalyptastyru - qiynnyng qiyny.

Eger biz osylay til turaly baghdarlamalardy aldaghy on jyldargha soza beretin bolsaq, qúday onyng betin aulaq etsin, 2030 jyldary oryssha oqyp, oryssha tәrbiyelengen, aghylshynsha sayrap, batyssha jetilgen, qazaq tәliminen maqúrym qalghan úrpaqtar jalpy qazaq tilining memlekettik mәrtebesine qarsy shyghatyn bolady. Búghan belgili qayratker, ghalym Amankeldi Aytalynyng deputat kezinde «Saylau turaly» zangha Parlamentke ýmitker qazaq azamattary óz tilin biludi mindetteytin bap engizu turaly úsynys jasaghanda, oghan aldymen orys tildi qazaq deputattarynyng qarsy shyqqany dәlel bola alady. Sondyqtan, qazaq tilin shyn mәnisinde memlekettik til mәrtebesine kótermey, qazaqtyng últtyq mýddesi sheshiledi deu - bos әureshilik. Mәseleni sheshuding tóte joly - memlekettik til turaly arnayy zang qabyldau.

- Taghy qanday mәseleni atap aitar ediniz?

- Ruhany dýniyede búqaralyq aqparat qúraldarynyng orny erekshe ekeni belgili. Jana zaman jana aqparat kenistigin alyp keldi. Qúdaygha shýkir, qazaq tilindegi basylymdar birte-birte kóbeyde. Elektrondy aqparat qúraldary ishinen men respublikalyq radiony erekshe atar edim. Ásirese, «Qayyrly tan, qazaq eli!» atty radiohabardy sýiip tyndaytynymyzdy jasyra almaymyz. Tek әttegen-ayy - radiony kópshilikting tynday almaytyny. Sonymen qatar, aqparattyng osy quatty qúralynyng birqatar oblystarda jabylyp qalghany da ókinishti-aq.

Jalpy, býgingi BAQ últymyzdyng ruhany súranysyn tolyq qanaghattandyrady deuge әli erte. Últtyq aqparat kenistigin jýieli qalyptastyra almay otyrghanymyzda, demokratiyany keyde dúrys týsinbeuden elimizde aqparattyq ekspansiyagha jol bergenimiz memlekettik tilding damuyna keri әserin tiygizip otyr. Respublikada 5 mynnan astam sheteldik aqparat qúraldary taraydy. Onyng 90 payyzy - orys tilinde. Al, otandyq búqaralyq aqparat qúraldarynyng memlekettik tildegisi 20-25 payyzdan aspaydy. Teledidarlargha qazaq tilindegi habarlar negizinen audarma teleserialdarmen tolyqtyrylyp otyr.

Aqparattyng san aluandyghyna eshkim qarsy emes. Ári jana zaman talaby da osynday. Tek mәsele - memlekettik tildegi habarlardyng azdyghynda. Mysaly, Antaliyadaghy elektrondy aqparat jýiesinde 40-tan astam әr tilde habar beretin arnalar bar. Biraq, jergilikti tilde qalaghan arnandy erkin kóre alasyn.

Tәuelsizdik halqymyzdyng ruhany órkenining ózektisi sanalatyn dәstýrli dinimen qayta qauyshtyryp, dinge senushilerding qatary kóbeydi. Osy aimaqtyng ejelden jalghyz iyesi bolyp kele jatqan qazaqtyng dәstýrli Islam dinining birlestikteri bes ese ósti. Meshitter kóbeyip, kóptegen diny mektepter ashyldy, degenmen, ashyq qogham qúramyz dep, keyde osy úghymdargha shyn mәn bermeu saldarynan qoghamnyng kóp dindilikke boy aldyryp otyrghany ras. Tipti, dәstýrli Islam dinining ózi týrli aghymdargha bólinip, keybir qaltalylar olardy monopoliyalaugha úmtyluda.

Songhy jyldary keybir ziyaly qauym ókilderining 70-ten astam aghym-sektalardy biriktirip otyrghan әrtýrli diny úiymdardyng elimizding birligine, memleketimizding últtyq qauipsizdigine núqsan keltirui mýmkin dep alandauy negizsiz emes. Osy orayda mynanday mysaldargha jýgine keteyik:

Býginde respublikadaghy 75 payyzday (onyng ishinde 63 payyz qazaq) músylmandardyng 2337 diny birlestikteri bolsa, adamdar sany belgisiz protestantizm baghytyn ústanatyndardyng 40-tan astam әrtýrli aghymdarynyng 1189 úiymy bar. Búl býkil respublikadaghy diny birlestikterding 30 payyzdayyn qúraydy. Sonan song respublikada tirkelip, zandyq týrde qyzmetine rúqsat etilgen barlyq 357 missionerding 307-si - katolik jәne protestant ókilderi. Olar qazaq elining shekten tys «demokratiyashyldyghyn» útymdy paydalanyp, missionerlik is-qimyldardy belsendi jýzege asyryp keledi. Ártýrli aghym-sektalardyng missionerlik әreketteri, olardyng uaghyzyna eltip jýrgen ýlken-kishilerimiz turaly búqaralyq aqparat qúraldary naqty mysaldarmen barynsha ashy jazghanmen, shyghyp jatqan nәtiyje shamaly. Sondyqtan, «bóten din qazaqtyng sanasyn әbden ulap bolsyn» dep kýtip otyrmay, din turaly zandy prinsipti túrghyda qayta qarau kerek nemese jana zang qabyldau qajet.

- «Tәuelsizdikke qol jetti. Basqasy qayda qashar deysin?» degen samarqaulyqtan qaytsek arylamyz?

- Týrki әlemining úly perzenti Mústafa Shoqaydyn: «Últtyq ruhsyz últ tәuelsizdigi bolmaydy. Últ azattyghy - últtyq ruhtyng nәtiyjesi. Al, últtyq ruhtyng ózi últ azattyghy men tәuelsizdigi ayasynda ósip damidy, jemis beredi» degen sózin aita ketsek, artyq bolmas. Sol siyaqty Bauyrjan Momyshúlynyng osydan 60 jylday búrynghy: «Últtyq ruh tamasha qasiyetterge iye, óz últyndy tanugha kómektesedi, al, bizge osy asyl qasiyetterdi damyta týsu qajet, osynday adam ghana otandastarynyng aldyndaghy óz halqynyng jәne eng aldymen halyqtardyng bauyrlastyghy aldyndaghy óz boryshyn tereng de joghary sezinedi» degen ósiyeti býgingi kýni de atoylap túr.

Siz aityp otyrghanday, «Tәuelsizdikke qol jetti, basqasynyng bәri bolady» dep qaraugha bolmaydy. Últtyq tәuelsizdik, últtyq til men últtyq ruh - búlardyng barlyghy últtyng eng negizgi sipattamalary ghana emes, Tәuelsizdikting bir-birinen ajyraghysyz komponentteri ekenin este ústaghanymyz abzal. Búl úghymdargha qatysty qoghamdaghy qatynastar syrtqy jәne ishki subektivtik kýshterge tәueldi bolmay, zandyq jaghynan retteluin órkeniyetti sheshuge tiyispiz. Irgeli últtyq iydeyalar qúqyqtyq jaghynan tolyq negizdelmese, onda últtyng keleshegi bolmaydy. Búl - әlem moyyndaghan shyndyq. Aqiqatyn aitqanda, últtyq namysy tómen nemese mýldem namyssyz, ózining san ghasyrlyq tarihy men mәdeniyetin tәrik etken azamattarmen tәuelsiz elding tuyn joghary kótere almaymyz.

- Ábdijәlel agha, Tәuelsizdik meyramy qútty bolsyn! Ángimenizge rahmet.

Rәzigha ÁShEEVA,
«Altyn Orda»