«Qanghybastrady jiyp, qalyng el qyldym»

                                                   /Kóketay han. «Manas» jyry./

«Rusite sayasy birlik pen tәrtip ornatty degen varyag-rustardyn

                          mәselesine Kiyev knyazdiginin  mәselesi alyp keledi».

                                                   /Sergey Platonov. Orystyng úly tarihshysy/

Orystardyng alghashqy knyazi degen Rurik jóninde zertteuler jýrgizgen  reseylik tarih ghylymdarynyng doktory Igori Daniylevskiy Rurikting anyz túlgha ekenin aitady.  Bylay deuining basty sebebi, Rurikting shyqqan tegi turaly naqty derekterding joqtyghynan bolghan.  Bir anyghy, Rurikting shyghu tegining varyag jәne rus degen sózderding etimologiyasymen  tyghyz baylanysty ekeni.  Mine, osy varyagtardy orys tarihshylary soltýstiktik viking, norman, shvedterge jatqyzady.  Alay da, orys mifologiyasy men tarihy derekter varyagtardyng Kishi Aziya jaqtan kelgenderin aitady. Mif degenimizding jasyryn maghynaly mәlimet ekeni belgili. Mif jalghan, aqiqat jәne de maghynasy úmyt qalghan bolyp keledi.  Mifologiya ilimin jaqsy mengergen zertteushi ghana búl jalghan mif pen aqiqat mifti tanyp, jalghan mifting payda boluynyng sebebin týsindirip, úmytylghan maghynalardyng qúpiyasyn asha alady. Orys jylnamashylary eng aldymen shejireshiler bolghan, sondyqtan da, olardyng Rurikting shyqqan tegin bilmeuleri mýmkin emes.  Alay da, sayasy jaghdaylargha baylanysty olar ózderining jazghandarynda  halyqtar jóninde jasyryn maghynalardy qaldyrugha mәjbýr bolghanday.  Qypshaqtardy  «polovsy» degenderimen birge olar  ózderining jazyp qaldyrghan jylnamalarynda taghy da «aqqu-qazdar», «turlar», «Samnyng balalary» dep te ataghan.  Búl jerdegi turlar degenderi turandyqtar, yaghni, búqa eli degenderi edi.  Aqqu-qazdar degenderi,  qaz+aq degen sózdi aqqu-qaz, yaghni, Oljas Sýleymenov aitqanday  «strana belyh gusey» dep úqqandarynan bolsa kerek.  Qazaq shejirelerinde osy siyaqty jasyryn maghynaly mәlimetter óte kóp kezdesedi. Tipti,  «Mangholdardyng qúpiya shejiresinde» de jasyryn maghynalardyng bar ekenin talay jerde aitqan edik.  Al endi, varyag degenimiz de qypshaqtardy bildiredi.  Sondyqtan da, orys jylnamashylary ózderining jazghandarynda «polovsy» degen sózding ornyna  varyag sózin qoldanghanday. Orystyng «vrag», yaghni, jau degen sózi de osy varyag sózinen bolsa kerek, óitkeni, varyag-qypshaqtar ghasyrlar boyy slovenderdi shauyp otyrghan.  Rurik osy varyagtardyng rus tarmaghynan bolghan.  Óz kezeginde varyag dep  Vara ónirinen shyqqandardy aitqanday.  Mәselen, orystar teniz adamyn moryak, Perim qalasynan shyqqandy permyak degenderi siyaqty Varadan shyqqandardy varyag dep ataghan bolsa kerek.  Vara degenimiz Serkibol Qondybay aitqanday, qypshaqtardyng mifoepikasyndaghy jer júmaghy, alystaghy úymytylghan arman otandary.  Osymen qatar búl Vara kenistigi osy kýnderge deyin saqtalyp qalghan. Anyz boyynsha Vara kenistigine jeti myngha juyq jan-januarlar qamalghan eken. Sondyqtan da, bolar, ejelgi orys tilinde «var», «varok»   dep maldy qamaytyn zagondy aitqandary. Jәne de orystyng «zabor», yaghni, «za varoy» degen sózi de olardyng erte zamandarda  qypshaqtardyng Vara kenistigin bilgenderin  aityp túr.  Ariylik Avestadan bizder Vara ýiinde tek qana salauatty, imandy adamdardyng ómir sýrgenderin kóremiz.  Olar bizding naqty ata-babalarymyz qanly-qypshaqtar bolghan. Jarqyn da, qysqa ómirin qazaqtyng arghy  tegin zertteumen ótkizgen ghúlama ghalym Serikbol Qondybay marqúm: «Qazaq degenimiz – islamnyng sufiylik jәne hanifalyq aghymy men qypshaqtanyp ketken ejelgi Vara-Úrym iydeyasynyng toghysuynan shyqqan pende» degende, «úrym» dep osy Vara kenistigining bir fonetikalyq núsqasyn aitqan edi.  Osymen qatar Serikbol «or», «ur» degen sózderding de, Vara atauynyng fonetikalyq núsqalary ekenderin aitqan.

Taqyrybymyz Rurik knyazding shyqqan tegining qypshaq ekendiginde bolghan son, bizder eng aldymen ejelgi qypshaqtardyng kimder bolghandaryn  úghuymyz kerek. Sondyqtan da, búryn jariya kórgen «Shynghys han jәne qypshaqtar» atty maqalymyzda aitylghandardy qysqasha sholyp ótelik. Eng aldymen, ejelgi qypshaqtardyng aqsary bet-әlpetti, altyn shәshti, jasyl-súr týsti kózdi  bolghandaryn aita ketu kerek.  Ejelgi toharlardyng qorymdaryna jasalghan arheologiyalyq zertteulerden bizder jasyl-súr týsti kózding ariylerding belgisi ekenin týsinemiz. Shyghys hannyng ruynyng atauy «bordjigiyn» degennin  kidan tilinde «jasyl-súr kózdiler» degendi bildiretinin de estidik. Orystar qypshaqtardy «polovsy» dep «polova», yaghni, «saban» sózine qatysty aitqan. Yaghni, shәshtәrining saban týsti bolghandaryna  qatysty.  Ertede: «Naghyz qazaq – sary qazaq» dep atalarymyz beker aitpaghan.  Slovender bolsa, qypshaqtardan kózderining kógildir aspanday bolghandarymen ghana erekshelengen.  Sondyqtan da olar osy kýnge deyin birin-biri kózderining týsine qaray  «golubchiyk», «goluba» dep ataydy.

Rashiyd-ad-din Qypshaq degenning aghashtyng quysynda  bosanghan әielding balasynyng aty ekenin aitqan edi. Yaghni, qypshaq degenning týbiri aghashtyng «qabyqshasy» degendey. Osy jalghan mifke qatysty orystar  qazaqtardy, qypshaqtardy «churka» dep ataghan. Áriyne, búl jalghan mifti Shynghys hannyng iydeologtary oilap tapqan. Búl jalghan mifting payda boluynyng sebebin bizder aldynghyda aitqan edik. Oghan toqtalyp jatpaymyz. Qazaq arasyndaghy qypshaqtardyng shejiresinen bizder qypshaq etnoniymining bastapqy núqasynyng kaviy+shaq (saq) bolghanyn týsinemiz.  Yaghni, kaviylik saqtar degen sóz. Bashqúrttar men әzerbayjandar qypshaq degendi «qyb+saq» dep aitady. Saqtar ejelgi ariylerdin  úrpaqtary ekenderinde ghylymda esh kýmәn joq, jәne de qypshaqtardyng genotiypi indoevropalyq R1a, R1b bolyp keledi. Rurik әuletining bir bóligining genotiypi de osynday. Saq, sagha, degenimizding parsy tilinde it degendi bildiretini belgili. Yaghni, saq degendi it eli dep týsinuge bolady. Ejelgi ariyler bolsa it januaryn qadyr tútyp, adamnan keyingi ekinshi әuliyege sanaghan son, olardy da it eli dep týsinuge bolady. Sonymen, qypshaq degenimiz «kavi» jәne «saq» degen sózderden túrady. Kórnekti týrkitanushy ghalym Sergey Klyashtornyy ejelgi qypshaqtardyng tarihy derekterde «kyvchak kovy» dep te atalghandaryn aitady. (Qazaqstan. Lepopisi trehtysyachiyletiy»). Yaghni, búl jerde «kavy qypshaqtar» dep aitylghan bolsa kerek. Al endi, shejiredegi qypshaqtardyng atasy degen Kóbeqalyptyng esimindegi «kóbe» sózi qazaqshalanghan «ariylik «kavi» sózi de, «qalyp» degenimiz – qalyby, bolmysy degendi bildirse kerek.  Yaghni, bolmysy Kavy degendey. Kavy degenimiz  birinshiden abyz-aqyn degendi bildirse, ekinshiden patsha degendi bildiredi.  Abyz-aqyn dep Kók Tәnirinen kelgen dauysty ólenmen jetkizetin qasiyetti adamdardy aitatyn bolghan. Qazaqtyng arasynda qazir de kóregendik sózderin ólenmen jetkizetin qasiyetti adamdar jetip jatyr. Olar ejelgi kaviylerding úrpaqtary bolady. Ertede búnday qasiyetti adamdar el biylegen bolghan son, keyingi Avestada kavy sózi patsha degendi bildirgen.  Sondyqtan da, kaviy+saq degendi patshalyq saqtar dep te úghamyz. Yaghni, Gerodottyng aitqan «sarskie skify» degeni osy kavisaqtar bolmaq.  «Qazaqtyng qysqasha tarihyn» jazghan tarihshy Nyghmet Mynjan patshalyq saqtar degendi «han dәuiri» degen de edi. Zoroastra dinining payghambary Zaratushtranyng qoldaushysy bolghan patsha Kavy Vishtaspany keybir derekterde Kay Gushtasp dep te ataydy. Qazaq mifologiyasyndy Keyquat atanyp jýrgen ariylik patsha Kavy Kubad, Kavy Kavatany da Kay Kavad dep ataydy. Farsida Kay Kobad deydi. Demek, kay, kayy degen etnonimning bastapqy núsqasynyng kavi, yaghni, abyz aqyn, patsha bolghany. Yaghni, kay degenimiz de, kavy atauynyng fonetikalyq núsqasy bolady. Mine, osyny bilgen orystar bizderdi kay+saq ataghan. Mәselen, «Alash» tarihiy-zertteu ortalyghynyng jariyalaghan, Resey patshalyghynyng  Zaysan okrugi boyynsha statistikalyq basqarmasynan qalghan  óte qúndy shejirede qazaqtar Qay әuletinen tarap túr. Yaghni, Qay-Alash-Qazaq... Demek, qypshaq, kavisaq, kaysaq, qazaq ataulary ejelgi patshalyq saqtardyng úrpaqtaryn  bildiretin  bir maghynaly,  әrtýrli fonetikalyq núsqalar bolady. Qaysaq sózine «z» әrpin arabtar engizgen bolsa kerek. Óitkeni, olardyng tilinde Qosay degenimiz  huzay, huzaa dep aitylady. Sonda qaysaq degenimiz qayzaq, qazaq bolyp aitylyp ketkendey.   Ejelgi orystar «kasog» degen. Jәne de, arghyqazaq mifologiyasynda bizderdi qazaq ataghan arabtar ekenderi aitylatyny belgili.

Qypshaqtarda han, qaghan әuletining bolghany belgili. Búl әulet ariylik Kay әuletinen bastau alady. Sondyqtan da, qypshaqtaghy búl әuletti Kay Úran dep te ataydy. Osmannyng da, kayy-qypshaqtardan bolghany belgili, sondyqtan da, onyng әuleti әlemde monarhiyalyq әuletke jatqyzylghan.  Shynghys hannyng әuleti bolsa, kaiy-qypshaqtardan bolmaghan son, monarhiyalyq әuletke sanalmaghan.  Osymen qatar, ejelgi tarihshylar aitqanday, qanly men qypshaqtardyng bir massiv ekenderi anyq. Mәselen, orys derekterinde «polovsy oruplueve» degender atalady. Búl sóz  «arbaly qypshaq» degendi bildiredi.  Arbany oilap tapqan qanlylar ekenderi belgili bolghan son, arbaly-qypshaq degenning qanly-qypshaq degendi bildiretininde kýmәn joq. Tarihy derekterdegi «ilibary kipchak» degenderi de «elbóri» emes, «arbaly»  bolmaq.  Qypshaqtardyng atasy qytay ghún-týrikke de, olardyng tótemi kók bórige de  esh qatystary joq ekenderin jogharyda atalghan maqaladan bile jatarsyzdar. Kanly etnoniymi qypshaqtardyng tarihy otandaryna qatysty aitylghan bolsa kerek.  Mәselen, Sergey Klyashtornyy «qanly» degen etnonimning  ejelgi turandardyng Kangha qamalynyng atauynan bolghanyn aitady.  Al endi, tarih ghylymdarynyng doktory Mәmbet Qoygeldi bolsa, qanly atauynyng Syrdariyanyng ejelgi Kanka atauynan bolghan deydi. Syrdariya óniri qanlylardyng ata qonysy bolady. Alay da, Mәmbet Qoygeldi Syrdariyanyng búrynghy Kanka atauynyng әlgi Kangha qamalynyng atauynan bolghanyn týsine almaghan.  Syrdariyanyng búrynghy Kanka atauy búl ózenning ejelgi Kangha qamalynyn  ortasynan aghyp jatqanynan bolghan. Avestada búl Kangha qamaly Kangha-Vara dep te atalady. Óitkeni, búl qamal bastapqyda  avestalyq IYem patshanyng topan sudan saqtanu ýshin salghan Vara ýii bolghan edi. Sondyqtan da, osyny bilgen Biruny Kangha qamalyn IYemning salghanyn aitqan eken. Demek, búl qamaldyng naqty atauy kezegine qaray Vara-Kangha bolghan. Mine, osy Vara-Kangha atauynan qazirgi Farghana, yaghny Ferghana angharynyng atauy payda bolghan deymiz.  Demek, Farghana degenimiz de, ejelgi ariylik Vara-Kangha qamalynyng atauynyng fonetikalyq núsqasy bolmaq. Ejelde Kanka atalghan Syrdariya ózeni osy Ferghana angharynyng dәl ortasynan aghyp jatyr. Yaghni, búl ózen Avestada aitylghanday, IYem patshanyng Vara ýiine kirgizgen suy bolmaq.  Ferghana angharynyng Myrzashólge qaraghan jalghyz qaqpasy Vara ýiining kirer esigi bolmaq. Osymen qatar, búl Ferghana anghary әigili Ergene qong bolady. Búl jerdegi «ergene» sózi de óz kezeginde Vara-Kangha atauynyng fonetikalyq núsqasy bolsa, «qon» degenimiz qonys bolsa kerek. Yaghni, Vara-Kangha qonysy – Ergene qon.  Serikbol Qondybay «qon» degendi qongh, qangh, qanghly degen edi. Búl sózding de jany bar. Yaghni, tau shatqalyndaghy Qanly bolmaq. Qalay aitsaq ta, búl sóz Vara-Kangha qamalyna  tirelip  túr.  «Alpamys» jyryndaghy Ergene qonnan shyqqan qonyrattardyn: «Qaraqan tauda qamalym» degenderi – Qara Kangha tauyndaghy qamaldy aitqandary edi. Qonyrattyq Jiydeli-Baysynnyng da, osy manda ekeni anyq.  Tarihy derekterde honkirat dep tanbalanyp jýrgen qonyrat etnoniymining bastapqy núsqasy kidan tilinde kangha+arat (kangha eli)  bolsa kerek degen edik. «Men de bey lu» kitәbining avtory Chjao Hun Shynghys han magholdaryn zerttegeninde olardyng «erekshe ru sha-to» ekenderin aitqan. Al endi, qytaytanushy Munkuev sha-to degenderding Qytaydyng soltýstigine Ferghana anghary jaqtan kelgenderin aitqan edi.  Búl jerde Chjao Hun «erekshe ru» dep Qiyattardy aitqan bolsa kerek.  Qiyat atauynyng bastapqy núqasy Qiyan - parsy tilindegi «keyanian», yaghni, patshalyq Kay әuleti degendi bildiredi. Sondyqtan da, Ergene qong oqighasynyng dastandyq núsqasynda onda ketkenning birining atyn Qayan deydi.  Qiyat degenimizding bastapqy núsqasy aldynghyda aitqanymyzday Qay+ut bolmaq. Búl jerdegi «ut» jalghauy ot, oshaq, әulet degendi bildiredi. Atam qazaqtyn: «Keleli elde qanly bar, qanlydan han kóter» degeni, osy Kangha qamalynan shyqqan patshalyq Qay әuletin aitqany eken deymiz.

Sonymen, orys jylnamalaryndaghy varyag degenimizding varalyq, yaghni, Vara qamalynyng adamdary ekenderi belgili boldy. Grekter varang dep te ataghan.  Qypshaqtar kezinde Evropadaghy   Dunay ózeni men  Baltyq tenizining jaghalauyna deyin kóship-qonyp jýrgendikterinen ol tenizding sol zamandaghy atauy Varyag tenizi edi. Tarihy derekterde varyagtardyng aty Vizantiya, Konstantinopolige qatysty atalady.  Yaghni, varyagtardyng shyghu tegin boljaghan  norman teoriyasyna qarama-qayshy keletin Kishi Aziyagha qatysty atalady. Jәne de, Rurikting boyarlary degen Askolid pen Dir elimizge qaytamyz dep Konstantinopoli jaqqa ketedi. Yaghni, olardyng kelgen jaqtary norman teoriyasyna say soltýstik emes, ontýstik jaq bolady.  Qypshaqtar kóshpeli ariylerge jatatyn turandyqtardyng úrpaqtary bolady. Tur degenimiz jabayy búqa bolghandyqtan bizder Turan degendi búqa eli dep úghamyz. Sondyqtan da, qypshaqtar shejiresinde Mýiizdiden, yaghni, búqadan tarap túr. Nayman handyghyn qúrghan siyr-qypshaqtar bolsa, segiz ógiz (segiz búqa) birlestigin qúryp ózderin Ókireshten, yaghni, kishi búqadan taratady.  Handary búqa ataghyn alady.  (Bilgi búqa, Bay búqa, Kete búqa). Ejelgi nanym-senimde  búqa - patshanyng simvoly  bolghan.  Osydan bizder qazaqtyng tóre degenining Tur degennen qalghanyn aitqan edik. Búl jerde «kishi búqa» degenimiz búqanyng úrpaghy, taq múrageri  degen maghynany beredi. Ókiresh degenimiz parsy tilindegi «ukar» - iri qara degen sózden bolghan. Ózbek tilinde «ókir» dep aitylady.  Naymandardyng bir tanbasy  búqanyng mýiizin bildirse, ekinshisi, bizder «shómish» dep nadandyqtan atap jýrgen tanbamyz búqanyng noqtasyn bildiredi.  Búl noqta tanba Qay әuleti patshalarynyng bәrining jeke tanbalary bolady. Yaghni, noqta tanba patshalyq әuletti bildiretin tanba, sondyqtan da, shejirede naymandardy tóre-nayman dep ataghan. Naymandardyng qanly-nayman degen ataghy taghy bar. Búqanyng eki mýiizin ertede Qosay dep te ataghan. (ay mýiizdi). Ertede Qosay degen el de bolghan, grekter «kossei» dep atasa, basqa tarihi  derekterde «kassity» (kosaity) dep atalghan. Ejelgi órkeniyetti kassitterdi Oljas Sýleymenov pen Erenghayyp Omarlardyng qazaqtar degenderi beker bolmaghan. Alay da, shejireden habary bolmaghan olar «kassiyt» degendi has iyt, has it degendi has saq, has saq degendi qazaq dep dolbarlay salady.  Ejelgi kóshpendi kossey-kassit degenimiz bizdinshe Qosay eli qypshaqtar edi. Qypshaqtardyng Aybas degen úrandary da búqanyng aigha úqsaghan mýiizderin aitqandary bolady.  Ejelgi Egiypet bareliefterinen bizder búqanyng basynda shalqasynan jatqan jarty aidy kóremiz. Yaghni, búl aidyng eki úshy búqanyng eki mýiizi retinde kórsetilgen.  Al endi, músylmannyng simvoly degen  aishyqtyng anyghynda kayy-qypshaq Osman әuletining tanbasy ekeni belgili. Demek, búl simvoldyng da aty Qosay bolmaq.  Ariylerding úghymynda osy aishyqtyng úryghynan búqa jaralghan bolghan eken. Sondyqtan da bizder ariylik «Vedidadtan: «Shyq, sharyqta aishyq! Sen, búqany tudyrushysyn!» degen sózderdi oqimyz.  Osymen qatar bizder Tamghalydaghy tastardaghy ariylerding zamanynyng suretterinen Ay Tәniri men qasiyetti siyr ananyng jynystyq qatynasqa týsip jatqandaryndaghy  kórinisti bayqaymyz.  Yaghniy,  Turan әleminde  aishyq pen búqa bir úghymdy bildiretin bolghan. Tur degendi qazaqtar «dýr» dep, osy sózben búqa siyaqty alyp kýsh iyesin aitady.  Mәselen, orystardyng bogatyri degen sózi qypshaqtyng baha+dýr degen sózinen qalghan. Al endi, baha, búqa jәne orystyng byk degen sózi óz kezeginde qasiyetti qara búqany eng alghash baqqan avestalyq altyn mýiizdi Vohu Mannyng atynan qalghan bolsa kerek.  (Vohu- búqa).

Sonda, qypshaqtan shyqqan  Rurikting aty sloven tilindegi Ra+rog degennen bolghan. Ra degenimizding kýn ekeni belgili, al endi «rog» dep búl jerde ay da, búqa da aitylyp túr. Slovender Rarog dep tómenge sorghalaghan súnqardyng tanbalyq beynesin  aytqan. (pikiruishiy sokol). Búl sorghalaghan súnqardyng beynesi  Rurikting jeke tanbasy bolghan edi.  Jәne de, búl tómenge sorghalaghan súnqardyng beynesi, aishyq pen búqanyng mýiizining ortasyndaghy kýndi bildiredi.   Yaghni, tómen sorghalaghandaghy artyna qaray jibergen súnqardyng eki qanaty aishyq pen mýiizdi bildirse, eki ortasyndaghy qúiryghy kýndi bildiredi. Mine, sondyqtan da búl tanbany  ertedegi slovender Rarog ataghan.  Búqanyng mýiizindegi kýn degen maghynada. Osymen qatar, Rarog súnqardyng  búl beynesi  Shynghys hannyng ýsh asha tanbasyna úqsas kelgen.  Egiypet bareliefterinen bizder búqanyng mýiizining ortasynda kýn, arqasynda súnqar beynelengen kóptegen suretterdi kóremiz. Tipti, kýn basty súnqardy da kóremiz. Demek, súnqar da kýnning bir simvoly bolghan, sondyqtan da, ertedegi slovender ony «ognennyy sokol», yaghni, «otty  súnqar» ataghan.  Rurikting úrpaghy Yaroslav Mudryidyng kýmis tengesinen bizder ýsh asha tanbanyng ortasyndaghy ashasynyng basyna  kýnning otyrghyzylghanyn kóremiz.  Qola dәuirinde salynghan dәl osynday suretti bizder  Tamghalydaghy tastardan da kóremiz. Onda ortasyna kýn ornatylghan ýsh asha tanbanyng qasynda arhar januar salynghan eken. Arhar kýnning simvoly ekeni belgili. Demek, bizding ariylik babalarymyz bizderge ýsh asha tanbanyng Kýn Tәnirining simvoly ekenin aityp ketken. Osymen qatar, Yaroslav Mudryidyng kýmis tengesindegi suret búqanyng mýiizderining arasyndaghy kýndi bildirip túrghan Rarog atty tanba bolmaq. Jәne de, búqanyng mýiizderi jogharyda aitqanymyzday aishyqty da bildiredi. Búl kórinis ay men kýnning arasyndaghy  baylanysty aityp túr.  Sondyqtan da, atalarymyz kezinde ústanghan zoroastra dinining Avesta kitәbinde: «Eng tamasha, kýn men aidyng arasyndaghy baylanysqa dúgha qylayyq!» dep aitylghan eken.  Jәne de, Siriya, Egiypet, Tursiya jerlerindegi tarihy eskertkishterden bizder aishyqtyng ýstindegi kýnning suretterin kóremiz. Sonymen qatar aishyq búqanyng mýiizine úqsatylyp  kórsetilgen. Bizding tuymyzdaghy kýn de, aishyq pen búqanyng mýiizine úqsatylyp salynghan, qanatyn jayghan býrkitting ýstinde túr.  Ayshyq pen kýnning beynesi  ariylerding sakralidi tanbasy bolady.  Knyazi Obolenskiyding Resey imperiyasynyng Ishki ister ministrligining múraghatynan tapqan Toqtamys hannyng jarlyghynda basylghan tanbadan bizder búqanyng mýiizining ortasyndaghy aiqysh tanbany kóremiz. Shoqan búl tanbany «bychachiya golova» degen eken. Ayqysh tanbanyng Kýn Tәnirining belgisi ekeni belgili.  Yaghni, búl jerde de mýiizding ortasynda kýn kórsetilgen.  Osymen qatar búl tanba ýsh ashany da eske salyp túr. Jәne de, ýsh asha tanba da, jalpy ariyler men Kay әuletining  patshalarynyng tanbasy bolady. Ejelgi Yuechjiy-Kushan patshalyghynyng altyn tengesinde de bizder patshanyng qolynan ýsh asha tanbany kóremiz. Qypshaqtardyng osy ýsh asha tanbasyna qatysty orys mifologiyasyndaghy jaghymsyz keyipker, ýsh basty aidahar  Zmey Gorynych payda bolghan.  Gorynych degenderi tau shatqalyndaghy Vara-Kangha qamalyn aitqandary edi.  Búl Zmey Gorynych Avestalyq Ajiy-Dahakanyng simvoly bolady. Osy avestalyq ataudan qazaqta aidahar degen sóz payda bolghan. Al endi, Qosaygha qatysty orys mifologiyasynda endi bir jaghymsyz keyipker -  lunnyy Kosheyding aty payda bolghan.  Mәselen, orystar qypshaqtyng hany Konchakty – «Koshey poganyi» dep ataghan.

Sonymen bizder Rarog degenning eki mýiizding arasyndaghy kýn ekenin úqtyq. Skandinavtyq tilderge  búrmalanyp aitylghan Rurik esimining basty núsqasy da osy Rarog bolady. Bәlkim, ol zamanda Rarog degen sóz qypshaq degendi bildirgen bolar. Rurikting zamanyna deyin qypshaqtar Araviya, Egiypet jaqta bolyp kelgen. Mәselen, payghambarymyz Múhammed s.gh.s.-nyng tughanyna eki jýz jyl búryn Araviyada Qosay degen rudyn  bolghany belgili.  Ánes Saray aghamyzdyng zertteulerindegi payghambarymyzdyng besinshi atasynyng Qosay aty onyng qayyn júrtynyng atauy eken.  Arabsha Huzay dep aitylady. Al endi, islam dinin jete zerttegen fransuz ghalymy A. Masse «Islam» atty kitәbinde Mekkeni shetten kelgen huzaa (qosay) taypasy basyp alghanyn aitady. Qorayysh degender osy huzaanyng qúramynda bolghan eken.  «Kereyding aiqysh tanbasy» atty maqalamyzda bizder búl qorayysh degenderding «Kiyeli kitәpte»  attary atalghan horeyler boluy mýmkin degen edik. Bir qyzyghy, hristian dinining payda boluyna deyingi 5 myng jyl búrynghy hurriyt-horeylerding saqtalyp qalghan bareliefterinen Kereyding aiqysh tanbasyn kóremiz. Kereyding aiqysh tanbasynyng hristian dininen qalghandyghy jónindegi  pikirding jansaq ekenin jogharyda atalghan maqalamyzdan bile jatarsyzdar.

Egiypettik qasiyetti qara búqanyng qypshaqtar men turandyqtargha da qatysy bary kýmәn keltirmeydi. Egiypetting qasiyetti qara búqasynyng mandayynda bizder «túmar» dep ataytyn dúrys ýshbúrysh tanbasy bolghan.   Búl ýshbúrysh tanba qasiyetti siyr ananyng úly degen úghymdy bildiredi. Sondyqtan da, búl ýshbúrysh tanbany ghalymdar «simvol jenskogo nachala» deydi.   Yaghni, әiel ana jatyrynyng simvoly degenderi. Egiypettegi ejelgi bareliefterding birinen bizder jalanash әielding mýsinindegi kýntiymesining ainalasynda  dúrys ýshbúryshtyng syzylyp túrghanyn kóremiz.  Qypshaq hanzadasynan tughan orystyng úly jazushysy IY.Bunin de, әielding kýntiymesin «qara ýshbúrysh» dep te surettegen edi.

Endi, tómenge sorghalaghan súnqardy aitalyq. Orystar ýmitsiz nadandyqtarynan búl súnqardyng tómen qaray jemtigine sorghalap bara jatqanyn aitady.  Osymen qoymay olar ózderin ariylerding úrpaqtaryna jatqyzyp  maqtanady.  Eger de, olar bizder siyaqty ariylerding úrpaqtary bolsa, onda, búl súnqardyng Vara ýiine qúdaydyng sózin jetkizu ýshin sorghalap kele jatqanyn aitar edi.  Avestada búl qústyng aty Karshipta dep atalghan. Súnqardyng jyldamdyghy nayzaghaygha teneledi. Jәne de, orystyng súnqardy sokol degeni qypshaqtyng soq+ol degeninen bolghan. Yaghni, aspanda úshyp jýrip azyghyn teuip, soghyp alatyn bolghan son. Osydan bizder Rurikting súnqarynyng skandinav, shved, normandargha, vikingterge  esh qatysy joq ekenin týsinemiz.

Endi shvedterdi aitalyq. «Sen-Bertenskie annaly» degen 9-shy ghasyrdan qalghan tarihy derekte frank koroli Ludovikke Konstantinopoliding elshisimen birge rus, ros degender kelgen eken. Olar  (rustar) ózderining patshalaryn qaghan ataghan deydi derekte. Koroli Ludovik búl rustardyng sveyler ekenderin anyqtady deydi. Svey degeni fransuz tilinde sveon dep aitylatyn bolghan  son, orystyng nadan ghalymdary osy svey-sveondardy shvedy degen edi. Tipti, sviniya degenderi de bar. Sonda shvedterde qaydaghy qaghan? Svey degenimiz kimder? Núh payghambardyng shejiresinen bizder sveyding Sybay ekenin týsinemiz. Búl Svey-Sybay degenimiz «polovsy-kypchaki» degenderding shejirelik atasy bolady.  Yaghni, Sybaydan Alash, odan Seyilhan, odan polovsy-qypshaqtar. Seyilhan degennen bizder birinshiden – ejelgi qypshaqtardyng han әuletinen  ekenderin, ekinshiden – olardyng kóshpendiler (seyil-seruen) ekenderin týsinemiz.  Sybay (svey) degenimiz ózimen ózi, jalghyz degendi bildiredi.  Osylay dep olar Vara-Kangha qamalyna ketkende atalghan bolsa kerek.  Al endi rus, ros degenderi qypshaqtyng orys degeninen qalghanday. Jogharyda aitqanymyzday Or degenimiz Vara atauynyng bir fonetikalyq núsqasy bolady. Sonda orys degenimiz orlyq degendi bildirmek. (varyag-varalyq). Orys degen sózding bastapqy núsqasy atalas, analas, qoralas degenderdegi siyaqty  «oras», «orlas»  boluy mýmkin.  Mәselen, keybir shejire derekterinde tobyqty-orys dep aitylatyny belgili. Osyghan qatysty nadandar Tobyqtyny sheshesining orystyng bir Ivanynan tauyp alghany jóninde laqab aitady. Al endi, Rashiydenning derekterinen bizder tobyqty-qiyat degendi kóremiz. Qiyat bolsa Vara-Kangha - Ergene qonnan shyqqan taypa bolady. Sonda tobyqty-orys degenimiz tobyqty-qiyat degen sózding bir núsqasy bolmaq. Orys dep búl jerde Ordan (Varadan) shyqqan taypa aitylyp túr.

«Jer shary qypshaqtyng baqyty» degendey, qiyat-qypshaqtar Ergene qonnan shyqqannan keyin jer sharyn aralap ketken. Meninshe, Ergene qong oqighasy osydan 5-7 myng jyl búryn bolghan. Soltýstikke barghan qiyat-qypshaqtar Ergene qondy eske alyp bir ózenning atyn Arguny qoysa, varyagtar  Evropagha kelip ózderi salghan qalanyng atyn Arkona qoyghan.  Osymen qatar Orhon degen sózding maghynasy – Or qonysy bolsa kerek. Rurikter Ladoga ózenining jaghasyna ýshbúryshty qamal da salghan. Arguny men Arkona ataularynyng Ergene, Vara-Kangha degenning bir fonetikalyq núsqalary ekenderi sózsiz.  Al endi, orystardyng «Ipatiev jylnamasynda»: «Afetovo je koleno y to varyazi, svei, urmane, gote rusi...» dep aitylady.  «Afetovo koleno» (Yafet)  degenderi Yapshynyng úrpaqtary degen sóz.  Búl jerdegi svei, varyagi, rusi degen etnonimderding etimologiyasyn týsindirdik. Al endi, «gote» degen etnonim bizding esimizge Biruny aitqan «kotiy», yaghni, qamal degendi eske týsirip túr.  Ejelgi ýndi geograftarynyng  Yamagoty degenderi IYemning salghan Vara-Kangha qamalyn aitqandary edi.  (Yama-IYem, gotiy-qamal). Osy IYemning atyna qatysty orysta yama, yaghni, shúnqyr degendi bildiretin sóz payda bolghanday.  Osymen qatar gote degenderding Kaspiy tenizining manynan kelgenderi tarihtan belgili. Álkey Marghúlan bolsa, Ergene qonda Kaspiy tenizinen de kelgenderding de bolghandaryn aitqan edi. Spartian, Prokopiy siyaqty ertedegi tarihshylar gote men gety degenderding bir halyq ekenderin aitqan eken. «Kereyding aiqysh tanbasy» atty maqalamyzda bizder tanbalaryna qaray Kishi jýzdegi ketelerdi Mesopotamiyadaghy hetterding úrpaqtary dep boljaghan edik. Qaytkende de, búl gote, getelerding Evropagha Kaspiy tenizining boyynan ketkenderi anyq. Sonda, gote degenimiz qamaldy bildirse, varyag, orys, rus degen sózderding sinoniymi bolmaq. Al endi, urman degenderi de Or adamy degen maghyna beredi. Ur sózi de Vara atauynyng bir fonetikalyq núsqasy bolady. Man degenimiz ariylerding úghymyndaghy alghashqy adam bolady. (ur, or adamy). Mәselen, qypshaqtardyng evropalyq ku+man degen ataulary qu – lebedi, man – adam degen sózderden túryp aqqu adam, aqqu eli degendi bildiredi.  Tobyqty-qiyattan shyqqan Qúnanbay qajy Qiyat degeinning aqqu qyzdyng balasy ekenin beker aitpaghan.  Ol kisi qiyattyng qypshaq ekenin bilgen, sondyqtan da, Qúnanbay ýiining kýieu balasy bolghan Múhtar Áuezov ózining әdeby zertteulerinde qiyatty – qiyat-qypshaq dep ataghan.  Jәne de, orys jylnamashylary qypshaqtardy «gusiy-lebedi» dep ataydy.  Osydan bizder, orys jylnamasyndaghy varyagi, svei, gote, rusi, urmane degen etnonimderding Vara-Kanghadan shyqqan qypshaqtardy  aytyp túrghandaryn týsinemiz.

(Jalghasy bar)

Qayrat Zaryphan, shejiretanushy

Abai.kz