«ۆسياكي درەۆني ەپوس پرەدستاۆلياەت سوبوي سۆوەگو رودا شيفر،

                                                 كليۋچ ك كوتورومۋ داۆنو ۋتەريان ي دولجەن بىت نايدەن زانوۆو»

                                                                                                                                     / ۆ.ي.اباەۆ./

«اۋلاقپىن دەرەگى جوق بولجامداردان، ءار جۇرتتا ۇمىتىلىپ ولجاڭ قالعان» دەپ اقىن ەسەنعالي راۋشانوۆ ايتقانداي، دەرەكسىز، تياناقسىز سويلەگەننەن اۋلاق ەكەنىمىزدى وقىرمان قاۋىم بىلەر. الدىڭعى جازعاندارىمىزدا بىزدەر دالا اۋىز تاريحى بار حالىق بولعان سوڭ، ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ اڭىز-ءاپسانالاردا، جىرلار مەن قيسسالاردا، شەجىرە دەرەكتەرىندە، ەرتەگىلەردە سايراپ جاتقانىن ايتقان ەدىك. «الپامىس» جىرىنا قاتىستى زەرتتەۋلەرىن ارعىقازاق ميفولوگياسى اتتى عىلىمنىڭ اتاسى دەگەن اداي-مۇڭالدىق سەرىكبول قوندىباي مارقۇم دا جاريالاعان ەدى. «قىز جىبەك» جىرى مەن «الپامىس» جىرىنا قاتىستى بىزدەر دە زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، پىكىرلەرىمىزدى ارنايى ماقالارىمىزدا ايتقان ەدىك.

قىز جىبەك وقيعاسىنا قاتىستى - «جاعالبايلى كىشى جۇزگە قايدان كەلگەن؟» اتتى ماقالامىز لاتىن ارپىمەن دە باسىلىپ شىقتى.   ەندى مىنە، رەسەيدەگى التايلىقتاردىڭ «مااداي قارا» اتتى جىرىنا زەرتتەۋ جۇرگىزىپ،  التايلىقتاردىڭ ءتۇبىنىڭ اداي-قىپشاق ەكەندەرىن ايتپاقپىز. بۇل التايلىقتاردىڭ ءبىر بولىگىنىڭ گەنوتيپى R1a –  قىپشاقتاردىكىندەي بولسا، ەندى ءبىر بولىگىنىڭ گەنوتيپى س3 – كىشى جۇزدەگى بايۇلى رۋلارىنىڭ گەنوتيپىمەن بىردەي. كەزىندە، تۇركىتانۋشى عالىم، پروفەسسور سارسەن امانجولوۆ اعامىز الشىنداردىڭ تاريحي وتانىنىڭ التاي بولعانىن، ونداعى كوپتەگەن جەر-سۋ اتتارىنىڭ الشىنمەن جانە دە وعان كىرەتىن رۋ-تايپالاردىڭ اتتارىنا بايلانىستى بولعانى جونىندە قورىتىندى جاساپ ايتقان ەدى. شىعىس قازاقستانداعى جەرگىلىكتى حالىق زايسان اۋدانىنداعى  التاي مەن تارباعاتاي تاۋلارىنىڭ ايقاسقان جەرىندەگى ساۋىر، سايقان دەگەن ەكى جوتالاردىڭ اتاۋلارى ادايلاردىڭ ەكى باتىرىنىڭ ەسىمدەرىنە بايلانىستى ەكەنىن ايتادى. وسىمەن قاتار «مااداي قارا» جىرىندا:

جەمەنەي تاۋدىڭ جونىندا،

                                      مااداي قارا ەلى بار.

                                      قىسى-جازى قار جاۋماس،

                                      كوك وراي شالعىن بەلى بار،

- دەپ ايتىلادى. جەمەنەي دەگەنىمىز اداي تايپاسىنىڭ بەلدى ءبىر رۋى بولادى. ادايدى بۇل جەردە مەڭزەپ تۇرعان جالعىز عانا جەمەنەي تاۋى ەمەس، جىردا بۇدان دا باسقا تابان تىرەر ايعاق بولار جولدار بار. ەندى، وسىنى ايتالىق.

بۇل جىردا ايتىلعانداي، مااداي قارا دەگەن باتىر قارتايعاندا جاۋلارى ونىڭ باسىنىپ، التايدان الىسقا ايداپ اكەتەدى. بارعان جەرى ماڭقىستاۋ بولسا كەرەك، باتىردىڭ اتى مااداي، ياعني، باستاپقى نۇسقاسىنىڭ مان-اداي قارا بولعاندا. بۇل جەردەگى «قارا» دەگەن ءسوز ەجەلگى، ءيسى اداي دەگەن ماعىنا بەرىپ تۇر. بۇدان بىلاي باتىردى وسىلاي اتايتىن بولامىز. التايدا باتىردىڭ جوعالىپ كەتكەن الىپ ۇلى كوك-اداي مەرگەن قالعان ەكەن.  ەسەيگەندە ايان الىپ، اكەسىن ىزدەپ جولعا شىققان كوك-اداي جەتپىس قىردان، الپىس تاۋدان  اسىپ، قىرىق رۋ ەلدىڭ جەرىنەن ءوتىپ، قارعا ۇشىپ جەتە المايتىن، ەكى ورتاداعى دالادان  ساۋىسقان ۇشىپ وتە المايتىن جەردەگى تەڭىزدىڭ جاعاسىنداعى قۇمداۋىت جەرگە  كەلىپ، التايدان  اۋىپ كەتكەن اكەسى مان-اداي مەن شەشەسى التىن-تارعانى تابادى.  بۇل جەرگە كەلگەندە كوك-اداي مەرگەن تاز تاراقايعا اينالىپ، جاۋلاردىڭ تۇيەسى مەن بۇقاسىن ۇرلاپ، كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە جوق قىلىپ، تەرىلەرىنەن تۋلاق، قاپ جاساپ قويادى ەكەن. ادايدىڭ تازعا اينالعانى جونىندە  بىزدەر الدىڭعى جازعاندارىمىزدا ايتقان ەدىك. «اداي مەن تاز، ۇيرەك پەن قاز»، اداي مەن تاز ەگىز، ەمشەكتەس» دەگەن سوزدەردىڭ بار ەكەنى بەلگىلى.  سەرىكبول قوندىباي بولسا، ەجەلگى داي، داح، داس، داسيا، دەگەندەردىڭ تاز ەكەنىن، جانە دە فەرعانا اڭعارىندا ەرتەدە «جەتى قاسقا» دەگەن رۋدىڭ بولعانىن ايتقان ەدى.  ادايلار بىزدىڭشە تاقىر دەگەندى «توقىر» دەيدى ەكەن. قىتاي دەرەكتەرىندە شاشتارىن تاقىرلاپ الىپ جۇرگەن حالىقتىڭ يادا (ياداي-اداي), توحار ەكەنى ايتىلادى. مىنە، وسى توحار دەگەنىمىز توقىر، تاز، تازىكە، قىتاي دەرەكتەرىندەگى داسيا، دوح، داح، داي بولسا كەرەك. گەنەتيك عالىمدار شەجىرە دەرەكتەرىندە  ادايدىڭ جولدان تابىلعانىن ايتىپ (جيەن), وسىلاي بولعاندا بۇلاردىڭ گەنوتيپىنىڭ بايۇلىنىڭ باسقا تايپالارىمەن بىردەي بولعانىنا تاڭ قالادى. شەجىرەدەگى «ەگىز» دەگەن سوزدەردەن-اق بىزدەر بۇل ەكى رۋدىڭ، گەنەتيكتەر ايتقانداي،  قانى ءبىر ەكەنىن تۇسىنەمىز. ەجەلگى زامانداردا نەبىر سەبەپتەرمەن بۇل ءبىر قاۋىم  اداي مەن تاز اتانىپ كەتكەندەي.  التاي جىرىنداعى ادايدىڭ تازعا اينالعانى دا وسىنى مەڭزەپ تۇر. ياعني، ەكەۋى ءبىر ادام دەگەن ءسوز.  وسىمەن قاتار، ماڭعىستاۋدا جۇرگەن كەزدەرىمدە تازداردىڭ اي دالاداعى تۇيەنى ايداپ كەتىپ كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە جوق قىلىپ جىبەرەتىندەرىن ەستۋشى ەدىم.  ەتىن جەپ، سۇيەگىن كيىز ءۇيدىڭ ىشىنە كومىپ، تەرىسىنەن تۋلاق جاساپ الىپ كەتە بەرگەن ەكەن-مىس. وسى سياقتى اڭگىمە اتالمىش جىردا دا بار. ورىس تىلىندە ايتىلىپ-جازىلىپ قالعان بۇل جىردا:

تاز تاراكاي ۆ ەدينىي ميگ

                                 س ۆەربليۋدا-زۆەريا شكۋرۋ سنيال

                                 ي تۋشۋ ۆميگ وسۆەجەۆال،

                                 نا چاستي مياسو رازرۋبيل،

                                 ۆ كوتەل ۆاريتسيا پولوجيل.

                                 ي بىسترو سدەلال دۆا مەشكا

                                 يز تولستوي شكۋرى ۆوجاكا،

- دەپ ايتىلادى.

ەندى، جىرداعى «قىسى-جازى قار جاۋماس» دەگەن ءسوزدى تالدالىق. التاي تاۋلارىندا قىسى-جازى قار جاۋمايتىن جەر بولمايدى. التايدىڭ اياسىندا وسكەن سوڭ، بۇنداي جۇماق جەردىڭ جوق ەكەنىنە سەنىمدىمىز. سوندا، "جەمەنەي تاۋدىڭ جونى قايدا، قار جاۋمايتىن جەرى قايدا؟" دەگەن سۇراق تۋادى. بۇل جەردى بىزدەر، ارينە، قىتاي ەلىندەگى التاي ايماعىمەن كورشىلەس جاتقان جەمەنەي ايماعىنان ىزدەيمىز.  ول جاقتان اققان جەمەنەي دەگەن وزەن زايسان قالاسىنىڭ ماڭىنا دەيىن كەلەدى. ارعى بەتتەگى جەمەنەي  ايماعى بولسا، كوك وراي شالعىن، ءبىر شەتى گوبي ءشولىنىڭ ماڭىندا ورنالاسقان. تابيعاتى جىلى دەسە بولادى. ال ەندى، جەمەنەي وزەنى اعاتىن جاقتاعى زايسان ءوڭىرىن جەر ۇيىعى دەپ ايتساق قاتەلەسپەيمىز. كەڭەس داۋىرىندە بۇل زايساننىڭ ماڭىندا ءجۇزىم وسىرەتىن كەڭشار بولعان. بەرگى شىلىكتى ويپاتىندا قىسى-جازى قار جاۋمايدى دەسە بولادى. وسى شىلىكتى ايماعى جونىندە اسان قايعى بابامىز: «اتتەڭ، ءتورتىنشى ەسىگىڭ بولسا، جەر جۇماعى سەن ەكەنسىڭ!»  دەگەن ەكەن.  مىنە، التايلىقتاردىڭ جىرىندا مان-ادايدىڭ بايىرعى قونىسى رەتىندە وسى جەمەنەي ايماعى، زايسان ءوڭىرى، شىلىكتى القابى ايتىلىپ تۇرسا كەرەك. جانە دە، وسى جەرلەردە ساۋىر مەن سايقان دەگەن ادايلاردىڭ باتىرلارىنىڭ اتى قالعان. بۇل ماڭدا ماڭعىستاۋداعى سياقتى كەندىرلىك دەگەن  جەر-سۋ  اتاۋى دا بار.  جىرداعى مان-اداي باتىر بۇل ماڭدا جۇرگەن كەزدەرىندە قارىش قۇلاق اتتى تۇلپارىنا اي مەن كۇن بەينەلەنگەن تاڭباسىن باسقان ەكەن. وسى جونىندە جىردا: «ي لۋننو-سولنەچنىم تاۆروم، سكاكۋن پومەچەن س دۆۋح بوكوۆ» دەپ ايتىلادى. ەندى، وسى اي مەن كۇن تاڭباسى جونىندە  ايتالىق.

«ورىستى جيىپ ەل قىلعان ۆارياگ-قىپشاقتار» اتتى ماقالامىزدا بىزدەر بۇل تاڭبا جونىندە تولىعىمەن ايتقان ەدىك. ياعني، شالقاسىنان جاتقان ايشىقتىڭ ۇستىندە بەينەلەنگەن كۇن جونىندە. ەجەلگى ەگيپەت پەن سيريانىڭ ساقتالىپ قالعان بارەلەفتەرىنەن بىزدەر بۇل تاڭبانى كوپ جەردەن كورەمىز.   بۇل تاڭبا - ەجەلگى اريلەردىڭ اي مەن كۇننىڭ بايلانىسىن بىلدىرەتىن تاڭباسى بولادى.  اريلەدىڭ ءدىني كىتابى اۆەستادا: «ەڭ تاماشا، اي مەن كۇننىڭ اراسىنداعى بايلانىسقا دۇعا ەتەلىك!» دەگەن سوزدەر بار. وسىمەن قاتار ەجەلگى بارەلەفتەردەن ايشىقتى بۇقانىڭ مۇيىزىنە ۇقساتىلىپ سالىنعانىن كورەمىز. ياعني، ەجەلدە كۇن - بۇقانىڭ مۇيىزىندە شىعادى دەگەن ۇعىم بولعان. ءبىزدىڭ تۋىمىزداعى كۇن دە، بۇقانىڭ ءمۇيىزى مەن ايشىققا ۇقساتىلىپ سالىنعان بۇركىتتىڭ قاناتتارىنىڭ ورتاسىندا تۇر. بۇل كورىنىستى دە، اي مەن كۇننىڭ بەلگىسى دەپ تۇسىنۋگە بولادى. ءتىپتى، اقش دوللارىنان دا بىزدەر وسى تاڭبانى  كورەمىز. وندا ءداۋىت جۇلدىزى كۇنگە ۇقساتىلىپ، سامۇرىق قۇستىڭ قاناتتارى ايعا  ۇقساتىلىپ سالىنعان ەكەن. بۇنداي تاڭبا –  ەجەلگى اريلەردىڭ ساكرالدى تاڭباسى بولادى.  عالىمدار قاۋىمى كەيىنگى ساقتار اريلەردىڭ ۇقپاقتارى ەكەندەرىن ءبىر اۋىزدان مويىندايدى. جانە دە ادايلاردىڭ، ياعني، ەجەلگى دايلاردىڭ ساق تايپاسى ەكەنىندە ەش كۇمان جوق.  ارينە، بۇل تاڭبا اي مەن كۇندى دارىپتەگەن مان-اداي باتىرعا زورواسترا دىنىنەن قالعان.  بۇل ءدىننىڭ پايعامبىرىنىڭ زاراتۋشترا دەگەن ەسىمىنىڭ سارى تۇيە دەگەندى بىلدىرەتىنى بەلگىلى. ول كىسى يرانعا، ياعني، اريانعا تۋران-قىپشاق جاقتان كەلگەن. ءوز ەلىنەن قۋىلعان دەپ تە ايتىلادى. جانە دە، اتالمىش جىردا اي مەن كۇنگە قاتىستى كوپ ايتىلادى. جاقسىنىڭ ءبارى اي مەن كۇنگە تەڭەلەدى.  ال ەندى، شىڭعىس حاننىڭ «قۇپيا شەجىرەسىندە» دە، اي مەن كۇننىڭ بايلانىسى  تۋرالى سوزدەر بار. وندا قوڭىراتتىق داي شەشەن قۇداسى ەسۋگەيگە: «كەشە تۇندە ساۋە كورىپپىن، ءبىر اق شاڭقان سۇڭقار قۇس شەڭگەلىنە اي مەن كۇندى قاتار ءىلىپ قولىما كەلىپ قونىپتى دەيمىن» دەگەن ەكەن. ەندى، ادايدىڭ ءتۇبىن، شىڭعىس حاننىڭ تەگىنىڭ ءتۇبىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن تاريحي دەرەكتەر مەن شەجىرەنىڭ نەگىزىندە مىنانى ايتا كەتەلىك.  نەگىزىندە، شىڭعىس حاننىڭ شىققان تەگىنە قاتىستى عالامتور مەن گازەت بەتتەرىندە وتىزعا جۋىق ماقالامىز جارىق كورگەن ەدى. سوندىقتان وسى جازعاندارىمىزعا قىسقاشا شولۋ جاساپ وتەلىك.  جازعاندارىمىزدا تابان تىرەر ايعاقتارىمىز تايعا تاڭبا باسىلعانداي بولىپ كورىنىپ تۇرعان سوڭ، ءبىز ارى قاراي «بولسا كەرەك»، «بالكىم» دەگەن سوزەردى قولدانباي، توق ەتەرىن عانا ايتاتىن بولامىز. تولىق نۇسقانى «شىڭعىس حان جانە قىپشاقتار»، «شىڭعىس حان – اداي رۋىنىڭ ۇرپاعى» اتتى  عالامتورداعى ماقالارىمىزدان بىلە جاتارسىزدار.

شىڭعىس حاننىڭ توعىزىنشى باباسى بودانجار تۇل وتىرىپ جۇكتى بولعان الان انامىزدان تۋعان ەدى.  بودانجار - بىرىنەن كەيىن ءبىرى  تۋعان ۇشتىكتىڭ كەنجەسى بولادى.  بودانجارعا قاتىستى «نۇردان جارالدى» دەگەن لاقابتى الان انا ءوزىنىڭ مارقۇم بولعان بايى توبان مەرگەننەن تاپقان ەكى ۇلىنان قورقىپ تاراتىپ جىبەرگەن. (ز.قينايات). ويتكەنى، بۇل ەكى ۇل  الگى بوتەننەن تۋعان ءۇش ۇلدى ولتىرمەكشى بولعان.  بودانجار دەپ قىتايلار بۇرمالاپ ايتقان ەسىمدى قازاق زەرتتەۋشىلەرى بوتەن سارى دەپ  تۇسىندىرەدى.  شەجىرەشى ابىلعازى بولسا، شىڭعىس حاننىڭ اق-سارى بەت-الپەتتىنىڭ، ونىڭ توعىزىنشى باباسىنىڭ نىشانىنان كەلگەنىن ايتادى. شىڭعىس حاندى قياتتان، قياننان تاراتىپ جۇرگەندەر (جالايىرلار) شەجىرەدەن ەش حابارى جوق ناداندار بولماق. قياتتاردىڭ تۇقىمى توبان مەرگەن دۇنيەدەن وزعاننان كەيىن ودان قالعان ەكى ۇلىمەن توقتايدى، نە بولماسا، باسقا سالا بولىپ قالادى.  شىڭعىس حان اۋلەتىنىڭ اتاسى بودانجار جوعارىدا ايتقانىمزىداي توبان مەرگەن ولگەننەن كەيىن تۋعان. سوندا ول قالايشا كيات بولماق؟ بۇل بودانجاردىڭ ناقتى اكەسى «قۇپيا شەجىرەدە» جاسىرىن ماعىنا رەتىندە «باياۋت-مااليح» دەپ كورسەتىلگەن.  باياۋت دەگەنىمىز قازىرگى بايۇلى دا، مااليح دەگەنىمىز «مۇڭاللىق»، ياعني، مۇڭالدىق بولادى. مۇڭال دەگەنىمىز ءوز كەزەگىندە ادايدىڭ كەنجەسى دەگەن، شىڭعىس حاننىڭ تاڭباسىن ۇستانعان مۇڭال رۋى بولادى.  پارسى ءتىلى مەن فرانتسۋز تىلىندە بىزدىڭشە «ڭ» دىبىسى بولماعان سوڭ،  ماڭعول تاريحىن جازعان راشيد-اد-دين مۇڭال دەگەندى «موۆال» دەپ، ماڭعولدارعا ەۆروپادان بارعان رۋبرۋك «موال» دەپ جازىپ، بۇل ءسوزدىڭ ەستىلۋىن بارىنشا جازىپ كەلتىرگەن. ەگەر دە ءسىز موۆال، موال دەسەڭىز، بۇل سوزدەردىڭ قۇلاققا مۇڭ+ال  ءسوزى سياقتى   ەستىلەتىنى حاق.   «شەجىرە تۇرىكتى» جازعان ابىلعازى ءباھادۇر حان بولسا، بىزدەر ماڭعول دەپ جۇرگەن اتاۋدى «مۋنول»  دەپ جازادى. جانە دە، «مۋن» دەگەن ءسوزدىڭ مۇڭ ەكەنىن ايتادى. ال ەندى، «ول» دەگەنى وزبەكشە ايتىلعانداعى «ال» ءسوزى بولادى. وزبەكتەردىڭ «الىڭىز» دەگەندى «ولىڭىز» دەيتىندەرى بەلگىلى.  وسىمەن قاتار، ابىلعازى «مۋنول» ءسوزىنىڭ ايتىلۋى قيىن بولعاندىقتان «مۋگۋل» دەپ ايتىلىپ كەتكەنىن جازادى.  ال ەندى، بۇل رۋدىڭ مۇڭال اتاۋى بولسا، ەجەلگى شەجىرە دەرەكتەرىندە «مۇعال» دەپ ايتىلادى. سەرىكبول دا وسىنى ايتقان. ياعني، قازاقتىڭ شەجىرە دەرەكتەرى ابىلعازىنىڭ ايتقانىن راستاپ تۇر. وسى مۇعال اتاۋىنان موعولستان  حاندىعى اتالعان.

راشيد اد-دين  «وعىزناما» اتتى ەڭبەگىندە ماڭعولداردى موۆال دەپ، بۇل ەتنونيمنىڭ ماعىناسىنىڭ: «ارقاشان دا مۇڭلى بولىپ، ءيتتىڭ تەرىسىن جامىلىپ، قۇستىڭ عانا ەتىن جەپ، تۇركىستاندا (تۋراندا ق.ز.) كورىنبەڭدەر!» دەگەندى بىلدىرەتىنىن ايتادى.  ياعني، بۇل حالىق كوڭىلدەرىنە مۇڭ الىپ كەتكەندەر بولماق. بۇل مۇڭ ولارعا وعىز حان قۋدالاعاندا تۋعان جەرلەرى التايدان ايىرىلعاننان كەيىن قونعانداي. التايلىقتاردىڭ جىرىنداعى مان-ادايدىڭ التايدان قۋىلىپ كەتكەن تاريحى مەن بۇل مۇڭال دەگەندەردىڭ ەل اراسىنان قۋىلعان تاريحى ۇندەسىپ تۇر. كوك-ادايدى كورگەنشە مان-اداي مەن التىن-تارعا دا مۇڭدا جۇرەدى. ەكى جاعدايدا دا، ولار قانى بولەك حانعا باعىنعىلارى كەلمەگەن سوڭ قۋىلعان. راشيد اد-ءديننىڭ «قۇستىڭ ەتىن عانا جەپ» دەگەنى - قۇسى قالىڭ كاسپي تەڭىزىنىڭ جاعاسىن  ايتىپ تۇر.  ال ەندى، «قۇپيا شەجىرەدە»  بودانجاردىڭ اعايىندارىمەن سىيىسپاي اي دالاعا قۋىلىپ «قۇستىڭ ەتىن عانا جەپ» ءومىر سۇرگەنى ايتىلادى.  جانە دە، بودانجاردىڭ تاڭباسى قۇس اۋلايتىن قارشىعانى بىلدىرەدى. (قارشىعا تاڭبا). الاي دا، كەيىن باسقا اكەدەن تۋعان اعايىندارىمەن بىرگە ۇشتىكتەگى  اعالارى دا ونى، قۇستىڭ ەتىن جەپ جۇرگەن جەرىنەن  ەلگە قايتارىپ اكەلەدى. التايلىقتاردىڭ دا جىرىندا مان-ادايدى كوك-ادايدىڭ التايعا قايتىپ الىپ كەلگەنى ايتىلادى. ادايلاردىڭ التايعا قايتا كەلۋى شامامەن ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەگى 5-7 عاسىرلار، ياعني، تۇرىك قاعاناتتارىنىڭ زامانىندا بولسا كەرەك.  ورحون جازۋلارىنداعى «ادە-ەديز» دەگەنىمىز اداي-تاز بولماق.  بىزدىڭشە، سىرداريا وڭىرىندە قونىستانعان قيات-قىپشاقتاردى سولتۇستىككە ەرتىپ اكەلگەن ادايلار بولعانداي. ادايلار قايتا كەلگەندە قىپشاقتارمەن بىرگە سير قاعاناتىن، نايمان حاندىعىن قۇرىسىپ، 13-14 عاسىرلاردا جەتىسۋ، قاراتاۋ وڭىرلەرىنە كەلىپ، 16-17 عاسىرلاردا ۇيرەنىپ قالعان ماڭعىستاۋ وڭىرىنە قايتا قايتىپ كەلەدى.  ەندى ءبىر بولىگى قازىرگى ويرات-ماڭعول اراسىنا بايات دەگەن اتاۋمەن ءسىڭىپ كەتەدى.  ودان قالعاندارى التايلىقتار اراسىندا قالادى. «مااداي قارا» جىرىنا ارناپ العىسوز جازعان زەرتتەۋشى ارجان ادىروۆ، التايلىقتاردىڭ اراسىندا تەڭىز جاعاسىنان الىنىپ كەلگەن بالا تۋرالى اڭىزدىڭ بارىن ايتادى. جازعاندارىندا: «وتكۋدا ەتوت سيۋجەت ۋ ساموگو، كازالوس بى سۋحوپۋتنوگو نارودا؟ موجەت بىت سرەدي پلەمەن التايا بىلو ي تاكوە، كوتوروە پريشلو س موريا؟» دەيدى. مىنە، زەرتتەۋشىنىڭ وسى قويعان سۇراقتارىنا جاۋاپ بەردىك دەيمىز.

ەندى، جەمەنەي ەتنونيمىنىڭ ەتيمولوگياسىن تالدالىق. تاريحي دەرەكتەردە دجەبني، چەپني، چەمەتەن دەپ تاڭبالانعان جەمەنەي  ەتنونيمىنىڭ  باستاپقى نۇسقاسى يەم ەنەي بولعان. ونىڭ ءمانىسى مىنادا.  ەجەلدەگى تۇرىك داستانى مەن راشيد اد-ءديننىڭ جازعاندارىندا ەرگەنە قوڭ اتتى جەر جۇماعى اتالادى.  سەرىكىبول قوندىباي بۇل ەرگەنە قوڭدى «ارعى انا قونىسى» دەگەن ەدى. الاي دا، ماماندىعى گەوگراف بولسا دا، بۇل جەر جۇماعىنىڭ گەورافيالىق ورنىن انىقتاي الماعان.  مەن ايتار ەدىم، دۇنيەدەن ەرتە وزعان سوڭ انىقتاپ ۇلگەرمەگەن. الاي دا، ارقالى، قاسيەتتى ادام بولعان سوڭ،  ەرگەنە قوڭدى ارعى انا قونىسى دەپ ءدال ايتقان ەدى مارقۇم.  كەڭەس داۋىرىندەگى كورنەكتى  تۇركىتانۋشى، قىپشاقتانۋشى عالىم سەرگەي كلياشتورنىي قازاقتاعى قاڭلى تايپاسىنىڭ اتاۋىنىڭ اۆەستادا اتى اتالعان كانگحا قامالىنىڭ اتاۋىنان بولعانىن ايتقان ەدى. وسىمەن قاتار، سىرداريا وزەنىنىڭ ەجەلگى اتاۋى كانكا دا، وسى قامالدىڭ اتىنان بولعان. بۇل قامال تۋران-قىپشاقتاردىڭ قامالى ەدى. وسى جونىندە تولىعىراق «ورىستى جيىپ ەل قىلعان ۆارياگ-قىپشاقتار» اتتى ماقالامىزدان بىلە جاتارسىزدار. قاڭلى تايپاسى وسى كانگحا قامالى مەن ەجەلگى اتاۋى كانكا بولعان سىرداريا وزەنىنىڭ ماڭىندا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن.  ال ەندى، بيرۋني بولسا، ءوزىنىڭ جازعاندارىندا بۇل قامالدى يەم پاتشانىڭ سالعانىن ايتادى. يەم دەگەنىمىز اۆەستالىق كەيىپكەر، توپان سۋدان ساقتانۋ ءۇشىن ەرتەدە ۆارا ءۇيىن سالعان ادام. سوندىقتان دا، اۆەستادا بۇل كانگحا قامالىن كانگحا-ۆارا دەپ تە اتايدى. نەگىزىندە، دۇرىسى ۆارا-كانگحا بولماق، ياعني، كەزەگى بويىنشا.  مىنە، وسى ۆارا-كانگحا اتاۋىنان قازىرگى فارعانا، ياعني، فەرعانا اڭعارىنىڭ اتاۋى پايدا بولعان. ەرگەنە قوڭ دەگەنىمىز دە وسى بولادى. كەڭەس داۋىرىندە جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەردىڭ نەگىزىندە «قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىندا» فەرعانا اڭعارى جونىندە: «ابدەن قالىپتاسقان جوتالارى دۇرىس ءۇشبىرىشتى قۇرايدى» دەپ ايتىلعان ەكەن. جانە دە، فەرعانا اڭعارىنىڭ كارتاسىنان بىزدەر وسى دۇرىس ءۇشبۇرىشتى كورەمىز. دۇرىس ءۇشبۇرىشتى تاڭبانى قازاق اراسىندا «تۇمار» دەيدى. انىعىندا، بۇل ءۇشبۇرىش تاڭبا عىلىمدا: «سيمۆول جەنسكوگو ناچالا» دەپ اتالادى. تونىكوكتىڭ قۇلپىتاسىندا وسى تاڭبا باسىلعان ەكەن. ياعني، ايەل انانىڭ جاتىرىن بىلدىرەتىن تاڭبا بولادى. ماسەلەن، ەگيپەتتەگى بارەلەفتەردىڭ بىرىنەن بىزدەر جالاڭاش ايەلدىڭ كۇنتيمەسىنىڭ اينالاسىندا سىزىلعان وسى ءۇشبۇرىش تاڭبانى كورەمىز. دەمەك، جوعارعى يەم پاتشا ۆارا ءۇيىن سالعاندا ىرىمداپ، بۇل قامالدى ايەل انانىڭ جاتىرىنا ۇقساتىپ سالعان. مىنە، وسى ايەل انانىڭ جاتىرىنىڭ تاڭباسىنا قاتىستى كەيىن، يەم پاتشانىڭ اتى ۋماي اناعا اينالعان. ورحون جازۋلارىنان بىزدەر ۋماي انانىڭ باسىنداعى ءتاجدىڭ ءۇشبۇرىشتى ەكەنىن كورەمىز.  وسىمەن قاتار، كەيبىر حالىقتاردا بۇل ۋماي انانىڭ اتى يەم ەنەي دەپ ايتىلىپ كەتكەن بولسا كەرەك. ماسەلەن، ەنيسەي وزەنىنىڭ قىپشاقشا اتاۋى ەنە ساي،  وسى يەم ەنەنىڭ قۇرمەتىنە قاتىستى ايتىلعانداي. ساي دەگەنى فەرعانا قازانشۇڭقىرىن ايتقاندارى. ياعني، ەرگەنە قوڭنان شىعىپ سولتۇستىككە كەلگەن حالىق وزەندى بايىرعى قونىستارىنىڭ قۇرمەتىنە وسىلاي اتاعان. سوندا، ەنە ساي، يەم ەنە، جەمەنەي، ۆارا-كانگحا، ەرگەنە قوڭ، ءبارى دە، ءار ەلدىڭ تىلىندە ارقالاي ايتىلعان،  قازىرگى فەرعانا اڭعارىنىڭ اتاۋىنىڭ فونەتيكالىق نۇسقالارى مەن وزىنشە اتاۋلارى بولادى. فەرعانا اڭعارىنىڭ مىرزاشولگە قاراعان جالعىز قاقپاسى ەرتەدەگى ۆارا-كانگحا، ەرگەنە قوڭ قامالىنىڭ قاقپاسى بولادى.

مىنە، قۇرمەتتى وقىرمان، بىزدەر جەمەنەي دەگەن اتاۋدىڭ بىرىنشىدەن جەر ۇيىعى ەرگەنە قوڭدى ايتىپ تۇرعانىن، ەكىنشىدەن - ەجەلدە جەمەنەي رۋىنىڭ ساۋىر-سايقاندا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن جەرىنىڭ دە جەر ۇيىعى ەكەنىن تۇسىندىك دەيمىن. بۇل جەرگە زايسان اتاۋى جوڭعاردىڭ زايسان نويانىنىڭ اتىنان بەرىلگەن دەسەدى.  «ەر جانىبەك» اتتى قوعامدىق قوردىڭ توراعاسى، زايساندىق سەرىك سامارقانۇلىنىڭ ايتۋىنشا، شىعىس قازاقستانداعى شىلىكتى، مارقاكول، زايسان، قىتايداعى جەمەنەي ايماعىنىڭ ءبارى دە، ەرتەدە ادايلاردىڭ اتا قونىسى بولعان ەكەن.  شىلىكتىدەگى ساقتاردىڭ قورىمدارى دا وسىنى ايتىپ تۇر. ويتكەنى، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ادايدىڭ ناقتى ءتۇبى – شەجىرەلىك اتاسى قىتاي عۇن-تۇرىك ەمەس، ساقتار. ارينە، بۇنىڭ دالەلىن بىزدەر ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنان دا بىلە الامىز.  بىلتىرعى جىلى وسى سەرىك سامارقانۇلى ماعان تەلەفون شالىپ، شىڭعىس حان جونىندە كىتاپ جازىپ جاتقانىمدى ەستىگەن سوڭ حابارلاسىپ تۇرعانىن ايتتى. وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن سەرىك اتا-بابالارىنان ايان الىپ جەمەنەي وزەنىنىڭ ماڭىندا، ساندىقتاس دەگەن جەردەگى ءۇش قورىمدى تاپقانىن جەتكىزدى.  الاي دا، ونىڭ ايتقانىنا ەشكىم دە قۇلاق اسپاعان ەكەن. مەن ءبىراز ارالاسقان سوڭ، وبلىس اكىمشىلىگىنىڭ  تاپسىرماسىمەن ول قورىمدارعا قاتىستى «ءال-فارابي» اتىنداعى قازاقستان  عىلىمي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ارحەولوگ مامانى رينات جۇماتاەۆ زەرتتەۋ قورىتىندىسىن جاساعان ەدى. وسى قورىتىندىنىڭ «موگيلنيك ساندىكتاس» دەگەن تاراۋىندا ارحەولوگ: «زاكليۋچەنيە. تاكيم وبرازوم، رەزۋلتاتى ارحەولوگيچەسكوي رازۆەدكي، ۆىپولنەننىي مەتودوم ۆيزۋالنوگو وبسلەدوۆانيا، سلەدۋەت پريزنات ليش پرەدۆاريتەلنىمي، وني نە يسكليۋچايۋت ي نە وتمەنيايۋت نەوبحوديموست پروۆەدەنيا كونترولنىح ارحەولوگيچەسكيح رابوت ي زاكلادكي شۋرفوۆ. پو پرەدۆاريتەلنومۋ زامەچانيۋ موگيلنيك وتنوسيتسيا ك ساكسكومۋ ۆرەمەني» دەپ جازادى. بۇل جەردە ءبىر ايتا كەتەتىنىمىز، بۇل قورىمدار ساقتاردىڭ عۇرپىمەن قويىلعانىمەن، جەردىڭ بەتىندە تۇر. ال ەندى، ساق ءداۋىرىنىڭ قورىمدارىنىڭ جەر استىنان قازىلىپ،  تابىلىپ جاتقاندارى  بەلگىلى. جانە دە، ساقتاردىڭ عۇرپىمەن تۇرعىزىلعان قورىمدار 14-ءشى عاسىرلاردان بەرى دە ساقتالاپ قالعان.  ياعني، جەر بەتىندە. بىزدىڭشە، بۇل قورىمدار 800-1000 جىلدان بەرى تۇر. شامامەن، شىڭعىس حاننىڭ تۇسى. ال ەندى، بىلتىرعى جىلى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، التىن ادامدى تاپقان ارحەولوگ عالىم ابدەش تولەباەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن اەرودرون اپپاراتىمەن جوعارىدان تۇسىرىلگەن فوتوسۋرەتتەردەن بىزدەر بۇل جەردەگى قاتار تۇرعان ەكى قورىمنىڭ ءبىرىنىڭ ايشىق، ەكىنشىسىنىڭ كۇننىڭ فورماسىندا تۇرعىزىلعانىن كورەمىز. ياعني، بۇل قورىمدار ەجەلگى ادايلاردىڭ، نە بولماسا، جەمەنەي رۋىنىڭ تاڭباسى  كەيپىندە تۇرعىزىلعان.   ەرتەدەگى قورعانداردىڭ ءبىر جاعىنان قورىم، ەكىنشى جاعىنان شەكارانى بىلدىرەتىن ەسكەرتكىشتەر ەكەندەرى بەلگىلى. سوندىقتان دا بۇل قورىمداردى ەرتەدەگىلەر قورعان (كۋرگان) دەپ اتاعان.

(جالعاسى بار)

قايرات زارىپحان، شەجىرەتانۋشى

Abai.kz