عالىم امانقوس مەكتەپ-تەگى ۇلتتىق جازۋ اۋىستىرۋ توڭىرەگىندەگى ساۋالدارىمىزعا جاۋاپ بەرگەن ەدى. وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

– امانقوس اعا، ەلباسى «ءبىز لاتىن الىپبيىنە كوشۋدى باستايمىز» دەپ تاپسىرما بەردى. بۇل كەشە عانا قوزعالعان ماسەلە ەمەس، بىرنەشە جىلدار بويى كوتەرىلىپ كەلە جاتقان ۇسىنىس. وسىعان بايلانىستى ءوز پىكىرىڭىزدى بىلدىرسەڭىز. جالپى، ءالىپبيدى لاتىنمەن الماستىرعاندا ۇتاتىن جانە ۇتىلاتىن تۇستارىمىز قايسى؟ ءبىزدىڭ قوعام لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە دايىن با؟

– لاتىن ءالفاۆيتى – اتى ايتىپ تۇرعانداي لاتىننىڭ، ياكي جات جۇرتتىڭ مادەنيەتى ەكەنىن كوزگە شۇقىپ، كورسەتىپ تۇر. ەگەر ءوزىڭنىڭ گرافيكالىق ءتىلىڭ جوق بولسا، بىرەۋدىكىنە تاڭداۋ جاساۋعا لاجسىز كونەسىز. الايدا ادىلەتكە جۇگىنسەك، ءبىز جەر بەتىندە جازۋى بار ساۋساقپەن سانارلىق وركەنيەتتىڭ وكىلىمىز. ول – رۋلىق تاڭبادان تۇراتىن باعزى تورۇك رۋنيكالىق ءالفاۆيتى. الەمدىك سوزدىك قورعا ەنگەن «رۋنا» اتاۋى «رۋ، ۇرىقپەن» بايلانىستى ءتول ءسوزىمىز. بەدەلدى ەنتسيكلوپەديالىق باسىلىمداردىڭ بارىندە بۇل اتاۋسوزگە «قۇپيا» دەگەن ماعىنا بەرەدى» دەپ تۇسىندىرىلەدى. سەبەبى رۋنا جازۋىنىڭ تابيعاتى قۇپيانى ساقتاۋ ءۇشىن جاراتىلعان. ەندەشە، ەنتسيكلوپەديالىق ىرگەلى ەڭبەكتەردە «رۋنا» اتاۋىنا قازاقتىڭ ءتول ءسوزى ەكەنىنە تۇزەتۋ ەنگىزىلۋى ءتيىس. الەمگە ايان سول ءتولتۋما تاڭبامىزبەن رۋحاني مادەنيەتىمىز ۇشى-قيىرسىز ماڭ دالا توسىندەگى قاداۋ-قاداۋ تاسبىتىككە ماڭگى بادىزدەلگەن. «تاريحىن تاسقا جازعان» دەۋدىڭ ءمانى وسىندا. بۇل – ءبىر.

وتكەن عاسىردىڭ 20-شى جىلدارى لاتىن الفاۆيتىنە كوشۋگە قارسى بولعان الاش ارىستارىنىڭ يدەياسىمەن كەڭەستىك بيلىك مۇلدەم ساناسقىسى كەلمەۋى قازاقتى اشىقتان-اشىق ورىستاندىرۋدى كوزدەدى. مىڭ جىلدا ءبىر تۋاتىن الاش اقىلماندارىن قىزىل يمپەريا ناقاقتان-ناقاق «حالىق جاۋى» رەتىندە كوزىن جويىپ، ماسەلەنى وڭاي شەشتى. احمەت بايتۇرسىنۇلى قارسىلاستارىمەن اراداعى پىكىرتالاستا اعىلشىنداردىڭ لاتىن الفاۆيتىنە نەگىزدەلگەن ەملەسىن «يت» دەپ جازىپ، «شوشقا» دەپ وقيتىن» جازۋ دەپ سىناپ، عىلىمي دايەكپەن ءۋاجدى باعاسىن بەردى. اعىلشىن ءبىلىمپازدارى دا جازۋىنىڭ جەتىلمەگەن كەمشىن تۇستارىن تالاي رەت قوزعاعان. بىراق، سول كەمشىلىكتى تۇزەۋ-كۇزەۋ عاسىرلار بويى قوردالانعان قۇندى تاريحي-مادەني اقپاراتتان دەمدە ايىرىلۋ قاۋپى بولعاندىقتان اعىلشىندار سانالى تۇردە ءبىر ءارىپىن دە قوزعاعان جوق. بۇل ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان ءوزىن اقتاعان عىلىمي بايلام بولدى. ءبىزدىڭ كاسىبي ءتىلشى عالىمدارىمىز «لاتىن ءالفاۆيتىن الۋ – زامان تالابى» دەيدى. رەسمي ءالفاۆيتىن ساياسات وزگەرگەن سايىن اۋىستىرا بەرۋ – سول حالىقتىڭ وتكەن تاريحي جادى مەن رۋحاني بولمىسىن جويۋ، ءداستۇر ساباقتاستىعى ءۇزىلۋى مەن ءتىلدىڭ اسىل تابيعاتىنا جاسالعان قاستاندىق. زادى، مەملەكەتتىڭ رەسمي الىپبيىنە بايلانىستى بۇل ۇستانىم – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك پەن مۇددە تۇرعىسىنان پايىمداۋعا ورەسى جەتپەيتىن عالىم اتىن جامىلعان شالاعايلاردىڭ زيانكەستىك ارەكەتى. ماڭگى ەلدىڭ رەسمي جازۋى – ماڭگى وزگەرمەيتىن جەكە-دارا بولۋعا ءتيىس. دەمەك، الاش ارىستارى سوڭعى دەمى تاۋسىلعانشا لاتىن الفاۆيتىنە قارسى تۇرۋىندا نە سىر بارىن بۇگىنگى تاڭدا كاسىبي دەڭگەيدە پارىقتاۋعا قۇلىقسىزدىق تاريحي ۇدەرىستەن ساباق الماۋدىڭ سالدارى.
كەڭەس وداعى ىدىراسىمەن تورۇك تىلدەس رەسپۋبليكالاردا لاتىن الفاۆيتىنە كوشۋ ماسەلەسى ەكىنشى مارتە كوتەرىلدى. وتقا ماي قۇيعانداي بۇل يدەيانىڭ بىردەن لاپ ەتۋىنە تۇركيا عالىمدارى سەبەپ بولدى. تۇركيانىڭ دىتتەگەنى كەڭەستىك قىزىل يمپەريانىڭ قامىتىنان بوسانعان تورۇك تىلدەس ۇلىستاردى جاقىنداستىراتىن ورتاق رۋحاني دانەكەر لاتىن ءالفاۆيتى دەپ ۇمىتتەندى. تۇركيادا وتكەن عىلىمي باس قوسۋعا قاتىسقان تورۇك تىلدەس تاۋەلسىز رەسپۋبليكالاردىڭ عالىمدارى ەيفوريانىڭ بۋىمەن بۇل الدامشى يدەيانى بايىپتاماستان بىردەن ءىلىپ اكەتتى. وزبەكستان، تۇرىكمەنستان، ازەربايجان لاتىن الفاۆيتىنە ءوتۋدى دەرەۋ قولعا الدى. قازاقستاننان بارعان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى جانىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، اكادەميك ءابدۋالي قايداري لاتىن الفاۆيتىنە كوشۋدىڭ جوباسىن مەرزىمدى ءباسپاسوز بەتىندە جاريالادى. سول – سول-اق ەكەن، ءتىلشى عالىمدار اراسىندا قازاق قوعامىنا بوتەن جۇرتتان سىڭگەن جات قىلىقتان ارىلۋعا، ءتىلدىڭ، ءدىلدىڭ تازارۋىنا كيريل ءالفاۆيتى كىنالى دەگەن سىڭارجاق تۇسىنىك قالىپتاستى. راسىندا، قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا سايكەس جازۋ ءتارتىبى، ەملەسى، ۇندەستىك زاڭى احمەت بايتۇرسىنۇلى، ەلدەس ومارۇلى، حالەل دوسمۇحامەدۇلى كەزىندە عىلىمي جوندىگىپ، رەتتەلگەن، سويتكەنمەن قىزىل يمپەريانىڭ جۇرگىزگەن «ءتىل قۇرىلىسى» ساياساتى ادەيى بۇرمالاپ، ءوز ىڭعايىنا بەيىمدەدى. مىنە، وسى قازاق ءتىلىنىڭ عىلىمي ەرەجە-قاعيدالارىن قيسىنىن كەلتىرۋدەن گورى «تورۇكتەكتى ۇلىت پەن ۇلىستى بىرىكتىرەدى» دەگەن لاتىن الفاۆيتىنە كوشۋ يدەياسى وتاندىق عالىمدارعا الدەقايدا ءتيىمدى كورىندى. ۇلت تاعدىرىنىڭ بولاشاعى شەشىلەتىن ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارىپ، ماڭگى ەلدىڭ ماڭگى گرافيكالىق ءتىلىن تاڭداۋدا ستراتەگيالىق كەشەندى تۇردە جان-جاقتى قىر-سىرى زەرتتەلىپ، زياتكەرلىك عىلىمي ساراپتامادان ءوتىپ، دانالىقپەن پايىمدالعان تۇجىرىم جاسالۋى شارت ەدى. ءبىرسىپىرا عالىمداردىڭ قازاق دىبىسىنا ساي كەلەتىن لاتىن ءارىپىن تاڭداۋىمەن بار ماسەلە شەشىمىن تابادى دەسەك مۇلدەم قاتەلەسەمىز. لاتىن الفاۆيتىنە كوشۋ – ءبىر ادىم ىلگەرى جىلجىپ، ءتورت-بەس ادىم كەيىن شەگىنۋ.

بىرىنشىدەن، «لاتىن الفاۆيتىنە قازاقتار كوشەدى، ورىستىلدىلەر كيريلدە قالا بەرەدى» دەۋ «الا قويدى بولە قىرىققان جۇنگە جارىمايدى» دەگەندەي مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعى مەن بىرلىگىنە سىزات تۇسىرەتىن، قوعامدى الااۋىز عىپ، ەكىگە جارىپ تىناتىن قاۋىپتى قۇبىلىس.

ەكىنشىدەن، «لاتىن الفاۆيتىنە كوشۋ ارقىلى باتىس ەلدەرىنىڭ وزىق تەحنولوگياسىن مەڭگەرۋگە مۇمكىندىك تۋادى» دەۋ – قازاقتا مىي جوق، «دايىن اسقا تىك قاسىق» كوشىرىندى حالىق دەگەنمەن پارا-پار.

ۇشىنشىدەن، لاتىن ءالفاۆيتى كۇللى تورۇك الەمىن بىرىكتىرەدى دەگەن جالعان يدەيا، قايتا رۋحاني بولشەكتەنۋدى تەرەڭدەتۋگە نەگىز بولادى. ءبىرسىپىرا بىلگىشتەردىڭ «ساياسي شەشىم شىقتى، لاتىنعا كوشۋ تۇبەگەيلى شەشىلدى، ەندىگى ماسەلە لاتىن ءالفاۆيتى جوباسىنىڭ تىلىمىزگە لايىقتى نۇسقاسىن الۋ قالدى» دەپ ورەكپۋى قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرىنا بەيجاي قاراعاندىق. لاتىن الفاۆيتىنە كوشۋگە ساياسي شەشىم شىعارۋ ءۇشىن ۇلىتتىق مۇددەگە ساي بولۋى ءتيىس. قاي ساياساتكەر اۋزىنداعى ءتىلىن جۇلدىرتىپ، باسقا ءتىل سالۋعا كەلىسەدى. ەندەشە، ۇلتتىڭ گرافيكالىق ءتىلى دە سونداي ەكەنىن تۇيسىنەتىن سانا كەرەك. سوسىن بىرەۋ «وت پەن سۋعا ءتۇستى» دەپ، وت پەن سۋعا تۇسۋگە بولا ما؟! شيرەك عاسىر بۇرىن لاتىنعا كوشكەن وزبەك، تۇرىكمەن، ازەربايجان ۇشپاققا شىققان جوق. بىرىڭعاي تۇتاس وتىرعان ازەربايجان ەلىندە جاستاردىڭ انا ءتىلى مەن ورىس ءتىلىنىڭ ورنىنا اعىلشىن ءتىلدى ۇرپاقتىڭ ءوسۋ ديناميكاسى مامانداردى شوشىتىپ وتىر. ال بىزدە «ءۇش تۇعىرلى ءتىل ساياساتىمەن» قاتار رەسمي ءالفاۆيتىمىزدى لاتىنعا كوشىرسەك، بابادان مۇرا بولعان قازاق تىلىمەن ماڭگى قوش ايتىسۋعا تۋرا كەلەدى. جانە ورىس ءتىلدى قازاق بيلىگىنەن قۇتىلا الماي وتىرعاندا، اعىلشىن ءتىلدى قازاق بيلىگى ماڭگى تۇعىرىنان تايمايتىن بولادى. مەملەكەتتىك ءتىلدى مەملەكەتتىك دەڭگەيگە كوتەرۋ – مەملەكەتتىڭ ءوز قۇزىرىندا. مەملەكەتتىك ءتىلى شىقپاعان مەملەكەت – مۇگەدەك. باس قالاي ۇيعارسا، اياق-قول سولاي قوزعالادى. گاپ – باستا بولىپ تۇر عوي!.. 

– عالىمدارىمىز ۇسىنىپ وتىرعان لاتىن ءالىپبيى نۇسقالارىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟ ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرى قايسى؟

– مۇلدەم كوڭىل تولمايدى. سەبەبى بۇل ماسەلەمەن اينالىسىپ
جۇرگەن عالىمداردىڭ الفاۆيت تاڭداۋداعى باستى ءپرينتسيپى تۇبەگەيلى دۇرىس ايقىندالماعان دەپ ەسەپتەيمىن. ماسەلەن، جاپونيا، كورەيا، يزرايل، ءۇندىستان، قىتاي، تاعى باسقا مەملەكەتتەر ءالفاۆيتىن لاتىنعا اۋىستىرماي-اق تەحنولوگيالىق دامىعان، الەمدىك وزىق ەلدەردىڭ الدىڭعى لەگىنەن ورىن الادى. ول مەملەكەتتەر ۇلتتىق وركەندەۋىن جارنامالايتىن ءرامىزى ءتول جازۋ ءداستۇرىن برەندى رەتىندە ماقتانىش تۇتادى. كەز كەلگەن ەلدىڭ ءتول ءالفاۆيتى – سول حالىقتىڭ سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپ، ىرىم-سىرىم، سانا-سەزىم، مىنەز-قۇلقىنان ءبولىپ قاراۋعا استە بولمايتىن اجىراماس بولشەگى، نەگىزگى مەملەكەتتىك اتريبۋتى. ونى پايىمداي المايتىن عالىم – عالىم ەمەس. ءبىزدىڭ دە وزگەگە ۇقسامايتىن ۇلتتىق رۋنيكالىق ءتولتۋما الفاۆيت نۇسقامىز بار ەكەنى ءمالىم. ول جازۋىمىزدان اجىراپ قالۋىمىزعا سىرتقى كۇشتەردىڭ پارمەندى ىقپال ەتكەنى اقيقات. وكىنىشتىسى، سول رۋحاني مۇرامىزعا تاريحي مۇرسات تۋعاندا پىسقىرىپ تا قارامايتىن قوعامدىق عىلىمي سانانىڭ قالىپتاسۋى – ۇلتتىق مۇراتىمىزعا قايشى كەلىپ تۇر. دەمەك، لاتىن الفاۆيتىنە كوشۋدى جان-تانىمەن ۇسىنۋشىلار ۇلت مۇددەسى، مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىمەن ساناسقىسى كەلمەي قاتەرلى جولعا ايداپ سالۋشىلار. لاتىندى قولداۋشىلار – قازاقتى جاھاندانۋدىڭ قاقپانىنا يتەرمەلەپ وتىرعانىنا عىلىمي الەۋەتى، ورە دەڭگەيى جەتپەي وتىر. وسى جىلعى «انا ءتىلى» گازەتىندە (№20 (1382) 18–24 مامىر) ءتىلشى-عالىمدار ومىرزاق ايتبايۇلى، ەردەن قاجىبەك، ءالىمحان جۇنىسبەكتىڭ «قازاقتىڭ ۇلتتىق ەن-تاڭباسىنىڭ (كودىنىڭ) ءبىرى – ۇلتتىق جازۋ» اتتى باعدارلامالىق سيپاتتاعى ماقالاسى جاريالاندى. لينگۆيست عالىمداردىڭ ماقالا اتىن وقىعاندا تۇتىعىپ قالا جازداعانىمىزدى جاسىرمايمىز. سويلەم كونسترۋكتسياسىن بىلاي قويعاندا، «قازاقتىڭ ۇلتتىق ەن-تاڭباسى» ۇعىمىنىڭ كودقا قانداي قاتىسى بارىن قاي قازاق تۇسىنەدى. سوسىن لاتىن قارىپتى قازاق جازۋىن «ۇلتتىق جازۋ» دەگەنگە بوتەن جۇرت مۇسىركەپ قارارى كۇمانسىز.

ماقالادان ءبىر ۇزىك وقىلىق: «...وعان دالەلدى الىستان ىزدەمەي-اق، ورىس جازۋىنىڭ ۇلگىسىمەن قالىپتاسقان قازىرگى ۇرپاق تىلىنە كوڭىل بولەيىكشى. كۇنى-ءتۇنى ۇيدە دە، تۇزدە دە كوز الدىمىزدا تۇرعان ورىس جازۋى جەكەلەگەن قازاقشا دىبىس تۇگىلى، ءتىلىڭدى دە ۇمىتتىرىپ جىبەرە جازداعان جوق پا؟»، – دەيدى. اتا-بابادان قالعان «قارا قىتاي قاپتاسا، سارى ورىستى اكەڭدەي كورەرسىڭ» دەگەن ماتەل ەرىكسىز ويعا ورالدى. ويتكەنى ورىس جازۋىن تۇتىناتىن كەڭىستىكپەن لاتىن جازۋىنىڭ الاتىن اۋقىمى جەر مەن كوكتەي ەكەنى كوزى قاراقتى جانعا ءتۇسىندىرۋدى قاجەت ەتپەيدى. راس، كيريل الفاۆيتىنە لايىقتالعان قازاق جازۋىنىڭ ەملە ەرەجەسىنەن ارىلساق تا اقپاراتتىق كەڭىستىگىنىڭ تىلىمىزگە تيگىزەر زياندى ىقپالى توقتاي قويمايدى. سوڭعى جىلدارى قازاق ءتىلى تابيعاتىنان اۋىتقىپ، ورىستىڭ اۋدارما تىلىنە اينالىپ بارادى دەيتىن بايبالام ءباسپاسوز بەتىندە ءجيى كوتەرىلىپ جۇرگەنى ايان. ەندى لاتىن قارپىن العان جاعدايدا الەمدىك اقپاراتتىق كەڭىستىك نوسەردەي جاۋعان اعىلشىن ءتىلىنىڭ قۇرساۋىنان قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىن قالاي قورعايمىز دەگەن ساقتىقتى نەگە ويلانباسقا. 

– ءبىز حح عاسىردىڭ وزىندە 2–3 رەت ءالىپبيدى اۋىستىردىق. وسى بارىستا ۇلىتىمىزعا تيگىزگەن پايداسى مەن زيانى قانداي بولدى؟

– ارينە، زيانى شاش ەتەكتەن ەكەنى داۋسىز. ۇلتتىق رۋحاني قازىنامىز تالان-تاراجعا ءتۇستى، جاساندى ساۋاتسىزدىققا ۇرىندىردى، ءداستۇر ساباقتاستىعى ءۇزىلدى، تاريحي جادىمىزدى ءوشىردى. ەتنيكالىق مادەني-رۋحاني وركەندەۋىمىزگە تەجەۋ جاساعان تۇساۋ بولدى; ءتىلىمىزدىڭ ورگانيكالىق دامۋ تابيعاتى نە ءتۇرلى ەكسپەريمەنتتەردەن جاپا شەكتى. ۇلتتىق مىيىمىزدى قايتا-قايتا اۋىستىرۋدان مىيعۇلا بولىپ قالا جازدادىق. قىسقاسى، قازاقتىڭ ءور رۋحىن ءوشىرۋ ءۇشىن ۇلىت رەتىندە تۇتاس جويىپ جىبەرمەك بولعان دۇشپاننىڭ تۇپكى ماقساتى ورىندالمادى. دەسەك تە «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» قازاقتىڭ قايتادان ەسىن جيناۋى وڭايعا سوققان جوق. بۇگىنگى تاڭدا بىزدەگى ۇلتتىق ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ دەر كەزىندە شەشىمىن تابۋىنا حالىقتىڭ مىيىن كۇشپەن اۋىستىرعان وتكەن داۋىردەگى «الفاۆيت اۋىستىرۋ» ساياساتىنىڭ زاردابى بارىن جاسىرۋعا بولمايدى. 

– ءسىز ءبىر ماقالاڭىزدا «تۇرۇك حالىقتارىن بiر-بiرiنەن ىدىراتىپ، ءبولىپ جiبەرۋدە جازۋ ۇلگiسىنiڭ ۇلكەن ءرولi بولعانىن» ايتقانسىز. سىزشە، قازىرگى كەزەڭدە تۇرۇك جۇرتىنىڭ باسىن بىرىكتىرۋگە قانداي جازۋ ۇلگىسى ءتيىمدى دەپ ويلايسىز؟ 

– قازاق ەلى ازاماتتىق تاريحىندا بىرنەشە الفاۆيت اۋىستىرعاندىعى ءمالىم. سول الفاۆيتتەردى اۋىستىرۋداعى ساياساتتىڭ شالىعى تولىق زەرتتەلىپ، ءتيىستى عىلىمي قورىتىندى شىعارىلعان جوق. ەنتسيكلوپەديالىق ىرگەلى عىلىمي ەڭبەكتەردە قازاقتىڭ تورۇكتەكتەس ۇلىت پەن ۇلىستارعا ورتاق ءتولتۋما جازۋ ۇلگىسىنىڭ، ياكي ءالفاۆيتتىڭ يەسى ەكەندىگى ناقتى سيپاتتالماي كەلەدى. مۇنداعى ماقسات ادامزات مادەنيەتىنە جاسامپازدىقپەن كۇننىڭ كوزىندەي جارىعىن شاشىپ، اعارتۋشىلىق ميسسياسىن ورىنداعان الەمدەگى ساۋساقپەن سانارلىق جازۋ اۆتورلارىنىڭ ءبىرى ەمەس، بىرەگەيى ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ ەنشىسىنە تيەتىندىگىن ءبىلىپ ءجۇرۋ. ەلىمىزدەگى ءتىل تاريحى ماسەلەسىمەن شۇعىلداناتىن عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىندا كاسىبي رۋنولوگ عالىم تۇگىل تورۇكتانۋدىڭ ىرگەتاسى تاسبىتىكتەردى زەرتتەيتىن ارنايى ءبولىم دە جوق. جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپتەن باستاپ جوعارى ۋنيۆەرسيتەتكە دەيىن ۇلتتىڭ ءتولتۋما رۋنيكا جازۋىن وقىتاتىن بىردە-ءبىر ءپاننىڭ بولماۋى – رۋحاني قازىنامىزعا دەگەن قۇرمەتتىڭ قانشالىقتى ەكەنىن كورسەتەدى. سوندا ءوزىنىڭ ءتول جازۋ مادەنيەتىنەن بەيحابار ۇرپاق وتكەن تاريحىن قايتىپ بىلەدى. تاريح فاكۋلتەتتەرىندە ۇلتتىڭ ءتول جازۋى وقىتىلماسا، تاريحشى ماماندىعىن العاننان نە پايدا؟! دەمەك، رۋنيكالىق جازۋ مادەنيەتىمىزدى يگەرۋدىڭ ماڭىزدى قۇرالى. رۋنيكا جازۋىن قولدانۋ مىڭداعان جىلدىق تاريحىمىزبەن ۇشتاسۋعا جول اشادى. الەمدىك كونتەكستە قازاق ۇلىتىنىڭ الاتىن ورنى مەن تاريحي ءرولىن ايقىنداۋعا شىنايى مۇمكىندىك تۋادى. ءبىزدى قاساقانا جاڭادان قۇرىلعان جاس مەملەكەت سانايتىن كورشى ەلدىڭ باسشىسى ۆ.ۆ. ءپۋتيننىڭ، تۇقىرتۋ ماقساتىمەن، مىسقىلداپ، «قازاقتىڭ جازۋى بولماعان» دەپ، مىسىمىزدى باسىپ تاستاۋ پيعىلىمەن ءجونسىز بوسكەن ۆ.ۆ. جيرينوۆسكي سياقتى سايقىمازاق ساياساتكەرسىماقتىڭ پىكىرلەرىن تەرىسكە شىعارىپ، قايتا رەسەيدىڭ الىپ ەلگە اينالۋ تاريحى مەن جەتكەن جەتىستىگىنە دالا وركەنيەتىنىڭ ىقپالى مەن قوسقان ۇلەس سالماعى ايىرىقشا ەكەندىگىن مويىنداتار ەدى. سونداي-اق، گاپ – رۋنيكانىڭ گرافيكالىق كەسكىنى تورۇكتەكتى ۇلى پەن ۇلىستىڭ رۋلىق تاڭبالارىنان قۇرالعاندىعىندا. ياعني ءاربىر رۋدىڭ ورتاق مادەنيەتكە قوسقان ۇلەسىمەن بىرگە ول تاڭبالارعا تاڭىلعان اقپارات تۇتاستاي العاندا بەلگىلى عىلىمي جۇيەگە قۇرىلعان قۇپيا ءىلىمدى، قۇپيا دوكترينانى بىلدىرۋىندە. دەمەك، قولدانىستاعى باسقا الفاۆيتتەر سياقتى رۋنيكا ارىپتەردىڭ شارتتى بەلگىسىنەن قۇرالمايدى، ارقايسىسى يدەوگرافيالىق ماعىنا ۇستەگەن كودتى بىلدىرەدى. مىنە، ءاربىر تاڭبانىڭ كريپتوگرافيالىق ماعىناسىن ءبىلۋ – دۇنيەتانىم كوكجيەگىن ارتتىرىپ، لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتىن شىڭدايتىن، قيسىنداۋعا تاربيەلەيتىن، ۇلتتىق پسيحولوگيالىق، ەتنيكالىق ەرەكشەلىگىن تانىتاتىن، دانالىق مەكتەپ. رۋنيكالىق گرافيكا ءتىلى – ويدى، يدەيانى استارلى بەينەلەيتىن سيممەتريالىق ولشەمگە قۇرىلعان. رۋنيكا جازۋىن مەڭگەرۋ ارقىلى سيمۆول اتاۋلىنىڭ استارىنداعى ويدى وپ-وڭاي تۇسىنۋگە مۇمكىندىك تۋادى. رۋنيكا جازۋىن العان جاعدايدا رۋحاني شەكارامىز بەرىك قورعانعا اينالادى. ياعني كىم كورىنگەن ءبىزدىڭ ىشكى اقپاراتتىق قۇپيامىزدى اشا المايتىنداي قۇلىپتاۋلى ساقتالادى. ەڭ باستىسى رۋنيكا جازۋىن مەڭگەرۋ ۆيرتۋالدى ويلاۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرىپ، ۇلتتىق زياتكەرلىك ورە دەڭگەيىن ساپالىق جاڭا بەلەسكە كوتەرەدى. ۇلىتتىق بولمىستىڭ ءيميدجىن اسقاقتاتىن كومپوزيتور، كونسترۋكتور، بيوتەحنولوگيانى ويلاپ تاباتىن ينجەنەرلەر، قورعانىس ماسەلەسىن وڭاي شەشەتىن عالىمدار كوبەيەدى، ءتىلدىڭ تابيعي دامۋىنىڭ سەنىمدى قورعانىشى قىزمەتىن اتقارادى.

رۋنيكا – ءتىلدىڭ دىبىستىق جۇيەسىن قاز-قالپىندا بەينەلەۋمەن قاتار ۇلتتىق جاراتىلىس تابيعاتى مەن دۇنيەتانىم ەرەكشەلىگىن، دانالىق ويشىلدىعى مەن جاسامپازدىق مۇراتىن، ورە دەڭگەيى مەن قيال ۇشقىرلىعىن گرافيكالىق قۇلىپتاۋلى ساقتايتىن تاڭبالار جۇماعى. 

رۋنيكا ءالفاۆيتى – ۇلتتىق پاتريوتتىق سەزىمىمىزدى كوتەرىپ، قازاق ءتىلىنىڭ بەدەلىن اسقاقتاتاتىن، باسقا جۇرتتىڭ زور قۇرمەتپەن قاراۋىنا ساناسىن تاربيەلەيتىن، تاريحىمىزعا تەرەڭدەپ بارۋعا جول اشاتىن ماگيالىق قاسيەتى بار.

رۋنا جازۋى – ۇلتىمىزدى قۇلدىق سانادان ارىلتاتىن قۇدىرەتتى كۇش.

رۋنا جازۋى – كۇللى تورۇككە ورتاق ۇلتتىق گرافيكالىق ويلاۋ ءپىشىنى. قازاق رۋنا جازۋىن الار بولسا، بىردەن 200 ميلليونعا كوبەيەدى. ويتكەنى بارشا تورۇكتەكتى ۇلىت پەن ۇلىس قارا شاڭىراق قازاقتىڭ اينالاسىنا توپتاسىپ، سوڭىنان ءسوزسىز ەرەدى. 

ەلباسى «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا: «جاڭا تۇرپاتتى جاڭعىرۋدىڭ ەڭ باستى شارتى – سول ۇلىتتىق كودىڭدى ساقتاي ءبىلۋ» دەگەن بولاتىن. رۋنا جازۋى – قازاقتىڭ مەنىن تانىتاتىن ۇلتتىق گەنەتيكالىق كودى مەن رۋحاني جاڭعىرۋىنىڭ كىلتى. 

رۋنيكا – تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ گرافيكالىق سيمۆولى. 

رۋنا جازۋى – دەگەنىمىز قازاق. قازاقتىڭ رۋحاني الەمىن، دۇنيەتانىمىن چيپكە سالىپ قويعان ديزايندىق، گرافيكالىق ءتولتۋما قولتاڭباسى. بىزگە جاۋلاسقان يمپەريالاردىڭ ءبارى قازاقتىڭ قانىنداعى اقپاراتتى جويۋ ماقساتىندا رۋلىق جۇيەسىن بۇزىپ، رۋلىق تاڭبالارىن قۇرتۋعا بار كۇشىن سالدى. تۋرالاپ كەلگەن بۇل اپاتتان ءتاڭىر قورعاپ قالدى. حالقىمىزدىڭ ويشىل اقىنى قادىر مىرزا ءالى تسەنزۋرانىڭ ۇستەمدىك قۇرىپ تۇرعان داۋىرىندە اسا شەبەرلىكپەن ساناعا ساڭىلاۋ تاۋىپ:

«ەكى ىشەكتىڭ ءبىرىن قاتتى، ءبىرىن ءسال-ءپال كەم بۇرا،
ناعىز قازاق – قازاق ەمەس،
ناعىز قازاق – دومبىرا!
بىلگىڭ كەلسە ءبىزدىڭ جايدى، سودان سۇرا تەك قانا:
ودان اسقان جوق شەجىرە، ودان اسقان جوق دانا...»، – دەپ قازاق ايتا المايتىن سىر مەن شەردىڭ دومبىرانىڭ قوس ىشەگىنىڭ استارىنا جاسىرىلعانىن ادەمى مەڭزەگەن. مىنە، قادەكەڭشە «ناعىز قازاق – قازاق ەمەس، ناعىز قازاق – رۋنا جازۋى» دەسەك قىلاۋداي دا اقيقاتتان اۋىتقىماسىمىزعا سەنەمىز. البەتتە، رۋنا جازۋىن ورتا مەكتەپ باعدارلاماسىنا مىندەتتى ءپان رەتىندە وقىتۋدان باستاسا ەشقانداي قيىندىقسىز وتۋگە دايىندىق بولار ەدى.

سۇحباتتاسقان ءجۇمادىل جارقىنبەك

Abai.kz