Papuastarda «kórinbeytin dúshpanmen shayqas» degen jattyghu oiyny bar eken. Olar әldebir dúshpandy kóz aldyna elestetip, ony nayzamen shanshyp, baltamen shauyp, qanjarmen keskilep, sadaqpen atyp neshe týrli әdis-aylalar jasaytyn bolghan. Qazaq tilining óz Otany – Qazaqstandaghy taghdyryn oilasan, jattyghu jasap jýrgen sol papuastar kóz aldyna elesteydi. Sonau bir jyldary bir orys ghalymy qazaqtardy qorlau ýshin «Qazaq tili degenimiz -  otyryqshy ózbekterding malsharuashylyghyndaghy dialektisi» degen anyqtama berse, endi bireuler qazaqtarda «lubovi» degen sózding balamasy bar ma, jalpy olarda onday úghym, sýiispenshilik degen sezim bar ma degen jeksúryndyq súraq qoyghan kezi de bolghan. Onyng berjaghynda qazaq tilin ghylymda paydalanu mýmkin emes, odan song búl tek «dastarhany til» (yazyk zastoliya) degen zymiyandyq oi-symaqtar aityldy. Sosyn qazaqtargha oryssha bilmeseng kýn kóre almaysyng degen pikir taratyldy. Áskerde jýrgende sapta basqalar «vietsya, vietsya, znamya polkovodsa» dep әndetip kele jatqanda ózim ala-bóle «O, Zәuresh» dep әndete jónelgenim ýshin júrt úiyqtap jatqanda tang atqansha nәn tórt tayqazangha su tasyp, kartop tazalaghanym bar. Onyng bәri endi óter-keter, Reseyden tәuelsizdik alghanymyz ras bolsa dep jýrgende onsyz da tili shúbarlanghan, bes auyz sóz aitsa, onysynyng 3-4-euin oryssha aitatyn qazaqtargha endi aghylshynsha sóileu mindetteldi. Sóitip, qazaq tili endi aghorqaz (aghylshynsha, oryssha, qazaqsha) degen tilge ainaldy. Orysqa qazaqsha jauap berseng jazagha tartylasyng degendi estigennen beri zәremiz zәr týbine ketti. Telearnalardy tyndap otyrsan, qazaq tili «quanyshty kónil-kýy syilady», pәlenbaydy (metrdi, tengeni t.b.) «qúrady» ony qarjylyq (t.b.) joqtyghymen týsindiredi degen siyaqty orysshanyng audarmasyna ainalyp ketken. Basynan búdan ózge de qiyamet-qayymnyng neshe týrin ótkerip kele jatqan jәne әlemnin, onyng ishinde týrkilerding ishindegi eng bay, eng shyrayly da shúrayly til atanghan búl beybaq tilimizge osynyng bәri az bolghanday endi onyng «n», «gh», «ó», «q» dybystaryn (әripterdi) jon sharasyna kirisip ketken siyaqtymyz. Osynyng bәri eske týskende jogharghy jaqta qazaq tiline qarsy adamnyng oiyna kelmeytin qasiretterdi oilap tauyp ony telearnalargha taratyp otyrghan bireuler bar siyaqty kórinedi de túrady. Óitkeni, telearna –jasaymyn dese sharapatty da, kesapatty da jasau qolynan keletin 21 ghasyrdyng eng quatty qaruy. Qazir qasiyetti tilimizding «n», «gh», «ó», «q», «ә» siyaqty әsem órnekti dybystaryn  búryp «n»-dy-n, «q»-ny-k, «gh»-ny-g qyp aitatyndar kóbeyip ketti. Mysaly «31» arnadaghylar Nurgaly Karabaev, Askar Mendybaev demey-aq Núrghaly Qarabaev, Asqar Mendibaev dese orystar solargha keyy qoymas edi ghoy. Búl da bayaghy qúldyq sananyng qaldyghy deyikshi. Al qazaqtildi telearnadaghylardyng «ә»-ning ornyna «a», «n»-nyng ornyna «n» deuine jol bolsyn. Qay arna ekeni esimde joq әuelgi kezde bir telearnadaghy Núrsúltan degen jigitting «n»-nyng bәrin «n» dep aitatyny nesi, әlde odan basqa jýrgizushi qalmady ma dep tandanatyn edim. Keyin qarasam, búlay saqaulanyp sóileytinder telearnalarda, tipti, kóbeyip barady eken. Solardyng biri Múhit Saparbaev degen jigit pen Nazerke Abdrahmanova degen boyjetken (Habar-24) Óziniz qaranyzshy, «bizdin elde», «olardyn», «zan kerek» degen sózder qanday jaghymsyz estiledi. Al endi erinbeseniz ótken 2017 jyldyng 1-shi jeltoqsany kýni sol Nazerke Abdrahmanova degen qyzdyng Elbasymyzdyng sóilegen sózi turaly bergen habarynda qazaqtyng «n» dybysyn «n» qyp aityp, tilimizdi qanday ayanyshty halge týsirgenin oqyp shyghynyz:

Jana mynjyldyqta, preziydenttin, kenes otyrysyna, shiykizattyn, tәuelsizdiktin, egemendiktin, bizdin mamandargha, baghdarlamanyn, 2 myn 10-shy, 2 myn 12-nin jeltoqsany, búl 30-dyqtyn, el ekonomikasynyn, ýzdik 30-dyqtyn, ónimnin, sonyn biri, 2 myn 13, Elbasynyn ózi iske qosty, zamanauy kóliktin, Qazaqstannyn avtóndirisi, ispandyq kompaniyanyn, zauyttyn, industriyalandyrudyn, kәsiporyndardyn, jana tehnologiyamen janardy, naryghynyn, memlekettin damuy, 20 myn kәsiporyn, Nazarbaevtyn, ózinin, ontaylandyrylghan, investisiyanyn, zan, en iri t.b.

Mine, Nazerke  tap osylay bir saghatqa juyq  «n» dy, «n» qyp aityp qazaq tilinde óshi bar, ala almay jýrgen kegi bar adamday ony oirangha salumen boldy. Aytpaqshy, jogharydaghy «en iri» degen sózding qanday maghyna beretinin ol bilmeui de mýmkin. Búl jerde «en»  «en» dep aityluy arqyly ol sóz erkek adamnyn, erkek maldyng jynystyq mýshesine, yaghniy,  eng ýlken jynystyq mýshege ainalyp ketip túr. Qúday biledi, Qazaqstannan basqa kórshiles birde-bir respublikanyng birde-bir telearnasy tughan últynyng tilin dәl jogharydaghyday beyshara, sorly halge týsire qoymaghan shyghar... Sol telearna basshysyn Nazerkekesi Abdrahmanovasymen, Múhit Saparbaevymen qosyp ne qyzmetten quady, ne sotqa beredi. Nesin aitasyz, bir últtyng qorlyq kýige týsui tilining qadir-qasiyeti qalmauynan bastalatyn siyaqty eken.

Myrzan Kenjebay, aqyn

QR Mәdeniyet qayratkeri

Abai.kz