Kýzde oryn alghan kómir tapshylyghy biraz eldi býrseng qaqtyryp, mәsele ýkimettik dengeyge deyin kótergen song qytymyr qys týse biraq sheshilgendey edi, ótken aptada «kómir joq» dep biraz aimaq halqy qayta shulady. Ásem Almaty ýshin «qalypty jaghday» bop ketken kók týtin biyl arqagha jetip, Astana aspanyn toruyldaghany da este. «Bolashaqtyng energiyasy» taqyrybynda EKSPO kórmesin ótkizgen biylik endi Astanagha gaz tartu mәselesimen basyn qatyruda. Búnyng barlyghy halyqty otynmen qamtamasyz etu salasyndaghy qordalanghan problemalardan habar berip túr. Qorshaghan orta barlyghymyzgha ortaq bolghandyqtan mәsele әlemdik sarapshylardy da beyjay qaldyrmauda. Tayauda HUFFINGTONPOST.COM saytynda qorshaghan ortagha qauip-qater mәseleleri boyynsha Singapurda túratyn amerikalyq kenesshi Reychel Uillisting Qazaqstannyng jasyl ekonomikagha ótu mýmkindikteri men onyng jolynda kezdesetin kedergiler turaly saraptamalyq materialy jaryq kórdi. Maqalany  yqshamdap, oqyrmangha úsynudy jón kórdik.

Múnay baghasynyng barreline 100 dollardyq dengeyden tómendegenine 3 jyldan asyp barady. Alayda Qazaqstan ýkimeti Ortalyq Aziyadaghy bay múnay qoryna iyek artyp, jana shynayy jaghdaymen eskishe kýresuin jalghastyruda. Býkilәlemdik bankting agha ekonomisti Gans Timmer juyrdaghy súqbattarynyng birinde Qazaqstan men onyng kórshi elderine shiykizattyq otyngha tәueldilikten arylyp, janghyrtylatyn energetikalyq sektorlargha kóptep investisiya tartudyng qajettiligine toqtaldy. Búdan bas tartu – ekonomikany toqyratyp, ekologiyagha núqsan keltirui yqtimal.

Múnaydyng iri eksporttaushysy әri óz aimaghynda alyp ekonomikalyq әleueti bar Qazaqstan janghyrtylatyn energiya kózderi sektoryn keneytip, ýlken maqsattardy jýzege asyrarlyqtay impuliske iye. Juyrda ghana ótkizgen halyqaralyq kórme taqyrybyn – «Bolashaqtyng energiyasy» dep aluy sonyng dәleli. Qazaqstan óz ambisiyasyna qol jetkizu ýshin birinshi kezekte jeke investorlardy tartugha júmystanyp, kenestik sarqynshaqtardan aryla almaghan berishtik (skleroznyi) iskerlik klimatyn reformalauy tiyis.

Eldegi 4,8 milliard tonnagha teng kómirsutekting anyqtalghan qory әlemdegi irilerding qataryna jatady. Qazaqstan osy resurstardyng arqasynda ózin Kenes Odaghynyng qirandysynan aman alyp shyghyp, ekonomikasyn on ese úlghaytty. Qylmys, kedeylik, ekstremizm órship túrghan kórshi elderimen salystyrghanda Qazaqstanda birshama tynyshtyq pen bereke ornaghan.

Álbette, búnday ósim ýshin belgili bir dengeyde qún tóledi. Býginde Qazaqstan jer sharyndaghy eng lastanghan elderding biri. Kóptegen kómirqyshqyl qúrylghylary (uglekislotnye ustanovki) men qauipti qaldyqtar su men topyraqqa sinip qalghan. Kenestik auyr óndiristing múrageri de osy el. Ýkimet songhy jyldargha deyin ekonomikalyq damu jolynda búnday teris әserge kóz júmyp qarady.

Alayda 2014 jyly múnay baghasynyng arzandauy, basty sauda seriktester Resey men Qytay damuynyng bayaulauy Qazaqstangha qatty әser etti. Múnay óndiru kólemi kemigendikten, jyl basynda 4,2 payyz ósu qarqynyna ie bolghan JIÓ jyl sonynda 1 payyzdyq kórsetkishke deyin qúlap, jiyrma jyldaghy eng tómengi ósimdi kórsetti. Osy taghylettes soqqylar Qazaqstannyng kómirsutekke shekten tys tәueldiligin, ekonomikanyng basqa salalarynyng kenjelep túrghandyghyn әshkereledi.

Nәtiyjesinde preziydent Nazarbaev birqatar reformalardy jýzege asyryp, Qazaqstan ónirdegi janghyrtylatyn energiya kózderining iri qoldaushysy bolyp shygha keldi. El ýkimeti «Jasyl energiya konsepsiyasy» sayasatyn engizu jolynda BÚÚ-nyng damu baghdarlamasymen jәne birneshe seriktespen әriptestik ornatty. Ol Qazaqstannyng aldyna birneshe mindetteme qoydy. Solardyng ishinde 2050 jylgha deyin óndiriletin energiyanyng 50 payyzyn janyrtylatyn energiya kózderi qúrauy tiyis degen mindetteme bar. Qazaqstan búl maqsatty jýzege asyruda Europa qayta qúru jәne damu banki, túraqty energetika salasyndaghy iri investorlar syndy negizgi qarjy instituttarymen әriptestik baylanys ornatty.

Qazaqstan shynymende jel men kýn energiyasyn óndiru boyynsha auqymdy jobalar jasauda iri әleuetke iye. BÚÚ-nyng damu baghdarlamasynyng esebinshe, eldegi jel energiyasynyng mýmkindigi qoldanystaghy energiya óndirisinen on esege asyp ketedi. Alayda investorlar ýshin ony jasau qúny qymbat әri mashaqaty kóp. Qazaqstan әlige deyin elektroenergiyany jenil alu tәsiline nazar audarmauda. Sonyng saldarynan elding soltýstigindegi jel energiyasy jobalary toqtap túr.

Alayda eldegi korrupsiya, sheteldik investorlargha qyryn kózqaras, qúqyqtyq jýiedegi kemshilikter yqtimaldy investorlardy ýrkitude. Sheteldik firmalar biznestegi basty kedergilerding biri retinde osy jemqorlyqty ataydy. Qazaqstan Transparency International kompaniyasynyng ghalamdyq reytinginde «Jemqorlyqty týisinu indeksi» boyynsha 131-orynda túr. Sot tóreligi jýiesin tereng jemqorlyq jaylaghan. Sottar sayasy elita baqylauynda. Sot prosesining әr kezeninde jaghymdy nәtiyjege qol jetkizu ýshin para beru jii úshyrasady. Salyqtyq әkimshilik pen ózge de memlekettik qyzmette jemqorlyq «qyz-qyz qaynauda». Kompaniyalardyng 25 payyzy salyq qyzmetkerlerimen kezdeskende olardyng qoldaryna syilyq ústatatyndyghyn aitqan.

Sheteldik investisiyany retteytin zandar jetilmegen jәne dúrys oryndala bermeydi. Mәselen energetikalyq auksiondargha, elektroenergiyalyq konsessiyalargha jәne osyghan jaqyn salalargha qatysty ýkimette tanysy bar oiynshylardy kótermeleu tendensiyasy beleng alghan.

Eger atalmysh problemalar sheshimin tappasa, Qazaqstannyng jasyl ekonomikagha ótu úmtylysy «Bolashaqtyng energiyasy» taqyrybyndaghy kórmesi syndy sәtsiz bolmaq. Synshylar kórmeni múnaygha tәueldi elding tanghalarlyqtay ekonomikalyq týrlenuge qol jetkizgendigine sheteldik investorlardy sendiruge talpynys jasauy retinde baghalady. Astana búnday qúityrqylyqtyng údayy jalghasa bermeytindigin týsinui kerek.

Reychel Uilliys

Audarghan Melis Seydahmetov

Abai.kz