كۇزدە ورىن العان كومىر تاپشىلىعى ءبىراز ەلدى بۇرسەڭ قاقتىرىپ، ماسەلە ۇكىمەتتىك دەڭگەيگە دەيىن كوتەرگەن سوڭ قىتىمىر قىس تۇسە بىراق شەشىلگەندەي ەدى، وتكەن اپتادا «كومىر جوق» دەپ ءبىراز ايماق حالقى قايتا شۋلادى. اسەم الماتى ءۇشىن «قالىپتى جاعداي» بوپ كەتكەن كوك ءتۇتىن بيىل ارقاعا جەتىپ، استانا اسپانىن تورۋىلداعانى دا ەستە. «بولاشاقتىڭ ەنەرگياسى» تاقىرىبىندا ەكسپو كورمەسىن وتكىزگەن بيلىك ەندى استاناعا گاز تارتۋ ماسەلەسىمەن باسىن قاتىرۋدا. بۇنىڭ بارلىعى حالىقتى وتىنمەن قامتاماسىز ەتۋ سالاسىنداعى قوردالانعان پروبلەمالاردان حابار بەرىپ تۇر. قورشاعان ورتا بارلىعىمىزعا ورتاق بولعاندىقتان ماسەلە الەمدىك ساراپشىلاردى دا بەيجاي قالدىرماۋدا. تاياۋدا HUFFINGTONPOST.COM سايتىندا قورشاعان ورتاعا قاۋىپ-قاتەر ماسەلەلەرى بويىنشا سينگاپۋردا تۇراتىن امەريكالىق كەڭەسشى رەيچەل ءۋيلليستىڭ قازاقستاننىڭ جاسىل ەكونوميكاعا ءوتۋ مۇمكىندىكتەرى مەن ونىڭ جولىندا كەزدەسەتىن كەدەرگىلەر تۋرالى ساراپتامالىق ماتەريالى جارىق كوردى. ماقالانى  ىقشامداپ، وقىرمانعا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

مۇناي باعاسىنىڭ باررەلىنە 100 دوللاردىق دەڭگەيدەن تومەندەگەنىنە 3 جىلدان اسىپ بارادى. الايدا قازاقستان ۇكىمەتى ورتالىق ازياداعى باي مۇناي قورىنا يەك ارتىپ، جاڭا شىنايى جاعدايمەن ەسكىشە كۇرەسۋىن جالعاستىرۋدا. بۇكىلالەمدىك بانكتىڭ اعا ەكونوميستى گانس تيممەر جۋىرداعى سۇقباتتارىنىڭ بىرىندە قازاقستان مەن ونىڭ كورشى ەلدەرىنە شيكىزاتتىق وتىنعا تاۋەلدىلىكتەن ارىلىپ، جاڭعىرتىلاتىن ەنەرگەتيكالىق سەكتورلارعا كوپتەپ ينۆەستيتسيا تارتۋدىڭ قاجەتتىلىگىنە توقتالدى. بۇدان باس تارتۋ – ەكونوميكانى توقىراتىپ، ەكولوگياعا نۇقسان كەلتىرۋى ىقتيمال.

مۇنايدىڭ ءىرى ەكسپورتتاۋشىسى ءارى ءوز ايماعىندا الىپ ەكونوميكالىق الەۋەتى بار قازاقستان جاڭعىرتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى سەكتورىن كەڭەيتىپ، ۇلكەن ماقساتتاردى جۇزەگە اسىرارلىقتاي يمپۋلسكە يە. جۋىردا عانا وتكىزگەن حالىقارالىق كورمە تاقىرىبىن – «بولاشاقتىڭ ەنەرگياسى» دەپ الۋى سونىڭ دالەلى. قازاقستان ءوز امبيتسياسىنا قول جەتكىزۋ ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە جەكە ينۆەستورلاردى تارتۋعا جۇمىستانىپ، كەڭەستىك سارقىنشاقتاردان ارىلا الماعان بەرىشتىك (سكلەروزنىي) ىسكەرلىك كليماتىن رەفورمالاۋى ءتيىس.

ەلدەگى 4,8 ميلليارد تونناعا تەڭ كومىرسۋتەكتىڭ انىقتالعان قورى الەمدەگى ىرىلەردىڭ قاتارىنا جاتادى. قازاقستان وسى رەسۋرستاردىڭ ارقاسىندا ءوزىن كەڭەس وداعىنىڭ قيراندىسىنان امان الىپ شىعىپ، ەكونوميكاسىن ون ەسە ۇلعايتتى. قىلمىس، كەدەيلىك، ەكسترەميزم ءورشىپ تۇرعان كورشى ەلدەرىمەن سالىستىرعاندا قازاقستاندا ءبىرشاما تىنىشتىق پەن بەرەكە ورناعان.

البەتتە، بۇنداي ءوسىم ءۇشىن بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە قۇن تولەدى. بۇگىندە قازاقستان جەر شارىنداعى ەڭ لاستانعان ەلدەردىڭ ءبىرى. كوپتەگەن كومىرقىشقىل قۇرىلعىلارى (ۋگلەكيسلوتنىە ۋستانوۆكي) مەن قاۋىپتى قالدىقتار سۋ مەن توپىراققا ءسىڭىپ قالعان. كەڭەستىك اۋىر ءوندىرىستىڭ مۇراگەرى دە وسى ەل. ۇكىمەت سوڭعى جىلدارعا دەيىن ەكونوميكالىق دامۋ جولىندا بۇنداي تەرىس اسەرگە كوز جۇمىپ قارادى.

الايدا 2014 جىلى مۇناي باعاسىنىڭ ارزانداۋى، باستى ساۋدا سەرىكتەستەر رەسەي مەن قىتاي دامۋىنىڭ باياۋلاۋى قازاقستانعا قاتتى اسەر ەتتى. مۇناي ءوندىرۋ كولەمى كەمىگەندىكتەن، جىل باسىندا 4,2 پايىز ءوسۋ قارقىنىنا يە بولعان ءجىو جىل سوڭىندا 1 پايىزدىق كورسەتكىشكە دەيىن قۇلاپ، جيىرما جىلداعى ەڭ تومەنگى ءوسىمدى كورسەتتى. وسى تاعىلەتتەس سوققىلار قازاقستاننىڭ كومىرسۋتەككە شەكتەن تىس تاۋەلدىلىگىن، ەكونوميكانىڭ باسقا سالالارىنىڭ كەنجەلەپ تۇرعاندىعىن اشكەرەلەدى.

ناتيجەسىندە پرەزيدەنت نازارباەۆ بىرقاتار رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرىپ، قازاقستان وڭىردەگى جاڭعىرتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ ءىرى قولداۋشىسى بولىپ شىعا كەلدى. ەل ۇكىمەتى «جاسىل ەنەرگيا كونتسەپتسياسى» ساياساتىن ەنگىزۋ جولىندا بۇۇ-نىڭ دامۋ باعدارلاماسىمەن جانە بىرنەشە سەرىكتەسپەن ارىپتەستىك ورناتتى. ول قازاقستاننىڭ الدىنا بىرنەشە مىندەتتەمە قويدى. سولاردىڭ ىشىندە 2050 جىلعا دەيىن وندىرىلەتىن ەنەرگيانىڭ 50 پايىزىن جاڭىرتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى قۇراۋى ءتيىس دەگەن مىندەتتەمە بار. قازاقستان بۇل ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋدا ەۋروپا قايتا قۇرۋ جانە دامۋ بانكى، تۇراقتى ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى ءىرى ينۆەستورلار سىندى نەگىزگى قارجى ينستيتۋتتارىمەن ارىپتەستىك بايلانىس ورناتتى.

قازاقستان شىنىمەندە جەل مەن كۇن ەنەرگياسىن ءوندىرۋ بويىنشا اۋقىمدى جوبالار جاساۋدا ءىرى الەۋەتكە يە. بۇۇ-نىڭ دامۋ باعدارلاماسىنىڭ ەسەبىنشە، ەلدەگى جەل ەنەرگياسىنىڭ مۇمكىندىگى قولدانىستاعى ەنەرگيا وندىرىسىنەن ون ەسەگە اسىپ كەتەدى. الايدا ينۆەستورلار ءۇشىن ونى جاساۋ قۇنى قىمبات ءارى ماشاقاتى كوپ. قازاقستان الىگە دەيىن ەلەكتروەنەرگيانى جەڭىل الۋ تاسىلىنە نازار اۋدارماۋدا. سونىڭ سالدارىنان ەلدىڭ سولتۇستىگىندەگى جەل ەنەرگياسى جوبالارى توقتاپ تۇر.

الايدا ەلدەگى كوررۋپتسيا، شەتەلدىك ينۆەستورلارعا قىرىن كوزقاراس، قۇقىقتىق جۇيەدەگى كەمشىلىكتەر ىقتيمالدى ينۆەستورلاردى ۇركىتۋدە. شەتەلدىك فيرمالار بيزنەستەگى باستى كەدەرگىلەردىڭ ءبىرى رەتىندە وسى جەمقورلىقتى اتايدى. قازاقستان Transparency International كومپانياسىنىڭ عالامدىق رەيتينگىندە «جەمقورلىقتى ءتۇيسىنۋ يندەكسى» بويىنشا 131-ورىندا تۇر. سوت تورەلىگى جۇيەسىن تەرەڭ جەمقورلىق جايلاعان. سوتتار ساياسي ەليتا باقىلاۋىندا. سوت پروتسەسىنىڭ ءار كەزەڭىندە جاعىمدى ناتيجەگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن پارا بەرۋ ءجيى ۇشىراسادى. سالىقتىق اكىمشىلىك پەن وزگە دە مەملەكەتتىك قىزمەتتە جەمقورلىق «قىز-قىز قايناۋدا». كومپانيالاردىڭ 25 پايىزى سالىق قىزمەتكەرلەرىمەن كەزدەسكەندە ولاردىڭ قولدارىنا سىيلىق ۇستاتاتىندىعىن ايتقان.

شەتەلدىك ينۆەستيتسيانى رەتتەيتىن زاڭدار جەتىلمەگەن جانە دۇرىس ورىندالا بەرمەيدى. ماسەلەن ەنەرگەتيكالىق اۋكتسيوندارعا، ەلەكتروەنەرگيالىق كونتسەسسيالارعا جانە وسىعان جاقىن سالالارعا قاتىستى ۇكىمەتتە تانىسى بار ويىنشىلاردى كوتەرمەلەۋ تەندەنتسياسى بەلەڭ العان.

ەگەر اتالمىش پروبلەمالار شەشىمىن تاپپاسا، قازاقستاننىڭ جاسىل ەكونوميكاعا ءوتۋ ۇمتىلىسى «بولاشاقتىڭ ەنەرگياسى» تاقىرىبىنداعى كورمەسى سىندى ءساتسىز بولماق. سىنشىلار كورمەنى مۇنايعا تاۋەلدى ەلدىڭ تاڭعالارلىقتاي ەكونوميكالىق تۇرلەنۋگە قول جەتكىزگەندىگىنە شەتەلدىك ينۆەستورلاردى سەندىرۋگە تالپىنىس جاساۋى رەتىندە باعالادى. استانا بۇنداي قۇيتىرقىلىقتىڭ ۇدايى جالعاسا بەرمەيتىندىگىن ءتۇسىنۋى كەرەك.

رەيچەل ۋيلليس

اۋدارعان مەلىس سەيداحمەتوۆ

Abai.kz