Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Alashorda 20251 31 pikir 10 Qantar, 2018 saghat 08:56

Jer úiyghy Jemeney

                                                                                              «Vsyakiy drevniy epos predstavlyaet soboy svoego roda shifr,

                                                 kluch k kotoromu davno uteryan y doljen byti nayden zanovo»

                                                                                                                                     / V.I.Abaev./

«Aulaqpyn deregi joq boljamdardan, Ár júrtta úmytylyp oljang qalghan» dep aqyn Esenghaly Raushanov aitqanday, dereksiz, tiyanaqsyz sóilegennen aulaq ekenimizdi oqyrman qauym biler. Aldynghy jazghandarymyzda bizder dala auyz tarihy bar halyq bolghan son, bizding tarihymyzdyng anyz-әpsanalarda, jyrlar men qissalarda, shejire derekterinde, ertegilerde sayrap jatqanyn aitqan edik. «Alpamys» jyryna qatysty zertteulerin arghyqazaq mifologiyasy atty ghylymnyng atasy degen aday-múnaldyq Serikbol Qondybay marqúm da jariyalaghan edi. «Qyz Jibek» jyry men «Alpamys» jyryna qatysty bizder de zertteuler jýrgizip, pikirlerimizdi arnayy maqalarymyzda aitqan edik.

Qyz Jibek oqighasyna qatysty - «Jaghalbayly Kishi jýzge qaydan kelgen?» atty maqalamyz latyn әrpimen de basylyp shyqty.   Endi mine, Reseydegi altaylyqtardyng «Maaday Qara» atty jyryna zertteu jýrgizip,  altaylyqtardyng týbining aday-qypshaq ekenderin aitpaqpyz. Búl altaylyqtardyng bir bóligining genotiypi R1a –  qypshaqtardikindey bolsa, endi bir bóligining genotiypi S3 – Kishi jýzdegi Bayúly rularynyng genotiypimen birdey. Kezinde, týrkitanushy ghalym, professor Sәrsen Amanjolov aghamyz alshyndardyng tarihy otanynyng Altay bolghanyn, ondaghy kóptegen jer-su attarynyng alshynmen jәne de oghan kiretin ru-taypalardyng attaryna baylanysty bolghany jóninde qorytyndy jasap aitqan edi. Shyghys Qazaqstandaghy jergilikti halyq Zaysan audanyndaghy  Altay men Tarbaghatay taularynyng aiqasqan jerindegi Sauyr, Sayqan degen eki jotalardyng ataulary adaylardyng eki batyrynyng esimderine baylanysty ekenin aitady. Osymen qatar «Maaday Qara» jyrynda:

Jemeney Taudyng jonynda,

                                      Maaday Qara eli bar.

                                      Qysy-jazy qar jaumas,

                                      Kók oray shalghyn beli bar,

- dep aitylady. Jemeney degenimiz Aday taypasynyng beldi bir ruy bolady. Adaydy búl jerde menzep túrghan jalghyz ghana Jemeney tauy emes, jyrda búdan da basqa taban tirer aighaq bolar joldar bar. Endi, osyny aitalyq.

Búl jyrda aitylghanday, Maaday Qara degen batyr qartayghanda jaulary onyng basynyp, Altaydan alysqa aidap әketedi. Barghan jeri Manqystau bolsa kerek, batyrdyng aty Maaday, yaghni, bastapqy núsqasynyng Man-Aday Qara bolghanda. Búl jerdegi «qara» degen sóz ejelgi, iysi aday degen maghyna berip túr. Búdan bylay batyrdy osylay ataytyn bolamyz. Altayda batyrdyng joghalyp ketken alyp úly Kók-Aday mergen qalghan eken.  Eseygende ayan alyp, әkesin izdep jolgha shyqqan Kók-Aday jetpis qyrdan, alpys taudan  asyp, qyryq ru elding jerinen ótip, qargha úshyp jete almaytyn, eki ortadaghy daladan  sauysqan úshyp óte almaytyn jerdegi tenizding jaghasyndaghy qúmdauyt jerge  kelip, Altaydan  auyp ketken әkesi Man-Aday men sheshesi Altyn-Targhany tabady.  Búl jerge kelgende Kók-Aday mergen Taz Taraqaygha ainalyp, jaulardyng týiesi men búqasyn úrlap, kiyiz ýiding ishinde joq qylyp, terilerinen tulaq, qap jasap qoyady eken. Adaydyng Tazgha ainalghany jóninde  bizder aldynghy jazghandarymyzda aitqan edik. «Aday men Taz, ýirek pen qaz», Aday men Taz egiz, emshektes» degen sózderding bar ekeni belgili.  Serikbol Qondybay bolsa, ejelgi day, dah, das, dasya, degenderding taz ekenin, jәne de Ferghana angharynda ertede «jeti qasqa» degen rudyng bolghanyn aitqan edi.  Adaylar bizdinshe taqyr degendi «toqyr» deydi eken. Qytay derekterinde shashtaryn taqyrlap alyp jýrgen halyqtyng yada (yaday-aday), tohar ekeni aitylady. Mine, osy tohar degenimiz toqyr, taz, tәzike, qytay derekterindegi dasya, doh, dah, day bolsa kerek. Genetik ghalymdar shejire derekterinde  Adaydyng joldan tabylghanyn aityp (jiyen), osylay bolghanda búlardyng genotiypining Bayúlynyng basqa taypalarymen birdey bolghanyna tang qalady. Shejiredegi «egiz» degen sózderden-aq bizder búl eki rudyn, genetikter aitqanday,  qany bir ekenin týsinemiz. Ejelgi zamandarda nebir sebeptermen búl bir qauym  aday men taz atanyp ketkendey.  Altay jyryndaghy Adaydyng Tazgha ainalghany da osyny menzep túr. Yaghni, ekeui bir adam degen sóz.  Osymen qatar, Manghystauda jýrgen kezderimde Tazdardyng ay daladaghy týieni aidap ketip kiyiz ýiding ishinde joq qylyp jiberetinderin estushi edim.  Etin jep, sýiegin kiyiz ýiding ishine kómip, terisinen tulaq jasap alyp kete bergen eken-mys. Osy siyaqty әngime atalmysh jyrda da bar. Orys tilinde aitylyp-jazylyp qalghan búl jyrda:

Taz Tarakay v edinyy miyg

                                 S verbluda-zverya shkuru snyal

                                 Y tushu vmig osvejeval,

                                 Na chasty myaso razrubiyl,

                                 V kotel varitisya polojiyl.

                                 Y bystro sdelal dva meshka

                                 Iz tolstoy shkury vojaka,

- dep aitylady.

Endi, jyrdaghy «Qysy-jazy qar jaumas» degen sózdi taldalyq. Altay taularynda qysy-jazy qar jaumaytyn jer bolmaydy. Altaydyng ayasynda ósken son, búnday júmaq jerding joq ekenine senimdimiz. Sonda, "Jemeney taudyng jony qayda, qar jaumaytyn jeri qayda?" degen súraq tuady. Búl jerdi bizder, әriyne, Qytay elindegi Altay aimaghymen kórshiles jatqan Jemeney aimaghynan izdeymiz.  Ol jaqtan aqqan Jemeney degen ózen Zaysan qalasynyng manyna deyin keledi. Arghy bettegi Jemeney  aymaghy bolsa, kók oray shalghyn, bir sheti Goby shólining manynda ornalasqan. Tabighaty jyly dese bolady. Al endi, Jemeney ózeni aghatyn jaqtaghy Zaysan ónirin jer úiyghy dep aitsaq qatelespeymiz. Kenes dәuirinde búl Zaysannyng manynda jýzim ósiretin kenshar bolghan. Bergi Shilikti oipatynda qysy-jazy qar jaumaydy dese bolady. Osy Shilikti aimaghy jóninde Asan qayghy babamyz: «Átten, tórtinshi esiging bolsa, jer júmaghy sen ekensin!»  degen eken.  Mine, altaylyqtardyng jyrynda Man-Adaydyng bayyrghy qonysy retinde osy Jemeney aimaghy, Zaysan óniri, Shilikti alqaby aitylyp túrsa kerek. Jәne de, osy jerlerde Sauyr men Sayqan degen adaylardyng batyrlarynyng aty qalghan. Búl manda Manghystaudaghy siyaqty Kendirlik degen  jer-su  atauy da bar.  Jyrdaghy Man-Aday batyr búl manda jýrgen kezderinde Qarysh Qúlaq atty túlparyna ay men kýn beynelengen tanbasyn basqan eken. Osy jóninde jyrda: «Y lunno-solnechnym tavrom, Skakun pomechen s dvuh bokov» dep aitylady. Endi, osy ay men kýn tanbasy jóninde  aytalyq.

«Orysty jiyp el qylghan varyag-qypshaqtar» atty maqalamyzda bizder búl tanba jóninde tolyghymen aitqan edik. Yaghni, shalqasynan jatqan aishyqtyng ýstinde beynelengen kýn jóninde. Ejelgi Egiypet pen Siriyanyng saqtalyp qalghan bareliefterinen bizder búl tanbany kóp jerden kóremiz.   Búl tanba - ejelgi ariylerding ay men kýnning baylanysyn bildiretin tanbasy bolady.  Ariyleding diny kitәbi Avestada: «Eng tamasha, ay men kýnning arasyndaghy baylanysqa dúgha etelik!» degen sózder bar. Osymen qatar ejelgi bareliefterden aishyqty búqanyng mýiizine úqsatylyp salynghanyn kóremiz. Yaghni, ejelde kýn - búqanyng mýiizinde shyghady degen úghym bolghan. Bizding tuymyzdaghy kýn de, búqanyng mýiizi men aishyqqa úqsatylyp salynghan býrkitting qanattarynyng ortasynda túr. Búl kórinisti de, ay men kýnning belgisi dep týsinuge bolady. Tipti, AQSh dollarynan da bizder osy tanbany  kóremiz. Onda Dәuit júldyzy kýnge úqsatylyp, samúryq qústyng qanattary aigha  úqsatylyp salynghan eken. Búnday tanba –  ejelgi ariylerding sakralidi tanbasy bolady.  Ghalymdar qauymy keyingi saqtar ariylerding úqpaqtary ekenderin bir auyzdan moyyndaydy. Jәne de adaylardyn, yaghni, ejelgi daylardyng saq taypasy ekeninde esh kýmәn joq.  Áriyne, búl tanba ay men kýndi dәriptegen Man-Aday batyrgha Zoroastra dininen qalghan.  Búl dinning payghambyrynyng Zaratushtra degen esimining Sary týie degendi bildiretini belgili. Ol kisi Irangha, yaghni, ariangha turan-qypshaq jaqtan kelgen. Óz elinen quylghan dep te aitylady. Jәne de, atalmysh jyrda ay men kýnge qatysty kóp aitylady. Jaqsynyng bәri ay men kýnge teneledi.  Al endi, Shynghys hannyng «Qúpiya shejiresinde» de, ay men kýnning baylanysy  turaly sózder bar. Onda qonyrattyq Day sheshen qúdasy Esugeyge: «Keshe týnde sәue kórippin, bir aq shanqan súnqar qús shengeline ay men kýndi qatar ilip qolyma kelip qonypty deymin» degen eken. Endi, Adaydyng týbin, Shynghys hannyng tegining týbin týsinu ýshin tarihy derekter men shejirening negizinde mynany aita ketelik.  Negizinde, Shynghys hannyng shyqqan tegine qatysty ghalamtor men gazet betterinde otyzgha juyq maqalamyz jaryq kórgen edi. Sondyqtan osy jazghandarymyzgha qysqasha sholu jasap ótelik.  Jazghandarymyzda taban tirer aighaqtarymyz taygha tanba basylghanday bolyp kórinip túrghan son, biz ary qaray «bolsa kerek», «bәlkim» degen sózerdi qoldanbay, toq eterin ghana aitatyn bolamyz. Tolyq núsqany «Shynghys han jәne qypshaqtar», «Shynghys han – Aday ruynyng úrpaghy» atty  ghalamtordaghy maqalarymyzdan bile jatarsyzdar.

Shynghys hannyng toghyzynshy babasy Bodanjar túl otyryp jýkti bolghan Alan anamyzdan tughan edi.  Bodanjar - birinen keyin biri  tughan ýshtikting kenjesi bolady.  Bodanjargha qatysty «núrdan jaraldy» degen laqabty Alan ana ózining marqúm bolghan bayy Toban mergennen tapqan eki úlynan qorqyp taratyp jibergen. (Z.Qinayat). Óitkeni, búl eki úl  әlgi bótennen tughan ýsh úldy óltirmekshi bolghan.  Bodanjar dep qytaylar búrmalap aitqan esimdi qazaq zertteushileri Bóten sary dep  týsindiredi.  Shejireshi Ábilghazy bolsa, Shynghys hannyng aq-sary bet-әlpettinin, onyng toghyzynshy babasynyng nyshanynan kelgenin aitady. Shynghys handy qiyattan, qiyannan taratyp jýrgender (jalayyrlar) shejireden esh habary joq nadandar bolmaq. Qiyattardyng túqymy Toban mergen dýniyeden ozghannan keyin odan qalghan eki úlymen toqtaydy, ne bolmasa, basqa sala bolyp qalady.  Shynghys han әuletining atasy Bodanjar jogharyda aitqanymzyday Toban mergen ólgennen keyin tughan. Sonda ol qalaysha kiyat bolmaq? Búl Bodanjardyng naqty әkesi «Qúpiya shejirede» jasyryn maghyna retinde «bayaut-maaliyh» dep kórsetilgen.  Bayaut degenimiz qazirgi Bayúly da, maalih degenimiz «múnallyq», yaghni, múnaldyq bolady. Múnal degenimiz óz kezeginde Adaydyng kenjesi degen, Shynghys hannyng tanbasyn ústanghan Múnal ruy bolady.  Parsy tili men fransuz tilinde bizdinshe «n» dybysy bolmaghan son,  manghol tarihyn jazghan Rashiyd-ad-din múnal degendi «moval» dep, mangholdargha Evropadan barghan Rubruk «moal» dep jazyp, búl sózding estiluin barynsha jazyp keltirgen. Eger de siz moval, moal deseniz, búl sózderding qúlaqqa mún+al  sózi siyaqty   estiletini haq.   «Shejire týrikti» jazghan Ábilghazy bahadýr han bolsa, bizder manghol dep jýrgen ataudy «munol»  dep jazady. Jәne de, «mun» degen sózding múng ekenin aitady. Al endi, «ol» degeni ózbekshe aitylghandaghy «al» sózi bolady. Ózbekterding «alynyz» degendi «olynyz» deytinderi belgili.  Osymen qatar, Ábilghazy «munol» sózining aityluy qiyn bolghandyqtan «mugul» dep aitylyp ketkenin jazady.  Al endi, búl rudyng múnal atauy bolsa, ejelgi shejire derekterinde «múghal» dep aitylady. Serikbol da osyny aitqan. Yaghni, qazaqtyng shejire derekteri Ábilghazynyng aitqanyn rastap túr. Osy Múghal atauynan Mogholstan  handyghy atalghan.

Rashid ad-diyn  «Oghyznama» atty enbeginde mangholdardy moval dep, búl etnonimning maghynasynyn: «Árqashan da múnly bolyp, itting terisin jamylyp, qústyng ghana etin jep, Týrkistanda (Turanda Q.Z.) kórinbender!» degendi bildiretinin aitady.  Yaghni, búl halyq kónilderine múng alyp ketkender bolmaq. Búl múng olargha Oghyz han qudalaghanda tughan jerleri Altaydan aiyrylghannan keyin qonghanday. Altaylyqtardyng jyryndaghy Man-Adaydyng Altaydan quylyp ketken tarihy men búl múnal degenderding el arasynan quylghan tarihy ýndesip túr. Kók-Adaydy kórgenshe Man-Aday men Altyn-Targha da múnda jýredi. Eki jaghdayda da, olar qany bólek hangha baghynghylary kelmegen song quylghan. Rashid ad-dinning «qústyng etin ghana jep» degeni - qúsy qalyng Kaspiy tenizining jaghasyn  aytyp túr.  Al endi, «Qúpiya shejirede»  Bodanjardyng aghayyndarymen syiyspay ay dalagha quylyp «qústyng etin ghana jep» ómir sýrgeni aitylady.  Jәne de, Bodanjardyng tanbasy qús aulaytyn qarshyghany bildiredi. (qarshygha tanba). Alay da, keyin basqa әkeden tughan aghayyndarymen birge ýshtiktegi  aghalary da ony, qústyng etin jep jýrgen jerinen  elge qaytaryp әkeledi. Altaylyqtardyng da jyrynda Man-Adaydy Kók-Adaydyng Altaygha qaytyp alyp kelgeni aitylady. Adaylardyng Altaygha qayta kelui shamamen bizding dәuirimizdegi 5-7 ghasyrlar, yaghni, Týrik qaghanattarynyng zamanynda bolsa kerek.  Orhon jazularyndaghy «ade-ediyz» degenimiz aday-taz bolmaq.  Bizdinshe, Syrdariya ónirinde qonystanghan qiyat-qypshaqtardy soltýstikke ertip әkelgen adaylar bolghanday. Adaylar qayta kelgende qypshaqtarmen birge Sir qaghanatyn, Nayman handyghyn qúrysyp, 13-14 ghasyrlarda Jetisu, Qaratau ónirlerine kelip, 16-17 ghasyrlarda ýirenip qalghan Manghystau ónirine qayta qaytyp keledi.  Endi bir bóligi qazirgi oirat-manghol arasyna bayat degen ataumen sinip ketedi.  Odan qalghandary altaylyqtar arasynda qalady. «Maaday Qara» jyryna arnap alghysóz jazghan zertteushi Arjan Adyrov, altaylyqtardyng arasynda teniz jaghasynan alynyp kelgen bala turaly anyzdyng baryn aitady. Jazghandarynda: «Otkuda etot sujet u samogo, kazalosi by suhoputnogo naroda? Mojet byti sredy plemen Altaya bylo y takoe, kotoroe prishlo s morya?» deydi. Mine, zertteushining osy qoyghan súraqtaryna jauap berdik deymiz.

Endi, Jemeney etnoniymining etimologiyasyn taldalyq. Tarihy derekterde djebni, chepni, chemeteni dep tanbalanghan jemeney  etnoniymining  bastapqy núsqasy IYem eney bolghan. Onyng mәnisi mynada.  Ejeldegi týrik dastany men Rashid ad-dinning jazghandarynda Ergene qong atty jer júmaghy atalady.  Serikibol Qondybay búl Ergene qondy «arghy ana qonysy» degen edi. Alay da, mamandyghy geograf bolsa da, búl jer júmaghynyng georafiyalyq ornyn anyqtay almaghan.  Men aitar edim, dýniyeden erte ozghan song anyqtap ýlgermegen. Alay da, arqaly, qasiyetti adam bolghan son,  Ergene qondy arghy ana qonysy dep dәl aitqan edi marqúm.  Kenes dәuirindegi kórnekti  týrkitanushy, qypshaqtanushy ghalym Sergey Klyashtornyy qazaqtaghy Qanly taypasynyng atauynyng Avestada aty atalghan Kangha qamalynyng atauynan bolghanyn aitqan edi. Osymen qatar, Syrdariya ózenining ejelgi atauy Kanka da, osy qamaldyng atynan bolghan. Búl qamal turan-qypshaqtardyng qamaly edi. Osy jóninde tolyghyraq «Orysty jiyp el qylghan varyag-qypshaqtar» atty maqalamyzdan bile jatarsyzdar. Qanly taypasy osy Kangha qamaly men ejelgi atauy Kanka bolghan Syrdariya ózenining manynda kóship-qonyp jýrgen.  Al endi, Biruny bolsa, ózining jazghandarynda búl qamaldy IYem patshanyng salghanyn aitady. IYem degenimiz avestalyq keyipker, topan sudan saqtanu ýshin ertede Vara ýiin salghan adam. Sondyqtan da, Avestada búl Kangha qamalyn Kangha-Vara dep te ataydy. Negizinde, dúrysy Vara-Kangha bolmaq, yaghni, kezegi boyynsha.  Mine, osy Vara-Kangha atauynan qazirgi Farghana, yaghni, Ferghana angharynyng atauy payda bolghan. Ergene qong degenimiz de osy bolady. Kenes dәuirinde jýrgizilgen zertteulerding negizinde «Qazaq sovet ensiklopediyasynda» Ferghana anghary jóninde: «Ábden qalyptasqan jotalary dúrys ýshbyryshty qúraydy» dep aitylghan eken. Jәne de, Ferghana angharynyng kartasynan bizder osy dúrys ýshbúryshty kóremiz. Dúrys ýshbúryshty tanbany qazaq arasynda «túmar» deydi. Anyghynda, búl ýshbúrysh tanba ghylymda: «simvol jenskogo nachala» dep atalady. Tonykókting qúlpytasynda osy tanba basylghan eken. Yaghni, әiel ananyng jatyryn bildiretin tanba bolady. Mәselen, Egiypettegi bareliefterding birinen bizder jalanash әielding kýntiymesining ainalasynda syzylghan osy ýshbúrysh tanbany kóremiz. Demek, jogharghy IYem patsha Vara ýiin salghanda yrymdap, búl qamaldy әiel ananyng jatyryna úqsatyp salghan. Mine, osy әiel ananyng jatyrynyng tanbasyna qatysty keyin, IYem patshanyng aty Umay anagha ainalghan. Orhon jazularynan bizder Umay ananyng basyndaghy tәjding ýshbúryshty ekenin kóremiz.  Osymen qatar, keybir halyqtarda búl Umay ananyng aty IYem eney dep aitylyp ketken bolsa kerek. Mәselen, Eniysey ózenining qypshaqsha atauy Ene say,  osy IYem enening qúrmetine qatysty aitylghanday. Say degeni Ferghana qazanshúnqyryn aitqandary. Yaghni, Ergene qonnan shyghyp soltýstikke kelgen halyq ózendi bayyrghy qonystarynyng qúrmetine osylay ataghan. Sonda, Ene say, IYem ene, Jemeney, Vara-Kangha, Ergene qon, bәri de, әr elding tilinde әrqalay aitylghan,  qazirgi Ferghana angharynyng atauynyng fonetikalyq núsqalary men ózinshe ataulary bolady. Ferghana angharynyng Myrzashólge qaraghan jalghyz qaqpasy ertedegi Vara-Kangha, Ergene qong qamalynyng qaqpasy bolady.

Mine, qúrmetti oqyrman, bizder Jemeney degen ataudyng birinshiden jer úiyghy Ergene qondy aityp túrghanyn, ekinshiden - ejelde Jemeney ruynyng Sauyr-Sayqanda kóship-qonyp jýrgen jerining de jer úiyghy ekenin týsindik deymin. Búl jerge Zaysan atauy jonghardyng Zaysan noyanynyng atynan berilgen desedi.  «Er Jәnibek» atty qoghamdyq qordyng tóraghasy, zaysandyq Serik Samarqanúlynyng aituynsha, Shyghys Qazaqstandaghy Shilikti, Marqakól, Zaysan, qytaydaghy Jemeney aimaghynyng bәri de, ertede adaylardyng ata qonysy bolghan eken.  Shiliktidegi saqtardyng qorymdary da osyny aityp túr. Óitkeni, jogharyda aitqanymyzday, adaydyng naqty týbi – shejirelik atasy qytay ghún-týrik emes, saqtar. Áriyne, búnyng dәlelin bizder arheologiyalyq qazba júmystarynan da bile alamyz.  Byltyrghy jyly osy Serik Samarqanúly maghan telefon shalyp, Shynghys han jóninde kitәp jazyp jatqanymdy estigen song habarlasyp túrghanyn aitty. Osydan biraz jyl búryn Serik ata-babalarynan ayan alyp Jemeney ózenining manynda, Sandyqtas degen jerdegi ýsh qorymdy tapqanyn jetkizdi.  Alay da, onyng aitqanyna eshkim de qúlaq aspaghan eken. Men biraz aralasqan son, oblys әkimshiliginin  tapsyrmasymen ol qorymdargha qatysty «Áli-Farabi» atyndaghy Qazaqstan  Ghylymy Uniyversiytetining arheolog mamany Rinat Júmataev zertteu qorytyndysyn jasaghan edi. Osy qorytyndynyng «Mogilinik Sandyktas» degen tarauynda arheolog: «Zaklucheniye. Takim obrazom, rezulitaty arheologicheskoy razvedki, vypolnennyy metodom vizualinogo obsledovaniya, sleduet priznati lishi predvariytelinymi, ony ne iskluchaut y ne otmenyayt neobhodimosti provedeniya kontrolinyh arheologicheskih rabot y zakladky shurfov. Po predvariytelinomu zamechanii mogilinik otnositsya k sakskomu vremeni» dep jazady. Búl jerde bir aita ketetinimiz, búl qorymdar saqtardyng ghúrpymen qoyylghanymen, jerding betinde túr. Al endi, saq dәuirining qorymdarynyng jer astynan qazylyp,  tabylyp jatqandary  belgili. Jәne de, saqtardyng ghúrpymen túrghyzylghan qorymdar 14-shi ghasyrlardan beri de saqtalap qalghan.  Yaghni, jer betinde. Bizdinshe, búl qorymdar 800-1000 jyldan beri túr. Shamamen, Shynghys hannyng túsy. Al endi, byltyrghy jyly tarih ghylymdarynyng doktory, altyn adamdy tapqan arheolog ghalym Ábdesh Tólebaevtyng tapsyrmasymen aerodron apparatymen jogharydan týsirilgen fotosuretterden bizder búl jerdegi qatar túrghan eki qorymnyng birining aishyq, ekinshisining kýnning formasynda túrghyzylghanyn kóremiz. Yaghni, búl qorymdar ejelgi adaylardyn, ne bolmasa, Jemeney ruynyng tanbasy  keypinde túrghyzylghan.   Ertedegi qorghandardyng bir jaghynan qorym, ekinshi jaghynan shekarany bildiretin eskertkishter ekenderi belgili. Sondyqtan da búl qorymdardy ertedegiler qorghan (kurgan) dep ataghan.

(Jalghasy bar)

Qayrat Zaryphan, shejiretanushy

Abai.kz

31 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1559
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2250
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3500