پاپۋاستاردا «كورىنبەيتىن دۇشپانمەن شايقاس» دەگەن جاتتىعۋ ويىنى بار ەكەن. ولار الدەبىر دۇشپاندى كوز الدىنا ەلەستەتىپ، ونى نايزامەن شانشىپ، بالتامەن شاۋىپ، قانجارمەن كەسكىلەپ، ساداقپەن اتىپ نەشە ءتۇرلى ءادىس-ايلالار جاسايتىن بولعان. قازاق ءتىلىنىڭ ءوز وتانى – قازاقستانداعى تاعدىرىن ويلاساڭ، جاتتىعۋ جاساپ جۇرگەن سول پاپۋاستار كوز الدىڭا ەلەستەيدى. سوناۋ ءبىر جىلدارى ءبىر ورىس عالىمى قازاقتاردى قورلاۋ ءۇشىن «قازاق ءتىلى دەگەنىمىز -  وتىرىقشى وزبەكتەردىڭ مالشارۋاشىلىعىنداعى ديالەكتىسى» دەگەن انىقتاما بەرسە، ەندى بىرەۋلەر قازاقتاردا «ليۋبوۆ» دەگەن ءسوزدىڭ بالاماسى بار ما، جالپى ولاردا ونداي ۇعىم، سۇيىسپەنشىلىك دەگەن سەزىم بار ما دەگەن جەكسۇرىندىق سۇراق قويعان كەزى دە بولعان. ونىڭ بەرجاعىندا قازاق ءتىلىن عىلىمدا پايدالانۋ مۇمكىن ەمەس، ودان سوڭ بۇل تەك «داستارحاني ءتىل» (يازىك زاستوليا) دەگەن زىمياندىق وي-سىماقتار ايتىلدى. سوسىن قازاقتارعا ورىسشا بىلمەسەڭ كۇن كورە المايسىڭ دەگەن پىكىر تاراتىلدى. اسكەردە جۇرگەندە ساپتا باسقالار «ۆەتسيا، ۆەتسيا، زناميا پولكوۆودتسا» دەپ اندەتىپ كەلە جاتقاندا ءوزىم الا-بولە «و، زاۋرەش» دەپ اندەتە جونەلگەنىم ءۇشىن جۇرت ۇيىقتاپ جاتقاندا تاڭ اتقانشا ءنان ءتورت تايقازانعا سۋ تاسىپ، كارتوپ تازالاعانىم بار. ونىڭ ءبارى ەندى وتەر-كەتەر، رەسەيدەن تاۋەلسىزدىك العانىمىز راس بولسا دەپ جۇرگەندە ونسىز دا ءتىلى شۇبارلانعان، بەس اۋىز ءسوز ايتسا، ونىسىنىڭ 3-4-ەۋىن ورىسشا ايتاتىن قازاقتارعا ەندى اعىلشىنشا سويلەۋ مىندەتتەلدى. ءسويتىپ، قازاق ءتىلى ەندى اعورقاز (اعىلشىنشا، ورىسشا، قازاقشا) دەگەن تىلگە اينالدى. ورىسقا قازاقشا جاۋاپ بەرسەڭ جازاعا تارتىلاسىڭ دەگەندى ەستىگەننەن بەرى زارەمىز ءزار تۇبىنە كەتتى. تەلەارنالاردى تىڭداپ وتىرساڭ، قازاق ءتىلى «قۋانىشتى كوڭىل-كۇي سىيلادى»، پالەنبايدى (مەتردى، تەڭگەنى ت.ب.) «قۇرادى» ونى قارجىلىق (ت.ب.) جوقتىعىمەن تۇسىندىرەدى دەگەن سياقتى ورىسشانىڭ اۋدارماسىنا اينالىپ كەتكەن. باسىنان بۇدان وزگە دە قيامەت-قايىمنىڭ نەشە ءتۇرىن وتكەرىپ كەلە جاتقان جانە الەمنىڭ، ونىڭ ىشىندە تۇركىلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ باي، ەڭ شىرايلى دا شۇرايلى ءتىل اتانعان بۇل بەيباق تىلىمىزگە وسىنىڭ ءبارى از بولعانداي ەندى ونىڭ «ڭ»، «ع»، «ءو»، «ق» دىبىستارىن (ارىپتەردى) جويۋ شاراسىنا كىرىسىپ كەتكەن سياقتىمىز. وسىنىڭ ءبارى ەسكە تۇسكەندە جوعارعى جاقتا قازاق تىلىنە قارسى ادامنىڭ ويىنا كەلمەيتىن قاسىرەتتەردى ويلاپ تاۋىپ ونى تەلەارنالارعا تاراتىپ وتىرعان بىرەۋلەر بار سياقتى كورىنەدى دە تۇرادى. ويتكەنى، تەلەارنا –جاسايمىن دەسە شاراپاتتى دا، كەساپاتتى دا جاساۋ قولىنان كەلەتىن 21 عاسىردىڭ ەڭ قۋاتتى قارۋى. قازىر قاسيەتتى ءتىلىمىزدىڭ «ڭ»، «ع»، «ءو»، «ق»، «ءا» سياقتى اسەم ورنەكتى دىبىستارىن  بۇرىپ «ڭ»-دى-ن، «ق»-نى-ك، «ع»-نى-گ قىپ ايتاتىندار كوبەيىپ كەتتى. مىسالى «31» ارناداعىلار نۋرگالي كاراباەۆ، اسكار مەندىباەۆ دەمەي-اق نۇرعالي قاراباەۆ، اسقار مەڭدىباەۆ دەسە ورىستار سولارعا كەي قويماس ەدى عوي. بۇل دا باياعى قۇلدىق سانانىڭ قالدىعى دەيىكشى. ال قازاقتىلدى تەلەارناداعىلاردىڭ «ءا»-ءنىڭ ورنىنا «ا»، «ڭ»-نىڭ ورنىنا «ن» دەۋىنە جول بولسىن. قاي ارنا ەكەنى ەسىمدە جوق اۋەلگى كەزدە ءبىر تەلەارناداعى نۇرسۇلتان دەگەن جىگىتتىڭ «ڭ»-نىڭ ءبارىن «ن» دەپ ايتاتىنى نەسى، الدە ودان باسقا جۇرگىزۋشى قالمادى ما دەپ تاڭداناتىن ەدىم. كەيىن قاراسام، بۇلاي ساقاۋلانىپ سويلەيتىندەر تەلەارنالاردا، ءتىپتى، كوبەيىپ بارادى ەكەن. سولاردىڭ ءبىرى مۇحيت ساپارباەۆ دەگەن جىگىت پەن نازەركە ابدراحمانوۆا دەگەن بويجەتكەن (حابار-24) ءوزىڭىز قاراڭىزشى، «ءبىزدىن ەلدە»، «ولاردىن»، «زان كەرەك» دەگەن سوزدەر قانداي جاعىمسىز ەستىلەدى. ال ەندى ەرىنبەسەڭىز وتكەن 2017 جىلدىڭ 1-ءشى جەلتوقسانى كۇنى سول نازەركە ابدراحمانوۆا دەگەن قىزدىڭ ەلباسىمىزدىڭ سويلەگەن ءسوزى تۋرالى بەرگەن حابارىندا قازاقتىڭ «ڭ» دىبىسىن «ن» قىپ ايتىپ، ءتىلىمىزدى قانداي ايانىشتى حالگە تۇسىرگەنىن وقىپ شىعىڭىز:

جانا مىنجىلدىقتا، پرەزيدەنتتىن، كەنەس وتىرىسىنا، شيكىزاتتىن، تاۋەلسىزدىكتىن، ەگەمەندىكتىن، ءبىزدىن ماماندارعا، باعدارلامانىن، 2 مىن 10-شى، 2 مىن 12-ءنىن جەلتوقسانى، بۇل 30-دىقتىن، ەل ەكونوميكاسىنىن، ۇزدىك 30-دىقتىن، ءونىمنىن، سونىن ءبىرى، 2 مىن 13, ەلباسىنىن ءوزى ىسكە قوستى، زاماناۋي كولىكتىن، قازاقستاننىن ءاۆتوندىرىسى، يسپاندىق كومپانيانىن، زاۋىتتىن، يندۋستريالاندىرۋدىن، كاسىپورىنداردىن، جانا تەحنولوگيامەن جاناردى، نارىعىنىن، مەملەكەتتىن دامۋى، 20 مىن كاسىپورىن، نازارباەۆتىن، ءوزىنىن، ونتايلاندىرىلعان، ينۆەستيتسيانىن، زان، ەن ءىرى ت.ب.

مىنە، نازەركە  تاپ وسىلاي ءبىر ساعاتقا جۋىق  «ڭ» دى، «ن» قىپ ايتىپ قازاق تىلىندە ءوشى بار، الا الماي جۇرگەن كەگى بار ادامداي ونى ويرانعا سالۋمەن بولدى. ايتپاقشى، جوعارىداعى «ەن ءىرى» دەگەن ءسوزدىڭ قانداي ماعىنا بەرەتىنىن ول بىلمەۋى دە مۇمكىن. بۇل جەردە «ەڭ»  «ەن» دەپ ايتىلۋى ارقىلى ول ءسوز ەركەك ادامنىڭ، ەركەك مالدىڭ جىنىستىق مۇشەسىنە، ياعني،  ەڭ ۇلكەن جىنىستىق مۇشەگە اينالىپ كەتىپ تۇر. قۇداي بىلەدى، قازاقستاننان باسقا كورشىلەس بىردە-ءبىر رەسپۋبليكانىڭ بىردە-ءبىر تەلەارناسى تۋعان ۇلتىنىڭ ءتىلىن ءدال جوعارىداعىداي بەيشارا، سورلى حالگە تۇسىرە قويماعان شىعار... سول تەلەارنا باسشىسىن نازەركەكەسى ابدراحمانوۆاسىمەن، مۇحيت ساپارباەۆىمەن قوسىپ نە قىزمەتتەن قۋادى، نە سوتقا بەرەدى. نەسىن ايتاسىز، ءبىر ۇلتتىڭ قورلىق كۇيگە ءتۇسۋى ءتىلىنىڭ قادىر-قاسيەتى قالماۋىنان باستالاتىن سياقتى ەكەن.

مىرزان كەنجەباي، اقىن

قر مادەنيەت قايراتكەرى

Abai.kz