Ghalym Amanqos MEKTEP-TEGI últtyq jazu auystyru tóniregindegi saualdarymyzgha jauap bergen edi. Oqyrman nazaryna úsynudy jón kórdik.

– Amanqos agha, Elbasy «Biz latyn әlipbiyine kóshudi bastaymyz» dep tapsyrma berdi. Búl keshe ghana qozghalghan mәsele emes, birneshe jyldar boyy kóterilip kele jatqan úsynys. Osyghan baylanysty óz pikirinizdi bildirseniz. Jalpy, әlipbiydi latynmen almastyrghanda útatyn jәne útylatyn tústarymyz qaysy? Bizding qogham latyn әlipbiyine kóshuge dayyn ba?

– Latyn alfaviyti – aty aityp túrghanday latynnyn, yaky jat júrttyng mәdeniyeti ekenin kózge shúqyp, kórsetip túr. Eger ózinning grafikalyq tiling joq bolsa, bireudikine tandau jasaugha lajsyz kónesiz. Alayda әdiletke jýginsek, biz jer betinde jazuy bar sausaqpen sanarlyq órkeniyetting ókilimiz. Ol – rulyq tanbadan túratyn baghzy tórýk runikalyq alfaviyti. Álemdik sózdik qorgha engen «runa» atauy «ru, úryqpen» baylanysty tól sózimiz. Bedeldi ensiklopediyalyq basylymdardyng bәrinde búl atausózge «qúpiya» degen maghyna beredi» dep týsindiriledi. Sebebi runa jazuynyng tabighaty qúpiyany saqtau ýshin jaratylghan. Endeshe, ensiklopediyalyq irgeli enbekterde «runa» atauyna qazaqtyng tól sózi ekenine týzetu engizilui tiyis. Álemge ayan sol tóltuma tanbamyzben ruhany mәdeniyetimiz úshy-qiyrsyz mang dala tósindegi qadau-qadau tasbitikke mәngi bәdizdelgen. «Tarihyn tasqa jazghan» deuding mәni osynda. Búl – bir.

Ótken ghasyrdyng 20-shy jyldary latyn alfaviytine kóshuge qarsy bolghan Alash arystarynyng iydeyasymen kenestik biylik mýldem sanasqysy kelmeui qazaqty ashyqtan-ashyq orystandyrudy kózdedi. Myng jylda bir tuatyn Alash aqylmandaryn qyzyl imperiya naqaqtan-naqaq «halyq jauy» retinde kózin joyyp, mәseleni onay sheshti. Ahmet Baytúrsynúly qarsylastarymen aradaghy pikirtalasta aghylshyndardyng latyn alfaviytine negizdelgen emlesin «iyt» dep jazyp, «shoshqa» dep oqityn» jazu dep synap, ghylymy dәiekpen uәjdi baghasyn berdi. Aghylshyn bilimpazdary da jazuynyng jetilmegen kemshin tústaryn talay ret qozghaghan. Biraq, sol kemshilikti týzeu-kýzeu ghasyrlar boyy qordalanghan qúndy tarihiy-mәdeny aqparattan demde aiyrylu qaupi bolghandyqtan aghylshyndar sanaly týrde bir әripin de qozghaghan joq. Búl últtyq mýdde túrghysynan ózin aqtaghan ghylymy baylam boldy. Bizding kәsiby tilshi ghalymdarymyz «latyn alfaviytin alu – zaman talaby» deydi. Resmy alfaviytin sayasat ózgergen sayyn auystyra beru – sol halyqtyng ótken tarihy jady men ruhany bolmysyn joy, dәstýr sabaqtastyghy ýzilui men tilding asyl tabighatyna jasalghan qastandyq. Zady, memleketting resmy әlipbiyine baylanysty búl ústanym – últtyq qauipsizdik pen mýdde túrghysynan payymdaugha óresi jetpeytin ghalym atyn jamylghan shalaghaylardyng ziyankestik әreketi. Mәngi elding resmy jazuy – mәngi ózgermeytin jeke-dara bolugha tiyis. Demek, Alash arystary songhy demi tausylghansha latyn alfaviytine qarsy túruynda ne syr baryn býgingi tanda kәsiby dengeyde paryqtaugha qúlyqsyzdyq tarihy ýderisten sabaq almaudyng saldary.
Kenes odaghy ydyrasymen tórýk tildes respublikalarda latyn alfaviytine kóshu mәselesi ekinshi mәrte kóterildi. Otqa may qúighanday búl iydeyanyng birden lap etuine Týrkiya ghalymdary sebep boldy. Týrkiyanyng dittegeni kenestik qyzyl imperiyanyng qamytynan bosanghan tórýk tildes úlystardy jaqyndastyratyn ortaq ruhany dәneker latyn alfaviyti dep ýmittendi. Týrkiyada ótken ghylymy bas qosugha qatysqan tórýk tildes tәuelsiz respublikalardyng ghalymdary eyforiyanyng buymen búl aldamshy iydeyany bayyptamastan birden ilip әketti. Ózbekstan, Týrikmenstan, Ázerbayjan latyn alfaviytine ótudi dereu qolgha aldy. Qazaqstannan barghan Últtyq Ghylym Akademiyasy janyndaghy Til bilimi institutynyng diyrektory, akademik Ábduәly Qaydary latyn alfaviytine kóshuding jobasyn merzimdi baspasóz betinde jariyalady. Sol – sol-aq eken, tilshi ghalymdar arasynda qazaq qoghamyna bóten júrttan singen jat qylyqtan arylugha, tildin, dilding tazaruyna kiril alfaviyti kinәli degen synarjaq týsinik qalyptasty. Rasynda, qazaq tilining tabighatyna sәikes jazu tәrtibi, emlesi, ýndestik zany Ahmet Baytúrsynúly, Eldes Omarúly, Halel Dosmúhamedúly kezinde ghylymy jóndigip, rettelgen, sóitkenmen qyzyl imperiyanyng jýrgizgen «Til qúrylysy» sayasaty әdeyi búrmalap, óz ynghayyna beyimdedi. Mine, osy qazaq tilining ghylymy ereje-qaghidalaryn qisynyn keltiruden góri «tórýktekti úlyt pen úlysty biriktiredi» degen latyn alfaviytine kóshu iydeyasy otandyq ghalymdargha әldeqayda tiyimdi kórindi. Últ taghdyrynyng bolashaghy sheshiletin mәselening bayybyna baryp, mәngi elding mәngi grafikalyq tilin tandauda strategiyalyq keshendi týrde jan-jaqty qyr-syry zerttelip, ziyatkerlik ghylymy saraptamadan ótip, danalyqpen payymdalghan tújyrym jasaluy shart edi. Birsypyra ghalymdardyng qazaq dybysyna say keletin latyn әripin tandauymen bar mәsele sheshimin tabady desek mýldem qatelesemiz. Latyn alfaviytine kóshu – bir adym ilgeri jyljyp, tórt-bes adym keyin sheginu.

Birinshiden, «latyn alfaviytine qazaqtar kóshedi, orystildiler kirilde qala beredi» deu «ala qoydy bóle qyryqqan jýnge jarymaydy» degendey memleketting tútastyghy men birligine syzat týsiretin, qoghamdy alaauyz ghyp, ekige jaryp tynatyn qauipti qúbylys.

Ekinshiden, «latyn alfaviytine kóshu arqyly batys elderining ozyq tehnologiyasyn mengeruge mýmkindik tuady» deu – qazaqta myy joq, «dayyn asqa tik qasyq» kóshirindi halyq degenmen para-par.

Ýshinshiden, latyn alfaviyti kýlli tórýk әlemin biriktiredi degen jalghan iydeya, qayta ruhany bólshektenudi terendetuge negiz bolady. Birsypyra bilgishterding «sayasy sheshim shyqty, latyngha kóshu týbegeyli sheshildi, endigi mәsele latyn alfaviyti jobasynyng tilimizge layyqty núsqasyn alu qaldy» dep órekpui qazaq tilining taghdyryna beyjay qaraghandyq. Latyn alfaviytine kóshuge sayasy sheshim shygharu ýshin úlyttyq mýddege say boluy tiyis. Qay sayasatker auzyndaghy tilin júldyrtyp, basqa til salugha kelisedi. Endeshe, últtyng grafikalyq tili de sonday ekenin týisinetin sana kerek. Sosyn bireu «ot pen sugha týsti» dep, ot pen sugha týsuge bola ma?! Shiyrek ghasyr búryn latyngha kóshken ózbek, týrikmen, әzerbayjan úshpaqqa shyqqan joq. Birynghay tútas otyrghan әzerbayjan elinde jastardyng ana tili men orys tilining ornyna aghylshyn tildi úrpaqtyng ósu dinamikasy mamandardy shoshytyp otyr. Al bizde «ýsh túghyrly til sayasatymen» qatar resmy alfaviytimizdi latyngha kóshirsek, babadan múra bolghan qazaq tilimen mәngi qosh aitysugha tura keledi. Jәne orys tildi qazaq biyliginen qútyla almay otyrghanda, aghylshyn tildi qazaq biyligi mәngi túghyrynan taymaytyn bolady. Memlekettik tildi memlekettik dengeyge kóteru – memleketting óz qúzyrynda. Memlekettik tili shyqpaghan memleket – mýgedek. Bas qalay úigharsa, ayaq-qol solay qozghalady. Gәp – basta bolyp túr ghoy!.. 

– Ghalymdarymyz úsynyp otyrghan latyn әlipbii núsqalaryna kóniliniz tola ma? Artyqshylyqtary men kemshilikteri qaysy?

– Mýldem kónil tolmaydy. Sebebi búl mәselemen ainalysyp
jýrgen ghalymdardyng alfavit tandaudaghy basty prinsiypi týbegeyli dúrys aiqyndalmaghan dep esepteymin. Mәselen, Japoniya, Koreya, Izrayli, Ýndistan, Qytay, taghy basqa memleketter alfaviytin latyngha auystyrmay-aq tehnologiyalyq damyghan, әlemdik ozyq elderding aldynghy leginen oryn alady. Ol memleketter últtyq órkendeuin jarnamalaytyn rәmizi tól jazu dәstýrin brendi retinde maqtanysh tútady. Kez kelgen elding tól alfaviyti – sol halyqtyng salt-dәstýr, әdet-ghúryp, yrym-syrym, sana-sezim, minez-qúlqynan bólip qaraugha әste bolmaytyn ajyramas bólshegi, negizgi memlekettik atributy. Ony payymday almaytyn ghalym – ghalym emes. Bizding de ózgege úqsamaytyn últtyq runikalyq tóltuma alfavit núsqamyz bar ekeni mәlim. Ol jazuymyzdan ajyrap qaluymyzgha syrtqy kýshterding pәrmendi yqpal etkeni aqiqat. Ókinishtisi, sol ruhany múramyzgha tarihy múrsat tughanda pysqyryp ta qaramaytyn qoghamdyq ghylymy sananyng qalyptasuy – últtyq múratymyzgha qayshy kelip túr. Demek, latyn alfaviytine kóshudi jan-tәnimen úsynushylar últ mýddesi, memleket qauipsizdigimen sanasqysy kelmey qaterli jolgha aidap salushylar. Latyndy qoldaushylar – qazaqty jahandanudyng qaqpanyna iytermelep otyrghanyna ghylymy әleueti, óre dengeyi jetpey otyr. Osy jylghy «Ana tili» gazetinde (№20 (1382) 18–24 mamyr) tilshi-ghalymdar Ómirzaq Aytbayúly, Erden Qajybek, Álimhan Jýnisbekting «Qazaqtyng últtyq en-tanbasynyng (kodynyn) biri – últtyq jazu» atty baghdarlamalyq sipattaghy maqalasy jariyalandy. Lingvist ghalymdardyng maqala atyn oqyghanda tútyghyp qala jazdaghanymyzdy jasyrmaymyz. Sóilem konstruksiyasyn bylay qoyghanda, «qazaqtyng últtyq en-tanbasy» úghymynyng kodqa qanday qatysy baryn qay qazaq týsinedi. Sosyn latyn qaripti qazaq jazuyn «últtyq jazu» degenge bóten júrt mýsirkep qarary kýmәnsiz.

Maqaladan bir ýzik oqylyq: «...Oghan dәleldi alystan izdemey-aq, orys jazuynyng ýlgisimen qalyptasqan qazirgi úrpaq tiline kónil bóleyikshi. Kýni-týni ýide de, týzde de kóz aldymyzda túrghan orys jazuy jekelegen qazaqsha dybys týgili, tilindi de úmyttyryp jibere jazdaghan joq pa?», – deydi. Ata-babadan qalghan «qara qytay qaptasa, sary orysty әkendey kórersin» degen mәtel eriksiz oigha oraldy. Óitkeni orys jazuyn tútynatyn kenistikpen latyn jazuynyng alatyn auqymy jer men kóktey ekeni kózi qaraqty jangha týsindirudi qajet etpeydi. Ras, kiril alfaviytine layyqtalghan qazaq jazuynyng emle erejesinen arylsaq ta aqparattyq kenistigining tilimizge tiygizer ziyandy yqpaly toqtay qoymaydy. Songhy jyldary qazaq tili tabighatynan auytqyp, orystyng audarma tiline ainalyp barady deytin baybalam baspasóz betinde jii kóterilip jýrgeni ayan. Endi latyn qarpin alghan jaghdayda әlemdik aqparattyq kenistik nóserdey jaughan aghylshyn tilining qúrsauynan qazaq tilining tabighatyn qalay qorghaymyz degen saqtyqty nege oilanbasqa. 

– Biz HH ghasyrdyng ózinde 2–3 ret әlipbiydi auystyrdyq. Osy barysta úlytymyzgha tiygizgen paydasy men ziyany qanday boldy?

– Áriyne, ziyany shash etekten ekeni dausyz. Últtyq ruhany qazynamyz talan-tarajgha týsti, jasandy sauatsyzdyqqa úryndyrdy, dәstýr sabaqtastyghy ýzildi, tarihy jadymyzdy óshirdi. Etnikalyq mәdeniy-ruhany órkendeuimizge tejeu jasaghan túsau boldy; tilimizding organikalyq damu tabighaty ne týrli eksperiymentterden japa shekti. Últtyq myiymyzdy qayta-qayta auystyrudan myighúla bolyp qala jazdadyq. Qysqasy, qazaqtyng ór ruhyn óshiru ýshin úlyt retinde tútas joyyp jibermek bolghan dúshpannyng týpki maqsaty oryndalmady. Desek te «Myng ólip, myng tirilgen» qazaqtyng qaytadan esin jinauy onaygha soqqan joq. Býgingi tanda bizdegi últtyq manyzdy mәselelerding der kezinde sheshimin tabuyna halyqtyng myiyn kýshpen auystyrghan ótken dәuirdegi «alfavit auystyru» sayasatynyng zardaby baryn jasyrugha bolmaydy. 

– Siz bir maqalanyzda «týrýk halyqtaryn bir-birinen ydyratyp, bólip jiberude jazu ýlgisining ýlken róli bolghanyn» aitqansyz. Sizshe, qazirgi kezende týrýk júrtynyng basyn biriktiruge qanday jazu ýlgisi tiyimdi dep oilaysyz? 

– Qazaq eli azamattyq tarihynda birneshe alfavit auystyrghandyghy mәlim. Sol alfavitterdi auystyrudaghy sayasattyng shalyghy tolyq zerttelip, tiyisti ghylymy qorytyndy shygharylghan joq. Ensiklopediyalyq irgeli ghylymy enbekterde qazaqtyng tórýktektes úlyt pen úlystargha ortaq tóltuma jazu ýlgisinin, yaky alfavitting iyesi ekendigi naqty sipattalmay keledi. Múndaghy maqsat adamzat mәdeniyetine jasampazdyqpen kýnning kózindey jaryghyn shashyp, aghartushylyq missiyasyn oryndaghan әlemdegi sausaqpen sanarlyq jazu avtorlarynyng biri emes, biregeyi bizding últymyzdyng enshisine tiyetindigin bilip jýru. Elimizdegi til tarihy mәselesimen shúghyldanatyn ghylymy zertteu instituttarynda kәsiby runolog ghalym týgil tórýktanudyng irgetasy tasbitikterdi zertteytin arnayy bólim de joq. Jalpy bilim beretin orta mektepten bastap joghary uniyversiytetke deyin últtyng tóltuma runika jazuyn oqytatyn birde-bir pәnning bolmauy – ruhany qazynamyzgha degen qúrmetting qanshalyqty ekenin kórsetedi. Sonda ózining tól jazu mәdeniyetinen beyhabar úrpaq ótken tarihyn qaytip biledi. Tarih fakulitetterinde últtyng tól jazuy oqytylmasa, tarihshy mamandyghyn alghannan ne payda?! Demek, runikalyq jazu mәdeniyetimizdi iygeruding manyzdy qúraly. Runika jazuyn qoldanu myndaghan jyldyq tarihymyzben úshtasugha jol ashady. Álemdik kontekste qazaq úlytynyng alatyn orny men tarihy rólin aiqyndaugha shynayy mýmkindik tuady. Bizdi qasaqana janadan qúrylghan jas memleket sanaytyn kórshi elding basshysy V.V. Putinnin, túqyrtu maqsatymen, mysqyldap, «qazaqtyng jazuy bolmaghan» dep, mysymyzdy basyp tastau pighylymen jónsiz bósken V.V. Jirinovskiy siyaqty sayqymazaq sayasatkersymaqtyng pikirlerin teriske shygharyp, qayta Reseyding alyp elge ainalu tarihy men jetken jetistigine Dala órkeniyetining yqpaly men qosqan ýles salmaghy aiyryqsha ekendigin moyyndatar edi. Sonday-aq, gәp – runikanyng grafikalyq keskini tórýktekti úly pen úlystyng rulyq tanbalarynan qúralghandyghynda. Yaghny әrbir rudyng ortaq mәdeniyetke qosqan ýlesimen birge ol tanbalargha tanylghan aqparat tútastay alghanda belgili ghylymy jýiege qúrylghan qúpiya ilimdi, qúpiya doktrinany bildiruinde. Demek, qoldanystaghy basqa alfavitter siyaqty runika әripterding shartty belgisinen qúralmaydy, әrqaysysy iydeografiyalyq maghyna ýstegen kodty bildiredi. Mine, әrbir tanbanyng kriptografiyalyq maghynasyn bilu – dýniyetanym kókjiyegin arttyryp, logikalyq oilau qabiletin shyndaytyn, qisyndaugha tәrbiyeleytin, últtyq psihologiyalyq, etnikalyq ereksheligin tanytatyn, danalyq mektep. Runikalyq grafika tili – oidy, iydeyany astarly beyneleytin simmetriyalyq ólshemge qúrylghan. Runika jazuyn mengeru arqyly simvol ataulynyng astaryndaghy oidy op-onay týsinuge mýmkindik tuady. Runika jazuyn alghan jaghdayda ruhany shekaramyz berik qorghangha ainalady. Yaghny kim kóringen bizding ishki aqparattyq qúpiyamyzdy asha almaytynday qúlyptauly saqtalady. Eng bastysy runika jazuyn mengeru virtualdy oilau jýiesin qalyptastyryp, últtyq ziyatkerlik óre dengeyin sapalyq jana beleske kóteredi. Úlyttyq bolmystyng imidjin asqaqtatyn kompozitor, konstruktor, biotehnologiyany oilap tabatyn injenerler, qorghanys mәselesin onay sheshetin ghalymdar kóbeyedi, tilding tabighy damuynyng senimdi qorghanyshy qyzmetin atqarady.

Runika – tilding dybystyq jýiesin qaz-qalpynda beyneleumen qatar últtyq jaratylys tabighaty men dýniyetanym ereksheligin, danalyq oishyldyghy men jasampazdyq múratyn, óre dengeyi men qiyal úshqyrlyghyn grafikalyq qúlyptauly saqtaytyn tanbalar júmaghy. 

Runika alfaviyti – últtyq patriottyq sezimimizdi kóterip, qazaq tilining bedelin asqaqtatatyn, basqa júrttyng zor qúrmetpen qarauyna sanasyn tәrbiyeleytin, tarihymyzgha terendep barugha jol ashatyn magiyalyq qasiyeti bar.

Runa jazuy – últymyzdy qúldyq sanadan aryltatyn qúdiretti kýsh.

Runa jazuy – kýlli tórýkke ortaq últtyq grafikalyq oilau pishini. Qazaq runa jazuyn alar bolsa, birden 200 milliongha kóbeyedi. Óitkeni barsha tórýktekti úlyt pen úlys qara shanyraq qazaqtyng ainalasyna toptasyp, sonynan sózsiz eredi. 

Elbasy «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» atty maqalasynda: «Jana túrpatty janghyrudyng eng basty sharty – sol úlyttyq kodyndy saqtay bilu» degen bolatyn. Runa jazuy – qazaqtyng menin tanytatyn últtyq genetikalyq kody men ruhany janghyruynyng kilti. 

Runika – tәuelsiz qazaq elining grafikalyq simvoly. 

Runa jazuy – degenimiz Qazaq. Qazaqtyng ruhany әlemin, dýniyetanymyn chipke salyp qoyghan dizayndyq, grafikalyq tóltuma qoltanbasy. Bizge jaulasqan imperiyalardyng bәri qazaqtyng qanyndaghy aqparatty jong maqsatynda rulyq jýiesin búzyp, rulyq tanbalaryn qúrtugha bar kýshin saldy. Turalap kelgen búl apattan Tәnir qorghap qaldy. Halqymyzdyng oishyl aqyny Qadyr Myrza Áli senzuranyng ýstemdik qúryp túrghan dәuirinde asa sheberlikpen sanagha sanylau tauyp:

«Eki ishekting birin qatty, birin sәl-pәl kem búra,
Naghyz qazaq – qazaq emes,
Naghyz qazaq – Dombyra!
Bilging kelse bizding jaydy, sodan súra tek qana:
Odan asqan joq shejire, odan asqan joq dana...», – dep qazaq aita almaytyn syr men sherding dombyranyng qos ishegining astaryna jasyrylghanyn әdemi menzegen. Mine, Qadekenshe «naghyz qazaq – qazaq emes, naghyz qazaq – Runa jazuy» desek qylauday da aqiqattan auytqymasymyzgha senemiz. Álbette, runa jazuyn orta mektep baghdarlamasyna mindetti pәn retinde oqytudan bastasa eshqanday qiyndyqsyz ótuge dayyndyq bolar edi.

Súhbattasqan Júmadil Jarqynbek

Abai.kz