Jaqynda Reseyding Birinshi telear­nasyndaghy «Zakrytyy pokaz» tok-shouynda qazaq kinosy talqygha salyndy. Aleksandr Gordonyng búl baghdarlamasy erekshe nazargha ilingen kinotuyndyny kórsetip, artynan ony mamandardyng talqysyna salatyny belgili. Kinosynshylar men rejisserler filimning iydeyasynan bastap, akterlerding sheberligi jәne tehnikalyq sapasyna deyin jilikteydi. Osynday qyzu talqynyng taqyrybyna ainalghan rejisser Gýlshat (Guka) Omarovanyng «Baqsy» filimi últymyzdy úyatqa qaldyrdy. Baghdarlamagha qatysqan orystyng ziyaly qauym ókilderi kinomyzdy talqylaymyz dep otyryp, últtyng úyatty túsyn shenep ótti. Orayy kelgen sәtti qalt jibermey, jahandanu zandylyghyna sәikes qazaqty «jútyp» qoysaq degen shovinistik pikirin ashyq jetkizdi.

Oqyrmangha týsinikti bolu ýshin әueli filimning qysqasha fabulasyna toqtalsaq. Bas keyipker Ayday - baqsynyng ómirde prototiypi bar. Ol - Almaty manynda Ýngirtas degen jerde túratyn Biybifatima. Filimde izdegenning joghyn tauyp, aurudyng dertine shipa beretin osy baqsynyng ómiri beynelenedi. Eger qalalyq aduyndy kәsipker onyng ata-babasynan múra bolyp kele jatqan «kiyeli mekeninin» ornyna sauda, oiyn-sauyq ortalyghyn salugha kirispegende, Aydaydyng ómiri solay óte berer me edi?... Qysqasy, oqigha osylay órbiydi.

Jaqynda Reseyding Birinshi telear­nasyndaghy «Zakrytyy pokaz» tok-shouynda qazaq kinosy talqygha salyndy. Aleksandr Gordonyng búl baghdarlamasy erekshe nazargha ilingen kinotuyndyny kórsetip, artynan ony mamandardyng talqysyna salatyny belgili. Kinosynshylar men rejisserler filimning iydeyasynan bastap, akterlerding sheberligi jәne tehnikalyq sapasyna deyin jilikteydi. Osynday qyzu talqynyng taqyrybyna ainalghan rejisser Gýlshat (Guka) Omarovanyng «Baqsy» filimi últymyzdy úyatqa qaldyrdy. Baghdarlamagha qatysqan orystyng ziyaly qauym ókilderi kinomyzdy talqylaymyz dep otyryp, últtyng úyatty túsyn shenep ótti. Orayy kelgen sәtti qalt jibermey, jahandanu zandylyghyna sәikes qazaqty «jútyp» qoysaq degen shovinistik pikirin ashyq jetkizdi.

Oqyrmangha týsinikti bolu ýshin әueli filimning qysqasha fabulasyna toqtalsaq. Bas keyipker Ayday - baqsynyng ómirde prototiypi bar. Ol - Almaty manynda Ýngirtas degen jerde túratyn Biybifatima. Filimde izdegenning joghyn tauyp, aurudyng dertine shipa beretin osy baqsynyng ómiri beynelenedi. Eger qalalyq aduyndy kәsipker onyng ata-babasynan múra bolyp kele jatqan «kiyeli mekeninin» ornyna sauda, oiyn-sauyq ortalyghyn salugha kirispegende, Aydaydyng ómiri solay óte berer me edi?... Qysqasy, oqigha osylay órbiydi.

Ayta keterlik taghy bir jaghday, búl songhy jyldary týsirilgen otandyq kinolardyng ishinde «jaman emes» degen bagha alghan filim. Al, shetelderde «Baqsynyn» ataghy aspandap túr. Olay deytinimiz, Gongkongta ótken halyqaralyq «Asia pacific award» fistivalinde eki birdey jýlde jenip aldy. Onyng biri - ýzdik әiel róli, ekinshisi - ýzdik montaj ýshin berildi. Sonday-aq, AQSh-taghy «The Women's International Films and TV showcase» fistivalinde de jýldeli oryngha ie boldy.

Endi Birinshi arnadaghy baghdarlamagha oralsaq. «Zakrytyy pokaz» tok-shouynda sarapshylar eki topqa bólinedi. Bir top filimge ong bagha berse, ekinshisi ony teriske shygharady. «Baqsy» talqylanghan baghdarlamada qoldaushy topta Reseyding enbek sinirgen әrtisi Nataliya Orynbasarova, jazushy Mihail Elizarov, kinosynshy Yuriy Gladilishikov jәne belgili jurnalist Elizaveta Petrova boldy. Al, qarsy pikir aitushylardyng qatarynda kinotanushy, kinosynshy әri rejisser Aleksandr Shpagiyn, rejisserler Aleksandr Tarasov pen Rashid Nugmanov jәne kinosynshy Maksim Eydis bar Sonday-aq, qonaqta Gýlshat Omarovmen qosa, akterler Farhat Amanqúlov jәne Tólepbergen Baysaqalov, operator Rafik Galeev boldy.

Filimning kórkemdik jaghyna, akterlerding sheberligine, obraz­dardyng ózara baylanysyna qatysty pikirlerge jәne tuyndynyng eshbir janrgha jatpaytyndyghy jónindegi ótkir syndargha toqtalmay-aq qoyalyq. Ol kino salasy mamandarynyng isi. Biz tek kinogha ghana emes, qazaq últyna aitylghan synday bolyp kóringen birneshe pikirding tónireginde әngime órbitsek. Ol - tuyndynyng qos tildiligine qatysty orys ziyalylarynyng oiy.

- Filimning negizgi sujetteri aziyalyq mәdeniyetting tónireginde órbise de, onyng erekshelikteri eskerilmegen. Jәne búl tuyndy jartylay orys tildi bolghanyna qaramay, orys kórermenine de layyqtalmaghan. Bizding de tóbemizden dauys jyldamdyghymen úshyp ótip, Europagha jol tartqan dýniye. Baqsyny, jalpy Shyghysty europalyqtar qalay elestetse, sonday etip týsirilgen. Ataqty fistivalider men aqshasy bar ortanyng qabyldauyna shaqtalghan, - dedi Aleksandr Shpagiyn. Onyng pikirin ilip alyp ketken Maksim Eydiys:

- «Baqsyda» oinaghan akterler orys tilinde sauatsyz sóileydi. Olar ózara jansyz, nәrsiz dialogtar qúrady. «E, ty cho nachaliniyk?» degen siyaqty tirkester orys әdeby tilinde joq. Tipti, auyzeki tilde de biz olay sóilemeymiz. Onyng ýstine sózderge ekpin (intonasiya) dúrys týsirilmegen. Al, kinonyng kriminaldy sujetterindegi sóilemderding stilistikasy tipti soraqy. Yaghni, qazaqtar bizding tildi paydalanyp qana qoymay, ony lastap jatyr, - dep qayyrdy. Sóitip, orys kinosynshylarynyng talqysyna týsken Gýlshat «Búl filim qazaqtargha arnap týsirilgen» dep aqtalmaq boldy. Sonda Maksim Eydis «Olay bolsa, filim nege eki tilde týsirilgen? Aqyry qazaqtargha arnalghan kino bolsa, nege taza qazaq tilinde emes?», - degen súraqty býiirden qoydy. «Qazaqstanda halyqtyng jartysyna juyghy orys tildi» degen uәj aitqan rejisserdi jazushy Mihail Elizarov qoldady. Rejisserdi qoldaghany bolmasa, orys jazushysy qazaqtardy ondyrmady.

- Nege kinonyng eki tilde týsirilgenine renjiysizder? Guka ómirding shyndyghyn týsirgen. Býginde qazaqtardyng kópshiligi qazaqsha sóilemeydi. Óz ana tilin bilmeydi jәne ony ýirenuge de qúlyqty emes. Meyli, olar orys tilinde qal-qadirinshe sóiley bersin. Óitkeni, orys halqymen iydenttilikke úmtylady. Kenestik zamandy ansap, orys bolghysy keledi. Sondyqtan, Reseymen barynsha integrasiyalanugha (ekonomikalyq qana emes, memle­kettik, ruhany mәdeny túrghyda da degendi aitqysy keledi - avt.) tyrysuda. Búl filimde de qazaqtar orystardy oinaghan, - dedi ol. Qarap otyrsaq, qoldaushy toptyng ózi kino tuyndynyng kórkemdik dengeyi ýshin emes, tek aralas tilde týsirilgeni ýshin ghana ong pikir aitatynday.

Osynyng ózi orys tilinde filim týsirip, әn aityp jýrgen otandyq ónerpazdargha sabaq boldy dep oilaymyz. «Olardyng týsirgen kinosy, aitqan әni qazaqqa kerek emes bolghanymen, orystar baghalaydy» degen pikir de qate ekeni dәleldendi. Kórkemdik dengeyi tómen, qos tildi shalaghay dýniyege kórshi eldegiler de zәru emes. Kerisinshe «darynsyz kino» dep ózekke teuip, ayaqqa taptady. Sonda múnday ónerpazdardyng tuyndylaryn kim qajet etpek?

Baghdarlamanyng jýrgizushisi Aleksandr Gordon rejisser Gýlshat Omarovagha «baqsy músylman ba?» degen súraq qoydy. «Jo-oq» dep kibirtiktedi rejisser. Rasynda da, islamda baqsylyq, balgerlikke qatang tyiym salynghan. Baqsylyq qazaq dalasynda islamgha deyingi kezende bolghan shamanizmning sarqyty. Múny Aleksandr Gordon jaqsy biledi. Onyng súraghynyng astarynda «baqsynyng ózi músylman bolmasa, onyng jan-jaghyndaghy jýrgen qazaqtardyng bәri músylman emes qoy» degen oy jatqany týsinikti. A.Gordonnyng búlay payymdauyna taghy bir sebep bar. Filimde Ayday baqsy qaytys bolghanda, ony jerlegen qazaq jigitteri «Apashka jaqsy adam edi, sol ýshin alyp qoyalyq» dep tost kóteredi. Qanshalyq dinge salghyrt qarasa da, qazaq qazanyng ýstinde araq ishpegen. Tuyndydaghy osy úyat kórinis halqymyzdyng diny nanym-senimine qatysty teris pikir tughyzyp, últtyq namysymyzdy bótenning tabanynyng astyna salyp berdi.

Baghdarlamagha qatysqan orys ziyalylary ýshin qazaqtyng әlem mo­yyndaghan tәuelsizdigi, ghasyr­lar qoynauynan bastau alghan mem­lekettiligining qúny kók tiyn sekildi. «Orys bolghysy keledi», «Kenes odaghyn ansaydy» degen pikirlerin shimirikpey aitady. Áriyne, olar aitty eken dep býgin-erteng Reseyding qanatynyng astyna kirip ketpespiz. Biraq, múnday pikirler kórshi elding Birinshi, resmy telearnasynan aitylyp jatqany oilandyrady. Múnyng astarynda «qazaqty uystan shygharmasaq» degen imperalistik pighyl, «tәuelsiz el bolghandaryng qane, әli kýnge óz tilderinde sóiley almay jýrsinder» degen mysqyl jatqan joq pa?...

Eger iydeologiyanyng ajyramas bóligi sanalatyn kino salasyna osylay atýsti qaraudy qoymasaq, әr nәrsege últtyq mýdde túrghysynan qaraudy ýirenbesek, ózgening mazaghyna ainalyp, namysymyzdy ayaqqa taptata bererimiz anyq.

«Jas qazaq ýni» gazeti