Biz eng biyik jartastyng tóbesine kóterilgende, tolqyndarymen Lofodendi* ýsti-ýstine úrghylap jatqan ashuly tenizden 500-600 fut** jogharyda túrdyq. Qasymyzdaghy qariya qalyng oigha shomyp ketti de, til qatugha múrshasy bolghan joq. Sózin biraz uaqyt ýnsizdikten song bastady:

-Búl jerge birneshe jyl búryn birge kelgenimizde, mening qylyshtay qylshyldaghan jas jigiting kýsh-quatynan kem týspeytin qayratym bolghanyn kórer edinder. Al qazir jigerim jasyghan, ruhym múqalghan, saghym synghan. Ýsh jyl aldyn adam balasy búryn-sondy aman qalyp kórmegen apatqa úshyrap, 6 saghat boyy zәremdi alghan súmdyq qorqynyshty bastan ótkerdim. Nәtiyjesin ózdering kórip túrsyndar. Kәrilik kelmese de qartayyp, shógip kettim. Áli qyrau shalyp ýlgermegen shashym birneshe saghattyng ishinde qarday agharyp, ayaq-qolym әl-dәrmeninen airylyp, jýikem tozghan mataday júqardy. Men kórgen súmdyqty jaqynnan sezinsin dep senderdi osy jerge әdeyi ertip keldim. Biz qazir ýstinde túrghan Helseggen nemese Klaudy atty búl jartas Norvegiya jaghalauynan asa qashyq emes. Otyryp, tenizge múqiyat qarandarshy.

Aldymyzda sheti men shegi kórinbeytin qarakók týsti aidyn qanatyn kenge jayghan alyp samúryqtay kósilip, shalqyp jatyr. Eki jaghymyzgha kóz tiksek, kókjiyekke deyin jetetin jartastyng ýshkir erneui jip-jinishke syzyqtay kórinedi eken. Qúrlyq pen sudyng shektesetin túsy eki әlemning ymdasyp, jymdasyp, әldebir júmbaq tilmen sóilesip jatqanynday elesteydi.

Jasyl týgine qarap, ósimdik ósetinin angharugha bolatyn bir kishkentay aral shamamen 5 mili qashyqtyqta túr. Odan 2 milidey beride týnergen jartastar jýzik tәrizdi ainala qorshaghan taghy bir kishirek aral bar. Aryda ornalasqan aral men jaghalaudyng arasyndaghy su betinde týsiniksiz bir qúbylys bayqalady: jelding baghytymen de, jelge qarsy da alasúryp asyqqan aghystyng kórinisi sonday sústy.

-Arghy araldyng aty – Vurh, bergisi – Moske, – dep sózin jalghastyrghan qariya kenet shoshyp ketip:

-Estidinder me? Tenizden qanday da bir ózgeris bayqadyndar ma? – dep súrady.

Rasynda da, súrapyl dauyldyng ýnindey qorqynyshty dauys sәt sayyn ýdey týsip, teniz týlen týrtkendey býlinip, alapat aghys shyghysqa qaray órshelene úmtylghan edi. Tabighattyng doly minez kórsetip, búlqynuyn jiti baqylap túrghan men aghys jyldamdyghy men ekpinining qas qaghym sәtte adam sengisiz dengeyde eselengenin kórip tanghaldym. Nebәri 5 minuttyng ishinde Vurh pen Moskening arasy sharq úra ainalghan myndaghan shenberge tolyp, shyghys jaqqa lap qoydy da, jaraly jyrtqyshtyng aqyrghan yzaly ýnindey, kýnning kýrkiregenindey zәreni alar dybys mýlde kýsheyip ketti. Alayda birneshe minuttyng ishinde jaghday taghy ózgerdi: kishkentay iyirimder jayylghannyng ýstine jayyla týsip, joq boldy da, ornyna úzyndyghy 1 milige*** jetetin óte ýlken bir iyirim payda boldy. Dóngelek shekarasy su-beldeumen ainaldyryp, belgilep qoyghanday jyltyrap kórinip túrghan alyp shenberding ishi barghan sayyn qaraqoshqyldanyp, dóngelengen su-jartastar terenge qaray mýiistene týsip edi. Sol baghyttan ajdahanyng ysqyrghanynday ýreyli lep esip, tipti, biz otyrghan jartas ta tenselip ketkendey boldy. Men etpetimnen jata qalyp, tasqa sýliktey jabysyp aldym.

-Búl, – dedim men qariyagha, – úly iyirim Maelstrom shyghar.

-IYә, keyde solay atalady, – dedi ol, – biraq Moske aralynyng manynda bolatyndyqtan, biz, norvegiyalyqtar, Moskestrom deymiz. Múnyng kitaptarda jazylghan sipattamasy men mening kórgenimning aiyrmashylyghy jer men kóktey. Dóp surettedi degen zertteushi Djonas Ramustyng ózi Moskestromdy Helseggenning tóbesinde otyryp baqylamaghan siyaqty. Tabighat qúbylysynyng ol bergen mәlimettegi quaty әldeqayda әlsiz, aqiqatqa say kelmeydi.

Ramustyng pikirinshe, búl túsqa aghys lap qoyghanda, Lofoden men Moske arasyndaghy su janyn qoyargha jer tappaghan maqúlyqtay sharq úra jóneledi. Al aghys keri serpilgende, qúzar biyikten qúlaghan sarqyramanyng shuynan da asyp týsetin gýril birneshe mili qashyqtyqtan estilip túrady. Múnday keng әri tereng iyirimge jaqyn kelse, tipti kemeni de tartyp әketip, túnghiyqqa batyryp jiberedi de, teniz astyndaghy jartastargha soghyp, kýl-parshasyn shygharady. Su keri serpilgende, kemening qirandylary men bólshektenip ketken bólikterin kórer ediniz. IYirim alty saghat boyy tóniregindegi jandy-jansyzdyng bәrin týgel jalmap, terenge sýngitken son, shamamen shiyrek saghat tynyshtyq ornaydy da, sodan keyin qiyamet qúbylys qayta bastalady.

Bastapqyda Djonas Ramustyng Moske-stromdy búlay beyneleuin shyndyqpen ýndesedi dep oiladym, – dedi odan әri qariya, – biraq qar kóshkinindegidey alapat dauys qúlaghymnyng týbinde әli janghyryp túrghandyqtan, qazir Ramus jerine jetkizip sipattay almghanyn jaqsy týsinemin.

Kóz aldymyzdaghy qorqynyshty kóriniske qarap túryp, maghan Kircher jәne ózge de ghalymdardyng kózqarasy aqylgha qonymdy bolyp kórindi. Olar su astynda múhittyng basqa bir bóligindegi shúnqyrmen baylanysyp jatqan ýlken oiyq ne jaryq bar dep eseptegen. Búl boljamdy qariyanyng esine salghanymda, ol norvegiyalyqtardyng kóbi osyghan ilanatynyn, alayda ózi senbeytinin aitty.

-IYirimdi jaqyn jerden kórdinder, – dedi jolbastaushymyz, – endi sәl әrirek baryp, tynysh jerge jayghassaq, Moske-strom jayly óz kózimmen kórgen shyndyqty әngimelep beremin.

Biz jartastyng basqa  bóligine baryp otyrdyq.

-Bir kezderi eki bauyrym jәne men – ýsheumiz, ýlken qayyghymyzben Moske men Vurh arasynda balyq aulaushy edik. Teniz qaharlanyp, tauday tolqyndar alasúryp, bir-birimen soqtyghysqan sәtterde balyq jaqsy týsetin. Biraq múnday uaqytta tenizge shyghugha búl ólkede ýsheumizden basqa eshkimning batyly jetpeytin. Balyq aulaugha qauipsiz aimaq ontýstik baghytta bolsa da, biz onay oljagha qaryq bolu ýshin Moskening jartastaryna deyin jýzip kelip, iyirimge qatty jaqyndaytynbyz. Teniz 15 minutqa tynshyghanda, Moske-strom bolatyn tústy kesip ótip, kózdegen mejege jetip alamyz. Sodan song 6 saghat boyy balyq aulap, kelesi shiyrek saghattyq ýziliste jaghagha qaytudy daghdyly kәsipke, ýirenshikti iske ainaldyrghaly qashan. Alayda jel soghyp túrmasa, tәuekelge barmaytynbyz. Óitkeni, jel arqyly aua-rayyn dolbarlaytyn edik. 6 jyl tәjiriybemizde iyirimning bastalatyn uaqytyn esepteude eki-aq ret janylysyppyz. Eki jaghdayda da aral manyn panalap, jan saqtadyq. Basqa kezde Moske-strom bolatyn tústy dәl uaqytynda kesip ótsek te, birer minut erte ne kesh qimyldaghanday jýregim auzyma tyghylatyn. Aghamnyng 18 jastaghy tepse temir ýzetin úly, al mening jigit bolyp qalghan ýsh balam bar. Kýnkóris qamyndaghy arpalysta olar bizge kәdimgidey qolghanat bolar edi. Degenmen, ózimiz tәuekelge bel baylasaq ta, jastardyng ómirin qaterge tigudi jón sanamay, perzentterimizdi ertpeytinbiz. Aqyry osydan ýsh jyl búryn 18__ jyldyng 10 shildesinde búryn jan balasy kórmegen súmdyqty bastan ótkerdik. Biraq sol kýni týske deyin de, týsten keyin de aspan shayday ashyq bolyp, ontýstik-batystan jibektey samal esip túrdy. Men jәne eki bauyrym – ýsheumiz araldargha qaray saghat týski ekiler shamasynda jýzip bardyq. Qanjyghamyz maylanyp, balyq kóp týsip, mol paydagha keneldik. IYirim bolyp jatqan túsqa qaray aqyryn jyljy bastaghanda, qolsaghatyma qarap, keshki jeti bolghanyn kórdim. Saghat segizde tenizde 15 minut tynyshtyq ornaytynyn biletinbiz. Ishki esebimiz boyynsha, 1 saghatta qauipti aimaqqa jetip, iyirimning shiyrek saghattyq ýzilisinde jaghagha qaray ótip ketu kerek edik. Oiymyzda eshtene joq, qayyqpen bayau jýzip kele jatyrmyz. Kenet ayaq astynan alapat dauyl bastalyp ketti de, tóbemizge qyp-qyzyl búltty aidap әkeldi. Ne isteu kerek ekenin oilap ta ýlgermey qaldyq. Ýsh minutqa jetpey, tónirekti týgeldey týnek jaylap, ainalany qoi qaranghylyq basyp, kóz baylandy. Qayyqtaghylar, tipti, bir-birimizdi kórgen joqpyz. Múnday qorqynyshty sәtti sózben aityp jetkize almaymyn. Norvegiyalyq eng kәri tenizshining ózi búryn-sondy dәl osynday súmdyqty kórmegen shyghar. Dauyl bar ekpinimen alghash soqqanda, inim qayyqtan auyp týsip, túnghiyqqa jútylyp ketken eken. Edenge qaghylghan shynjyrgha jarmasyp almaghanda, men de onyng kebin kiyer edim. Qayyqtyng ishine su tolyp qalghandyqtan, demimdi ishke tartyp alghan men biraz uaqyt túnshyghumen boldym. Odan әri shydaugha dәrmenim qalmaghanda, shynjyrdy qysyp ústaghan qalpymda tizerlep otyrdym da, basymdy sudan shyghardym. Sodan song jel qayyqty sudan shyqqan itting silkingenindey shayqap jiberdi de, ishtegi sudyng biraz bóligi syrtqa tógildi. Iyghyma әldekim qolyn qoyghan son, artyma jalt qarap, aghamdy kórdim de, jýregim quanyshtan, oinaqtaghan laqtay, atqaqtay jóneldi. Óikeni, men ony da batyp ketti dep oilaghan edim. Alayda ol qúlaghymnyng túsyna «Moske-strom!» dep aiqaylaghanda, janaghy shattyq jýregimnen lezde ghayyp boldy da, onyng ornyn ýrey basty. Tóbe qúiqam shymyrlap, býkil denem qorqynyshtan qalsh-qalsh etken mening sol kezdegi kýiimdi jer betinde eshkim sezinip kórgen joq! Eshkim! Agham bir auyz sózben neni menzegenin úqtym. Qútyrynghan jel men órshelengen aghys bizdi tura iyirimge qaray alyp bara jatqan edi. Tenizding 6 saghattan song bolatyn tynshityn uaqytyna endi aman jetuimiz ekitalay. Eskekterding qayda qalghanyn da bilmeymiz. Qayyghymyz jel qualaghan qanbaqtan da salmaqsyz bolyp qalghanday aghys baghytymen zymyrap barady. Búryn kórmek týgili, elestete da almaghan tauday tolqyndar lek-legimen kelip, sabalap jatyr. Qara perdemen túmshalap qoyghanday qap-qaranghy aspanda kenet móldirep ay kórindi de, ainalagha sýttey jaryq sәulesin shashty. Jan-jaghyma lezde bajaylap qaraghan men múnday súrapyl kórinisti kórmey-aq qoyghanym dúrys edi ghoy dep oiladym. Aghammen tildesip, ne isteytinimizdi aqyldasugha tyryssam da, jel mening ýnimdi aidalagha alyp qashyp, sóilesuge múrsha bermedi. Kerisinshe, teniz ýstindegi alapat shu kýsheye týsti. Bauyrym basyn shayqap, súq sausaghyn kórsetip, «tynda!» degen ishara jasady. Kenet әldene esime týsip ketip, men jalma-jan saghatyma qaradym da, ay jaryghymen saghat tilining jetide toqtap qalghanyn kórdim. IYirimning ýzilis sәtin ótkizip alghanymyzdy, qazir ol naghyz kemerine kelip, kýshine mingen uaqyt ekenin týsingenimde, enkildep jylap jiberdim. Ýlken bir tolqyn bizdi biyikke kóterip әkelgende, ainalamdy lezde sholyp ýlgergen men Moske-strom iyirimine shamamen jarty mili qalghanyn andadym. Sóitkenshe bolghan joq, balapanyn synaghan qyranday, tolqyn qayyqty tómenge tastap jiberdi. Qorqynysh pen sharasyzdyqtan kózimdi tars júmyp aldym. Eki minutqa jetpey jatyp, biz iyirimning shekarasy – agharandaghan su-beldikke enip kettik. Qayyq bir qyryna búryldy da, shenberdi boylap kóz ilespes jyldamdyqpen ainala jóneldi. Dauyl toqtap, managhy kýnning kýrkiregenindey gýril, endi, bir mezette myndaghan kemening dabyl belgisin basqanday qúlaq jarar ysqyryqqa úlasty. Qas-qaghym sәtte batatyn shygharmyz dep oilaghan men, qayyq óte joghary jyldamdyqpen ainalyp jatqandyqtan, iyirimning týbine zer salyp qaray alghan joqpyn. Áyteuir, iyirimning tysyndaghy teniz suy kókjiyekke deyin jetetin ýlken jartastay bolyp elestedi. Ajaldyng apanday aranyna týskendikten, ómirden kýderimdi ýzdim. Ólgen jerim osy shyghar dep oiladym. Ishtey ólimge kóndikken sәtte o dýniyege Jaratushynyng sheksiz qúdiretin tanyp baryp attanghan qanday baqyt ekenin sezindim. Qazir senderge aqymaqtyq bolyp kóriner, biraq men iyirimning terendigin anyqtaghym keldi. Sol kezde osynday adam tanghalarlyq qúbylysty óz kózimmen kórgenimdi jaghada qalghan dostaryma aityp bere almay, ólip bara jatqanyma qatty ókindim.

Biz iyirimning shekarasy – agharandap kórinip túrghan su-beldikti boylap bir saghattay ainaldyq. Men temir shynjyrdan airylghan joqpyn. Al agham qayyqqa arqanmen baylanghan shaghyn bóshkege jarmasyp alypty. Dauyl alghash soqqanda-aq, basqa mýlikti týgeldey úshyryp әketken. Su-beldikten tómenge, iyirimning ishki bóligine qaray óteyin dep jatqanda, janaryna ýrey úya salghan agham shynjyrdan mening qolymdy kýshpen júlyp alyp tastady da, ózi ústady. Jan tәtti ghoy, degenmen, bauyrymnyng búl qylyghynan odan sayyn jýregim auyryp, ensem týsip ketti. Biraq aqyrynda óletin bolghan son, shynjyrdan ústasang da, ústamasang da bәribir emes pe dep oilap, esh qarsylaspastan, qayyqqa arqanmen baylanghan bóshkege jarmastym. Bastapqyda jana ornymnyng ynghayyn taba almaghandyqtan, bir saty tómen týskenimizde, auyp kete jazdadym.IYirimning ishkeri bóligine engende, bәri jyldam ayaqtalatyn shyghar, tez ólip ketetin shygharmyn dep oiladym. Kýbirlep, Qúdaygha jalbarynyp, dúghamdy oqydym da, kózimdi tars júmyp aldym. Arada bir minuttay uaqyt ótti. Men әli tirimin. Nege sugha túnshyghyp, bir jútym auagha zar bolyp, ólimmen jan-dәrmen arpalysqa týspey jatqanyma týsine alar emespin. Bar erik-jigerimdi jinap, kózimdi ashqanda kórgen kórinis mәngi baqy jadymda saqtalady-au. Tómenge qaray mýiistengen tereng shúnqyrdyng qaraqoshqyl týsti su-qabyrghalary ay jaryghymen shaghylysyp, jaltyrap túr. Su kóz ilespes jyldamdyqpen úrshyqtay ainalyp jatyr. IYirimge alghash engende, ekpinmen jartysyna deyin týsip ketkenmen, bizding tómendeu qarqynymyz birte-birte bәsendey berdi. Shenberdi әr ainalghan sayyn qayyq shamamen bir yard**** tómenge týsip otyrdy. Ajaldy kýtip jatqan sol bir sәtte men bizden tómengi jaqta da, jogharghy jaqta da kemening bólshekteri, aghashtyng dinderi, jәshikter, bóshkeler, tayaqtar shenberdi ainala jýzip jýrgenin anghardym. Basqa isteytin eshtene bolmaghan song ba, kelesi kezekte osylardyng qaysysy qúrdymgha ketetinin joramalday bastadym. IYirimning týbine tayap qalghan anau bir aghash bólshegi sugha batyp, kózden joghala ma dep edim, kemening qirandysy ony basyp ozyp, birinshi bolyp su týbine ketti. Taghy birneshe boljamym qate shyqqanyna tanghaldym. Kenet jýregim attay tulap ketti. Búl joly qorqynyshtan emes, quanyshtan. Óitkeni, ýlken zat kishisine qaraghanda tómenge anaghúrlym jyldam jetetinin týsingende, tiri qalam ba degen ýmit oty qayta janghan edi. Maghan tym kishkentay zattar iyirimning týbine tenizding tynshityn uaghyna deyin jetip ýlgermeytindey kórindi. Ýzilis uaqytynda olardy aghys basqa baghytqa, búl tústan jyraqqa alyp ketu kerek. Osyny oisha saraptap jatyp, jana ghana bir dengeyde bolghan aghash dini qazir bizden әldeqayda biyikte qalghanyn, sәt sayyn aramyzdaghy araqashyqtyq úlghaya týskenin bayqadym. Endi kóp oilanugha uaqyt joq. Ózimdi bóshkege arqanmen myqtap shandyp baylap, qayyqtan sekiruge bel budym. Janymyzda jýzip kele jatqan aghash bóligin núsqap, aghama josparymdy ym-isharamen barynsha týsindiruge tyrystym. Úqty ma, joq pa anyq bilmeymin, biraq әbden shoshyp qalghan ol qayta-qayta basyn shayqap, ústap jatqan shynjyrynan airylmaytynyn bildirdi. Búdan artyq bógele almadym. Qayyqqa baylanghan arqandy júlqylap júlyp aldym da, belime orap, sugha qoyyp kettim. Rasynda da, mening oilaghanymday bolyp, aman qaldym. Mine, óstip senderge osy hikayany aityp berip otyrmyn. Men sekirip ketkennen keyin, bir saghattan son, aramyz qatty alshaqtap ketti. Aqyry jarty minuttyng ishinde qayyq súmdyq jyldamdyqpen 3-4 ret ainaldy da, mening ghaziz bauyrymdy túnghiyqqa, su týbine mәngilikke ala ketti... Kóp úzamay-aq, tenizde ózgeris bayqalyp, tabighattyng ashuy tarqay bastady. Su birte-birte jayylyp, iyirim toqtady. Alapat dauyl sap tyiylyp, qaharly jel onalyp, aspandaghy qaranghy búlttar da ghayyp boldy. Tek әli sabasyna týse qoymaghan tentek tolqyndar ghana alasúryp, jana ghana tura osy jerde bolghan súmdyqtan habar beretindey. Qatty aghys meni ontýstiktegi balyq aulaytyn aimaqqa aparyp tastady. Sudan shygharyp alyp, qayyqqa mingizgen balyqshylar joldastarym edi. Alayda birneshe saghat búryn ghana kómirdey qap-qara bolghan shashym quday agharyp ketkendikten, dostarym meni tanymay qaldy. Qorqynyshtan tilim baylanyp, úzaq uaqyt sóiley almay otyrdym. Birazdan keyin bastan ótkergenimdi aityp bergenimde, olar maghan sengen joq. Sender ilanbasandar da, tanghalmaymyn.

*Lofoden – jartas atauy

** 1 fut – 0,3048 metr

*** 1 mili - 1.609344 shaqyrym

**** 1 yard – 91,44 sm

Aghylshyn tilinen audarghan Alpamys FAYZOLLA

Abai.kz