Bas-ayaghy ýsh bettik (M.Myrzahmetúly, "Týrkistan-Taraz arasy". Astana, 2002 j. 359-361-better) pikirinde belgili әdebiyetshi ghalym Túrsynbek Kәkishev M.Myrzah­met­úlyn "Qazaq ýshin, el ýshin jany auyra­tyn qayratker" dep baghalay kelip: "Abay­dyng dinshildigin, úly oishyldyng shy­ghys­pen baylanysyn Mekemtastan artyq zert­tegen eshkim bolghan joq. Óitkeni, onyng dinshildigi de, shyghys ghúlamalarynyng ja­sap ketken enbekterin zertteui de kóbi­mizden kósh ilgeri", dep ghalym enbegining ózgelerden artyqshylyghyn aghynan jaryla atap ótedi.

Búdan erterek (1989 j.) akademik Zәky Ahmetov "Hauas", "Jauanmәrtlik", "Imangýl" (búl úghymdar M.Myrzahmet­úly­nyng zertteulerinen keyin ghana qazaqtyng ghylymy ortasyna belgili bolghan - E.Á.) turaly aita beretin M.Myrzah­met­úlyn "qisyq jigit" dep oilaghanyn, bir­aq onyng aitqandarynyng bәri aqiqat bo­lyp shyqqandyghyn, sondyqtan da ghy­lymgha osynday azamattyq pozisiyasy berik ghalymdar kerek ekenin moyyndaghan edi.

Búl kýnde bir nәrsening basy ashyq. M.Myrzahmetúly Abaytanugha eresek enbek sinirgen ghalym. Onyng búl saladaghy enbegi eskerusiz qalghan joq, Memlekettik syi­lyqqa ie boldy. Sonymen birge ghalymnyng kóptegen zertteuleri iysi týrki tildi ghylymy ortagha jaqsy tanys. Ol - halyqaralyq "Týrik dýniyesine qyzmet" syilyghyn alghan sanauly qazaqtyng biri.

Bas-ayaghy ýsh bettik (M.Myrzahmetúly, "Týrkistan-Taraz arasy". Astana, 2002 j. 359-361-better) pikirinde belgili әdebiyetshi ghalym Túrsynbek Kәkishev M.Myrzah­met­úlyn "Qazaq ýshin, el ýshin jany auyra­tyn qayratker" dep baghalay kelip: "Abay­dyng dinshildigin, úly oishyldyng shy­ghys­pen baylanysyn Mekemtastan artyq zert­tegen eshkim bolghan joq. Óitkeni, onyng dinshildigi de, shyghys ghúlamalarynyng ja­sap ketken enbekterin zertteui de kóbi­mizden kósh ilgeri", dep ghalym enbegining ózgelerden artyqshylyghyn aghynan jaryla atap ótedi.

Búdan erterek (1989 j.) akademik Zәky Ahmetov "Hauas", "Jauanmәrtlik", "Imangýl" (búl úghymdar M.Myrzahmet­úly­nyng zertteulerinen keyin ghana qazaqtyng ghylymy ortasyna belgili bolghan - E.Á.) turaly aita beretin M.Myrzah­met­úlyn "qisyq jigit" dep oilaghanyn, bir­aq onyng aitqandarynyng bәri aqiqat bo­lyp shyqqandyghyn, sondyqtan da ghy­lymgha osynday azamattyq pozisiyasy berik ghalymdar kerek ekenin moyyndaghan edi.

Búl kýnde bir nәrsening basy ashyq. M.Myrzahmetúly Abaytanugha eresek enbek sinirgen ghalym. Onyng búl saladaghy enbegi eskerusiz qalghan joq, Memlekettik syi­lyqqa ie boldy. Sonymen birge ghalymnyng kóptegen zertteuleri iysi týrki tildi ghylymy ortagha jaqsy tanys. Ol - halyqaralyq "Týrik dýniyesine qyzmet" syilyghyn alghan sanauly qazaqtyng biri.

Ghalymnyng birsypyra kitaptary orys tilin­de jaryq kórgen. Sol arqyly kópte­gen elderding ghalymdary onyng Abay jәne Áuezov turaly zertteulerimen tanysqany aqiqat.

Jalpy, M.Myrzahmetúlynyng zert­teu­leri men maqalalary sonau kenestik kezenning ózinde de ghylymy ortany, әdeby júrtshylyqty, oqu oryndarynyng ústaz­dary men shәkirtterin bey-jay qaldyryp kórgen emes. Abyz aqynymyz Ábdilda Tәjibaevtan bastap, M.Myrzahmetúlynyng enbekterine sýisine pikir bildirgender men maqala, zertteu, óleng arnaghandardyng jalpy sany 700-dey eken.

Búl kýnde ghalym Álimghazy Dәulethan qazaq әdebiyettanu ghylymynda mekem­tas­tanu degen jana bir sala ashatyn uaqyt jetti dep mәsele kóterip jýr. Búl, eng aldymen, abaytanu men múhtartanudy odan әri jemisti jýrgizu ýshin kerek eken. Nege? Óitkeni, abaytanugha M.Myrzah­met­úlynyng ózi әuezovtanu arqyly kel­gen. Ol Ghylym akademiyasynda abaytanu bólimin ashyp, basqarghangha deyin úzaq jyl "M.Áuezov muzey-ýiinde" ghylymy qyz­metker bolyp, "arhiv kemirgen". Jazushy­nyng qoljaz­balaryn sýzip, Abay turaly әr­kezde, әr qily jaghdayda jazyp, retke kel­tirmey, jaryqqa shygharmay tezis týrinde qaldyrghan jazbalarynyng birsypyrasyn L.Áuezovamen birge kitap etip jariyalady da.

Abay men Áuezov ghalymgha mynany úqtyrghan. Úly adam ózine deyingi úly­lar­dyng enbegin boyyna sinirip baryp úly bolady eken. Endeshe, Abaydy da, Áuezovti de ashu ýshin olar boyyna sinirgen úly­lar­dy bilmek kerek. Ol osylay Áuezov arqy­ly Abaygha, odan әri Shyghystyn, onyng ishin­de týrik, arab, parsy әlemining úly ghúlamalaryn tanugha qúlash úrady. Býginge deyin 45 kitap, 700-dey maqala jariyalaghan ghalymnyng zertteu kókjiyegining barghan sayyn kenip kele jatqandyghynyng syry sonda. Áuezov pen Abay ony әlemning ne bir oishyldarynyng órisine jetektep kirgizdi. Ghalym ózi kire almaghan óristerge búl kýnde shәkirtterin baghyttauda.

Endi osy aitylghandardy naqtyly mysaldarmen dәleldep kórelik.

Biletin, adam bolatyn balany bir auyz sózinen-aq tanidy. Bauyrjan Momyshúly da M.Myrzahmetúlynan naghyz "arhiv aqtarghysh" shyghatynyn birer kýn pikir­les­kennen bilse kerek. Ózbekstanda oqytushy bolyp jýrgen jerinen QazPIY-ding sol kezdegi rektory Mәlik Ghabdullinge aityp, aspiranturagha alghyzady. Akademik Qajym Júmaliyev oghan "Abay múralarynyng zerttelu jayy" degen taqyryp úsynady.

Mine, osy júmystyng ýstinde-aq ol en­bekqor zertteushi ekenin tanytady. Ghasyrgha juyq merzimde Abay turaly qanday enbek, qay jerde, qanday basylymda, qay kýni jaryq kórdi, týp-týgel týgendep, túnghysh ret hronologiyalyq bibliografiyalyq kórsetkish jasap jaryqqa shyghardy (1965 j.). Keyin ony taqyrypqa bólip te jasaydy. Sóitip, ol endigi abaytanushylar men jalpy zertteu­shi­lerding jolyn ashyp, júmysyn jenildetip berdi. Sonymen birge sol zertteuler ýstinde Abay aqiqatyna aparar jol M.Áuezov enbekteri ekenin de úqty.

Birneshe jyldan keyin oghan úly jazushy­nyng jariyalanbaghan jazbalaryna jaqyn­dau­dyng sәti týsti. Áuezov muzey-ýii ashylghanda Lәila Múhtarqyzy iriktegen ghylymy qyz­metkerding biri - M.Myrzahmetúly boldy. Sóitip, ol Bauyrjan Momyshúlynyng ýiinde jýrip, kandidattyq júmysyn jazghan bolsa, endi Áuezovting muzey-ýiinde doktorlyq dissertasiyasyn dayarlady. "Múhtar Áuezov jәne abaytanu problemalary" atty mono­gra­fiyasyn Lәila Múhtarqyzynyng kómegimen jaryqqa shyghardy. M.Myrzahmetúly osylay úlylardyng nazaryna týsken, olardyng otbasy­men etene aralasyp, tәlim-tәrbiyesin kórgen ghalym.

Jas ghalymdy qiyngha sala otyryp, qol­tyghynan demegen halqymyzdyng ayauly aza­mat­tarynyng ýmiti aqtaldy. M.Myrzahmetúly óktem sayasattyn, ótkinshi iydeologiyanyng qighashtyghyna qaramastan, Abay turaly qalyptasqan týsinikti týzetti. Abaydy Abay etken tek orys mәdeniyeti emes, eng aldymen islamdyq qazaq pen shyghys mәdeniyeti ekenin, batysqa sodan keyin baryp bet búrghanyn dәleldep berdi.

Mәselen, Abay ólenderi men qarasóz­derin­de arab, parsy sózderi kóp. Biraq búl arabsha-qazaqsha sózdikten qaray salyp, audarumen shektele qoyatyn sózder emes eken  (mútakalinmiyn, mantikiyn, t.b. ). Búlar islam filosofiyasyndaghy býtin bir aghymdar bolyp shyqty. Endi Abaydy bilu ýshin sol aghym­dar­dy bilmek kerek. Abay zamanynda qazaq dalasyna erkin jetken onday әdebiyetter kenestik kezende sap tyiylghan. Músylman medresesinde oqyghan Abaydyng kez kelgen zamandasy týsinetin úghymdardy kenestik Qazaqstannyng akademiygi de týsine almaytyn bolghan. Óitkeni, ol shyghystyq islam filo­so­fiyasynan habarsyz, arab, parsy tilderin bilmeydi. Al, Abay orys tilin ghana emes, arab, parsy tilderin de bilgen. Sóitip, ýsh qaynardan (qazaq, shyghys, batys mәdeniyeti) susyndap, is jýzinde býkil әlemdik oi-sananyng je­tis­tigin boyyna sinirgen desek, Abaydyng filo­so­fiyalyq kózqarastarynyng qalyptasuynda eng al­dy­men islamdyq filoso­fiyanyng әseri mol eken.

Mekemtas Myrzahmet­úly barlyq kóne, qazirgi týrik jәne slavyan til­de­rin­degi islam filoso­fiya­syna qatysty әdebiyet­ter­di aqtaryp, osynday qo­ry­tyndygha keldi. Ol qo­rytyndysyn kezinde Abay paydalanghan әdebiyetterdi naqty anyqtau arqyly dәleldedi.

Sonymen qazirgi qa­zaq­tar Abay dýniyetany­my­nyng qaynary islam filosofiyasyndaghy hauas (Abayda ýsh týrli maghy­na­da qoldanylady: birinshisi - adamnyng syrtqy bes, ishki bes sezimderi, ekin­shisi - Allanyng on siy­pa­ty; ýshinshisi - Alla ta­ghala maghynasynda), ima­niy­gýl (ýsh sýiy: Allany, adamzatty jәne әdiletti sýiy), jәuanmartlik (izgi­likti ýsh qasiyet: aqyl, rahym, әdilet) tanymdary ekenin bildi. Jalpy M.Myrzahmetúly zertteu­lerinen keyin Abay shygharmalaryndaghy sany 180-dey úghymdar men terminderding astary ashylyp, ghylymy ainalymgha týsti.

M.Myrzahmetúlynyng zertteuleri bizge taghy mynany aitty. Sonau әl-Faraby zamanynan beri islamdyq izgilik filoso­fiyasynyng eng pisip-jetilgen jeri týrkiler mekeni eken. Ál-Faraby babamyz "Izgi qala túrghyndary turaly" traktatyn jazyp (batystyng sosial-utopisterinen birneshe ghasyr búryn), izgi qoghamnyng ýlgisin berse, Jýsip Balasaghún babamyz "Qútty biliginde" әdiletti, izgi el biyleushisining kórkem beynesin jasapty, al Qoja Ahmet Yasauy babamyz Hal ilimi arqyly adam janyna terendep boylapty. Abaydyng tolyq adam turaly ilimi solardyng zandy jalghasy eken. Jalghasy bolghanda, Abay jasaghan ýlgining әrkim-aq sonday bolsam eken dep úmtylyp, ústanugha bolatyn praktikalyq mәni zor eken.

M.Myrzahmetúly enbekterining aktuali­dy­lyghy, onyng halqymyzgha qajettigi qazir óte-móte kórinip túr. Óitkeni, býginde bizding qoghamymyzda týrli diny aghymdar oiqastap jýr. Olardyng búlaysha basynuynyng basty sebebi - bizding dindi, sonymen birge últtyq tamyrymyzdy әlsiretip alghanymyzdan. Onyng ýstine otarlyq iydeologiya qazaqqa ghasyrlar boyy jaqsyny jattan izdeu psihologiyasyn sinirip qoyghan. Odan búqara halyq týgili, ziyalylarymyzdyng ózi aryla almay kele jatyr. Áytpese, ózgeler qyzygha qaraytyn babalarymyzdyn, onyng ishinde Abaydyng tolyq adam turaly ilimderi iysi týrik halyqtary moralidik kodeksining irgetasy bola alatynyn M.Myrzahmetúly jazyp jýrgeli qashan.

Ghalym әnebir jyldary entuziast jas ghalymdardyng basyn qosyp, ata-babamyzdyng oima (syna) jazuy negizinde qazirgi týrik halyqtarynyng ortaq jazuyn jasaugha da әreket etipti. Ókinishke qaray, bir qaladan ekinshi qalagha kóshe beruding kesiri oghan júmysyn ayaqtaugha mýmkindik bermegen.

Esesine Mekeng birsypyra jas ghalymdar­dyng kýshin júmyldyryp, túnghysh ret týrik halyqtary әdebiyetining oqulyghyn, hres­tomatiyasyn, baghdarlamasyn, әdebiyetterding bibliografiyalyq kórsetkishterin keshendi týrde jasap shyghardy. Oghan basshylyq jasap qana otyrmay, negizgi taraularyn ózi jazdy. Júmys halyqaralyq qazaq-týrik uniyversiy­tetining Taraz instituynda jýzege asyryldy. Bir kezde bólshektep biyleu sayasatymen jazulary kýshtep ózgertilip, bir-birinen alshaqtap ketken týbi bir týrki halyqtaryn jaqyndastyrudyng osynday ýsh amalyn egemendikting elen-alanynan beri qarastyryp kele jatqan ghalymnyng ham-qaraketining tekke emestigin Elbasymyzdyng Ortalyq Aziya memleketterining jana sipattaghy odaghyn qúru turaly iydeyasy kórsetti. Sóitip, M.Myr­zahmetúly osy enbekterimen óz halqynyng dilin, dinin, tilin nyghaytyp, óz memleketi - Qazaqstannyng irgetasyn bekemdey týsuge orasan ýles qosyp keledi.

Sonymen qatar ghalym búryndary jasal­ghan qazaq әdebiyeti tarihyn qayta jazu kerek dep esepteydi. Ózi soghan múryndyq bolu maqsatymen qazaq әdebiyetining tarihyn tәuelsizdik túrghysynan qayta dәuirlep shyqty. Ol qazaq әdebiyetining bastauy Alyp Er Tona turaly jyrda jatyr dep tújyrymdaydy. Múny búdan 2700 jyl búryn ómir sýrgen Túran biyleushisi Alyp Er Tona turaly Mahmud Qashqary sózdiginde berilgen jyr joldary men Dulat, Abay ólenderining kóne týrkilik "kóg" úiqas ýlgisimen jazylghandyghy arqyly dәleldeydi.

Al onyng shәkirtteri sol dәuirlerding birsypyrasynyng tarihyn jazyp beruge kirisip te ketti. Bir qyzyghy, olardyng birazy júmystaryn M.Myrzahmetúlynyng kenesshiligimen filologiya ghylymy boyyn­sha jalghastyrugha kelisim bergen tarihshy­lar. Mәselen, Qytayda tuyp-ósken Álimghazy Dәulethan Shyghys Týrkistan (Qytay) qazaqtary әdebiyetin, Irannan kelgen Islam Jemeney M.Haydar Dulattyng әdeby múralaryn, Týrkiyada úzaq jyl oqyghan filosofiya doktory Darhan Qydyrәli týrik halyqtary әdebiyetindegi jadidizmning beynelenuin, taghy bir shәkirti Sattar Ómirzaq Qoqan handyghy túsyndaghy qazaq әdebiyetin doktorlyq júmystaryna arqau etip aldy. Al, Maqsat Áliphan Jýsip Balasaghúnnyng "Qútty biligindegi" izgilik múrattardyng Abaydyng tolyq adam turaly iydeyalaryna úlasuyn, Imamghazy Núrah­metúly saqtardan Abylay han kezenine deyingi qazaq әdebiyetin dәuirleudi kandiy­dattyq júmystarynyng negizi etti.

Ras, әzirge ghalymnyng oilaghanynyng bәri iske asyp jatqan joq. Dulattanu ghy­ly­miy-zertteu ortalyghyn qúryp, qazaqtyng túnghysh tarihshysy enbekterining sózdigin, odan әri ensiklopediyasyn jasap, ghylymgha kýngirtteu bir dәuirdi ashyp beru jónindegi úsynystary Bilim jәne ghylym ministr­ligi tarapynan qoldau tappady. Ol az deseniz, M.H.Dulaty babamyzdyng esimin enshilegen uniyversiytetting ózi qarjylan­dyrudy toqtatyp tastady.

Búdan keyin ghalym Jambyl oblysyna Serik Ýmbetov әkim bolyp túrghan tústa "Bauyrjantanu" ghylymiy-zertteu ortaly­ghyn ashty. Baukennen orasan zor epiys­to­lyarlyq arhiv qalghan. Qazir onyng bәri jiy­nastyrylyp, iriktelude. Baukeng shygharma­larynyng kezinde senzura ótkizbey qoyghan joldary qalpyna keltirilude, búryn-sondy jazylghan enbekteri tý­gen­delude. Ortalyq Baukenning 100 jyl­dy­ghyna deyin 30 tomdyq shygharmalar jina­ghyn jәne ensiklopediyasyn әzirlemek.

M.Myrzahmetúlynyng ghylymy enbek­termen qatar onyng qoghamdyq belsendiligin de aitqanymyz jón.

Ol sonau 1980 jyldardyng ortasynan-aq Qazaqstannyng azattyghyn alyp, irgeta­syn bekituge últty baghyttaghan qyruar maqa­la jazghany óz aldyna, sol sekseninshi jyldardyng ayaghynda "Qazaq qalay orys­tandyryldy?" atty monografiyasyn shy­ghar­ghan. Onomastika, toponomika, qazaq tili­ning hali, qazaqtardyng taghdyry, fa­miy­liyasy, shoqyndyryluy taghy basqa tolyp jatqan taqyryptargha da qalam terbedi. Olardy egemendikpen birge órip shyqqan jana basylymdar jarysa jariyalap, jatty.

M.Myrzahmetúly maqalalarynyng sanagha qona ketetindigining syry - ýnemi naqty, tyng derekter úsynyp otyratyn­dy­ghynda. Ol ómirining kóp bóligin arhiv aq­tarumen ótkizgen ghalym. Sol әdetinen kýni býginge deyin tayghan emes. Dostarynyng jәne shyghys tilderin jetik biletin shәkirt­terining kómegimen Tarazda otyryp-aq Resey, Qytay, Ózbekstan arhivterinen, parsy tilindegi tarihy әdebiyetterden qazaq­qa, odan әri týrik әlemine qatysty derek­terdi aldyryp, qazaqshagha audaryp bastyruda. Múnyng alghashqysy M.Haydar Dulattyng "Tariyh-y Rashidiyi" men parsy derekteri boyynsha jazylghan "Kóne Taraz" kitaby boldy. Kezek kýtip jatqan­darynyng ishinen әsirese, Shayh Qúdaydat Taraziyding (XIV-XV gh.gh.) kita­byn airyqsha atap ótpeske bolmaydy. Ghalymnyng aituynsha, jaryqqa shyqqan song búl enbek әdebiyet teoriyasynyng әlemde túnghysh ret týrik topyraghynda tughandyghyn dәleldemek. Al onyng avtory tarazdyq bolghandyghy maqtanysh sezimin tudyrumen birge jana zertteulerge jeteleydi.

Osylay san-salaly enbek etip jatqan ghalymnyng bir-aq maqsaty bar. Ol - halqynyng úmyt bolghan óz jaqsysyn ózine qaytaru arqyly әlemdik dengeydegi layyqty ornyna ie boluyna yqpal etu.

«Egemen Qazaqstan» gazeti