Agha, Alteke, Altynbek agha... On eki jyl ótipti. Bir mýshel! Kim senedi? Qarap otyrsam, óziniz turaly mardymdy estelik jaza almappyn. Talay talpynyp ta edim. Jyl sayyn, qysta, kýzde, jylyna kemi eki ret súhbat berip, dәstýrli jiyndarda sóz sóilegenim bolmasa, óziniz turaly arnayylap estelik jazbappyn, agha. Óitkeni senbedim. Áli de sener emespin. Óziniz ýiretken joq pa ediniz: kózing jetip, dәleling joq nәrsege qatysty qolyna qalam alma dep?! Dýniyede, qansha eseysem de, eki adamnyng ólimin qabylday almay keledi ekenmin. Biri – marqúm Zәuresh sheshem, ekinshisi – óziniz. Estelik jazatyn uaqyty keler dep senemin. Ázirge, óziniz turaly on eki estelik. Ózinizsiz ótken on eki jylgha bir-bir ýzik oi. Erkeligimdi de kóteretin ediniz, tentektigimdi de talay keshtiniz, búnyma da aiyp etpessiz, agha...

***

1.

1992 jyly memlekettik qyzmetke keldim. Shamamen 1994 jyldan bastap preziydent әkimshiliginde, ýkimette Altynbek Sәrsenbaev degen basshy bar ekenin estip jatatynmyn. Birneshe jiynda, tariyhqa, әdebiyetke qatysty sharalarda alystan kórgenim de bar edi ózinizdi.

1997 jyly Aqparat jәne qoghamdyq kelisim ministrligi qúryldy. Sol kezde ýlken konkurstan aman ótip, qatardaghy qyzmetker bolyp qyzmetkeriniz atandym. Jaqynnan birinshi kórgen kezim sol eken.

Bir qaghazdardy jazyp, qabyldau bólmenizge aparyp tastaghanym esimde. Aldymnan shyqtynyz. Qolynyzda ýlken qonyr portfeliniz esimde. Ymdasyp amandastym da, ózinizdi ótkizip, kabiynetime bara berdim. Sol kezde miyma kelgen birinshi oiym: «Alteken, shamamen eludegi kisi shyghar». Qiyn kezderde basshy boldynyz, júmys onay bolghan joq. Bәlkim sodan da bolar jasynyzdan ýlken kórindiniz. Shynym. Sol kýni jigitterden súrasam, nebary 35 jasta ekensiz ghoy...

Sol jyldary, jýreginiz qysyp, preziydenttik auruhanagha bardy dep estigem. Sóitse, sizdi qaraghan dәriger kelinshek: «Sharshaghan, qajyghan bolarsyz. Kýtinuiniz qajet. Em-dom alu kerek. Sizding jýreginiz nebary 45-tegi adamdikindey!» dep ile-shala quantqanday bolypty. Bir adamday renjipsiz...

Keyinnen, birneshe ret osyny әjua qylyp aityp otyratyn ediniz...

2.

Jalpy alghanda, ministerlikterding arasynda júmysqa jas sayasattanushylardy, әleumettanushylardy birneshe satyly konkurspen qabyldaghan Erik Maghzúmúly Asanbaevtan keyingi birinshi ministrsiz dep oilaymyn. Júmysqa jana baghyt, jana lep kerek dep barsha oqu oryndaryna, ghylymy ortalyqtargha jariyaly týrde habar berip, bәrimizdi óziniz tandadynyz.

1997-shi jyldyng ayaghynda birimizdi qazirgi Almaty qalalyq әkimdigi otyrghan ghimaratta kabiynetinizge jinadynyz. «Qúrmetti әriptester, qyzdar, jigitter! Birer aida Astanagha kóshemiz. Tizimge engen azamattardyng barlyghyna da pәter alyp bergizem. Oghan sóz berem! Ýili-barandy, ýilengenderine bir aidyng ishinde, boydaqtargha – әri ketse alty ay ishinde jaghday jasalady. Boydaqtar ózderinnen kórinizder!» dep jymiyp ediniz.

Sózinizde túrdynyz. Astanagha 8 aqpan kýni kóship keldik. Ýilengen әriptesterimiz 8 nauryz kýni qoldaryna pәter kiltterin alyp, qonys toylaryn jasap jatty. Birneshe әriptesterimizdi týn ishinde kelip qúttyqtaghanynyz esimde. Kóp úzamay bizder – boydaqtar da pәterli boldyq. Quanghanymyz-ay!

Astanada Almatydan kóshken ministrlikter men vedomstvolar qyzmetkerine pәter berudin, bergizuding  qiyanaty men qiyametin keyin bildik. Basqa ministrlikterde pәterlerin bes, alty, tipti on jyl óte alghandardy da bilemiz.

Jas bolsanyz da iskerliginiz ben bedelinizdin, aitqan sózge adaldyghynyzdyng arqasy dep bilemin.

3.

Jas sarapshylardy óziniz kóp oqyttynyz, saraptau-taldau isine qatty qaradynyz. Sizge deyin de, sizden keyin de saraptamagha qatal, asqan yjdaghatpen qaraghan basshyny kezdestirmeppin.

Ásirese bizding kil jas mamannan qúralghan ishki sayasat departamentine kóp kónil bóletin ediniz. Óziniz júmystan keyin, barsha jiyn-jinalystardy ótkizip baryp, bizderdi jinap ótkizetin seminarlarynyzgha әli de qayran qalamyn.

Aldyn-ala elimizde bolyp jatqan bir kórnekti, biylikting janyna batyp jatqan bir problemany, shiyelenisken konfliktini aityp, osyghan baylanysty naqty oilar men úsynystardy dayyndandar dep tapsyrma beretin ediniz. Búny esty sala bәrimiz jantalasa gazet qarap, kitap oqyp, ózara aqyldasyp, ýlkenderden aqyl súrasyp ketetin edik. Ol kezde qúryp ketkir internet te joq bolatyn...

Sodan bәrimizdi jinap, «Al, kezek-kezek oilarynydy ortagha salyndar, búl jerde bәrimiz de sarapshylarmyz. Basshy, ýlken-kishi degen joq!» dep eskertip otyratynsyz. Áli esimde, aldynyzda ýlken bloknot jatatyn. Qysyla-qymtyryla sóz sóilep jatqan jas qyzmetkerlerding aitqanyn úqyppen tyndaytynsyz. Kóbisine, bilkim, ishtey kýlgen de shygharsyz. Biraq syr bermeytinsiz, әiteuir. Biraq, arasynda tyng oidy estip qalsanyz, bir eki sóilem qylyp jazyp alatynsyz. Eger bizding bir oiymyz qaghazgha alynsa qalay quanatyn edik desenizshi!

Sol jyldary «Qúrmet» ordenin alsam búlay quanbas edim...

Ýlgerseniz sol kýni, kýrdeli mәsele bolsa kelesi kýni birneshe adamdy shaqyryp, keshegi mәsele boyynsha maghan preziydentting atyna hat dayyndandar dep, barsha argumentin, naqty jýristerin ejiktep aityp beretin ediniz.

Osynyng kóbisi naqty sayasatqa ainaldy. Naqty sayasy sheshimder, qújattar, josparlar retinde jýzege asty.

Aqparat, taldaugha qatysty taghy bir jayt eske týsedi. Ishtegi, syrtqa shyghatyn qaghazdardyng barlyghyna derlik naqty osy qaghazdy jazghan qyzmetkerding atynyng jazyluyn talap etetin ediniz. Kýdiktengen, shiykiligi bar-au degen zertteulerge, saraptaulargha bolsa, solardy jazghan qyzmetkerlerdi ishki telefonmen basshylargha aitpay shaqyrtyp alatyn ediniz.

Sonday bir qonyraudan keyin alghash ret jeke ózim aldynyzgha baryp, birshama úzaq otyryp sóileskenim esimde. Qabyldau bólmenizge baryp, abdyrap, «Ministr shaqyryp edi...» dep túrsam, kómekshiniz jýgirip shyghyp, «Qayda jýrsin, seni shaqyrghaly qansha uaqyt boldy, kir tezirek!» dep kirgizip jibermesi bar ma?!

Jazghan qaghazymnyng ne turaly ekeni esimde qalmapty. Súraqtarynyzgha ne dep jauap bergenim de esimde joq. Biraq, ózinizben jarty saghattay otyryp, qyzmetim, jýris-túrysym, boydaq ómirim turaly súraqtarynyzgha ejiktep jauap bergenim esimde. Sodan keyin jii shaqyratyn boldynyz, súraqtarynyz da azayghanday boldy.

Bir tang qalatynym bar edi: keyde asyghysta, tym tez dayyndalghan qújattar bolatyn. Qazir emes, keshe kerek edi deytin zaman edi ghoy. Sonda, keybir kezderi, shiykilik tanytyp, «osy bir kemshiligin bastyq bayqamaytyn bolar, osy túsy әlsizdeu-au» deytin qújattar da bolatyn. Sonday tústaryn keremet bayqaytyn ediniz. Ne siqyryn baryn әli de týsinbeymin.

Tәjiriybe men damyghan intuisiya bolar deytinmin... Áli de sol oidamyn...

1997-1998-1999 jyldar qiyn kezder edi ghoy. El ishinde kýnde bir dau, kýnde bir narazylyq, kýnde bir kiykiljing tuyndap otyratyn. Aqparat jәne qoghamdyq kelisim ministrligi bolghandyqtan bәrine de qatysymyz bolatyn. Bәrine bir reaksiya, bәrine bir qújat, saraptama jasaytyn edik.

Sol kezderi keshki 7-8-derde shaqyryp, «Bauyrym, mynaday hat kerek! Erteng tanerteng toghyzda dayyn boluy kerek» dep tapsyratyn edik. Qanshamyz júmysta qonyp, týngi  4-5-ke deyin qaghaz jazyp, júmysta qonyp qalatyn edik!

Bir qyzyghy, sol keshte saghat 1-2 lerde orynbasarynyz Núraly Súltanúly Bektúrghanov, apparat jetekshiniz Gýlsim Omarqyzy, qansha jyl boyy orynbasarynyz, seginiz bolghan Álibek Asqarov aghalarymyz kedy ózderi kelip, keyde kómekshilerin jiberip airan, buterbrod, tipti ýiden ystyq tamaq alyp keletin edi. Sóitsek, tapsyrmany berip tastaghannan keyin «Jigitter týni boyy júmys isteytin týri bar, reti kelse tamaqtaryn alyp berinizder, ash qalmasyn!» dep tapsyryp ketedi ekensiz...

Kelesi kýni tanata kelip, qaghazdardy qarap, týzetetinin týzep, joghary jaqqa alyp ketetin ediniz. Sonda «Týnde júmysta qonghan jigitterdi mazalamanyzdar! Kemi týske deyin myzghyp alsyn!» dep basshylarymyzgha tapsyratyn ediniz...

Jauapkershiliginiz ben adamgershiliginiz dep týsinetinmin...

1998 jyl bolatyn. Konstitusiyagha ózgerister engiziletin boldy. Oppozisiya jetekshisi Ákejan Qajygeldin myrza da belsendilik tanytyp, «Men óz úsynystarymdy beremin» dep talpynghan.

Egkimge aitqyzbay, ýsh jigitti shaqyryp, «Bir týn ishinde ýsh baghyttaghy konstitusiya jobasyn jasap shyghynyzdar!» dep tapsyrdynyz.

Esimde, bir týn otyryp, Latviya ma, Litvanyng ba atazandaryn atqaryp, bir núsqany jasap, ony audaryp shyqtym. Basqa da әriptesterim solay. Biri – Berik Ábdighaliyev, ekinshisi – Erlan Sayyrov boluy kerek, úmytpasam.

Sony aldyryp, Astanadaghy bir baspagha әrqaysysynan shamamen 200-300 danaday bastyrdynyz. Solardyng núsqalaryn alyp, bizder ózimiz deputattar, ministrler, jurnalister qosyndaryna túratyn ýilerding barlyghyna derlik týn ishinde aparyp tastadyq.

Kelesi kýni Qajygeldin Astanagha kelip, baspasóz mәslihatyn ótkizdi. Astana u-shu. Búl «arnayy operasiyadan» arnayy qyzmetter de beyhabar eken. Baspa tintip ketken bәri...

Esesine sol kýni preziydentten: «Núrsúltan Ábishúly! Opponentiniz Qajygeldinning konstitusiyalyq jobasyna ne deysiz?» dep súraghanda, ol kisi: «Shynyn aitsam, aldyma tanerteng tórt núsqa keldi. Qaysysy Qajygeldindiki ekenin bilmeymin...» dep aghynan jaryldy. Sol kýni preziydentting aldyna ghana emes, barsha basshylardyn, deputattardyng aldyna tórt núsqa týskeni ótirik emes edi...

Búl – qylmys emes. Sayasy tehnologiyalyq ekspromtynyzdyng biri edi. Keyde jymiyp, keyde ózinizge tәn ghana kýlkimen tapsyratyn ekspromtynyz.

Býgingidey oppozisiyany qudalaghannan, týrmege tyqqanan góri týni boyy enbektenip, ter tógip tehnologiyalyq tәsil tanytqan tiyimdi dep ýiretetin ediniz. Óz basym әli de sol oidamyn...

Tehnologiya demekshi...

Preziydentting bir jazghy demalysynan keyin aldyna bardynyz. Sodan kele sala birneshe adamdy jinap, naqty tapsyrma berdiniz.

Preziydent jemalysta jatqan kezinde óz oilaryn, ministerlerge, әkimderge beretin naqty tapsyrmalaryn qolymen jazyp, qatysty adamdardy shaqyrtyp, qoldaryna ústatady eken. Sonday bir qaghazdy alyp keldiniz. Onysy baspasóz ben internetke qatysty oilary bolatyn.

Bir aptadan keyin qajetti qaghazdaryn jazyp, baspasóz ben internetke qatysty zannamagha ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly zang jobalaryn әzirlep әkeldik.

Bir kýnnen keyin shaqyrdynyz. Qabaghynyz qatuly, kóniliniz joq siyaqty kórindi. «Jigitter! Mynalaryng bolmaydy mýldem! Ras, tapsyrma bar, biraq bas al dese, shash alu mindet emes. Oilanyp isteu kerek» dep qaytaryp jiberdiniz. Artynan: «Jigitter, dúrys týsininder! Bizder mәngi baqy sheneunik bola almaymyz. Erten, bәlkim, bizder de oppozisiya bolarmyz. Sol kezde gazet tirkey almay jýrmeyik!» dep qadap-qadap aityp ediniz.

Sol kezde internetti búghattau jónindegi komissiya da qúrylghan. Komissiya bir ay júmys istep: «Internetti búghattau mýmkin emes. Reti kelse sayasy tәsilderdi, sayasy tehnologiyalardy qoldanu qajet» dep úighardy. Sol komissiyada 4-5 adam bolatynbyz. Bireui, sonynan Rahat Áliyevke erip, kóz júmghan Jomart Mәjirenov bolatyn...

Ómirdin, әsirese sayasy ómirding qyzyghy men shyjyghy qatar jýredi ghoy...

8.

Qazirgi kýni ishki sayasat salasynda júmys istegen kezderimdi maqtanyp aita alamyn. Barlyghyn dúrys, barlyghyn keremet dey almaymyn. Biraq, sol kezderi elding sayasy basshylyghy qoyatyn tapsyrmalardy barynsha tehnologiyalyq túrghydan, adami-adamzattyq prinsipterden aspay orynday aldyq dep úghamyn.

Óziniz de keyin, oppozisiyada jýrgen kezinizde biraz adamnan keshirim súrap, aldynan óttiniz. Sayasatker túlghalar bәrin de týsinetin dep oilaymyn. Solarmen songhy kýnderinizge deyin seriktes, әriptes boldynyz. Keybiri dýniyeden de ótip ketti...

Sol kezderi Qojanasyrdyng bir әfsanasyn jii aitatyn ediniz. Qojekeng aitady eken: «Júrtqa nangha qar jaghyp jeudi ózim ýiretip edim, songhy kezderi ózimning ishim auyratyn boldy» dep...

Biraq, «ish qansha auyrsa da», qanshama biylikting súmdyghyn kórsek te, dәl sizge qarsy qastandyq jasalady dep oilamappyz. Óziniz de senbeytin ediniz...

Men әli sengim kelmeydi...

9.

Últ, namys degen kezde talay ret óre týregeletin ediniz. Qajet bolsa ýkimet basshylarymen, preziydent әkimshiligimen ashyq ta, jabyq ta aiqastynyz.

Mening esimdegisi: qarsylastarynyz sizdi tórt ret qyzmetten ketire jazdaghan. Barlyq qolyn jinap, naqty jarlyghyn dayyndap preziydentke deyin aparghan. Sol kezde dostarynyz, jaqtastarynyz aldyn-ala eskertip, preziydentke kirip, jarlyqtardyng kýshin búzghansyz. Bir-eki jarlyqty preziydent: «Saghan sabaq bolsyn, estelik bolsyn!» dep qolynyzgha tabystaghan. Keyinnen, qasiretti aqpannan keyin qaghazdarynyzdyng ishinde sol jarlyqtyng birin kórip qalyp edim. Tek preziydentting ghana qoly jetispey túrghan eken...

Taghy bir jayt. 1999 jyly Parlamentte jer mәselesi talqylandy. Sol kezde «Qazaq jerdi jekemenshikke alugha dayyn emes, qogham dayyn emes!» dep talay qaghaz jazdynyz. Eng qyzyghy sol kezdegi premier-ministr Núrlan Ótebúly Balghymbaevty kóndirdiniz. Sol kisimen әngimeden keyin kelip: «Aydos, srochno, Balghymbaevtyng Kazpravdagha beretin súhbatyn dayynda!» dep tapsyrdynyz. Ýsh qarap, kuriermen premierge ýsh ret jiberdiniz. Premier maqalany qara keshke deyin ústady. Kelesi kýni gazette «Zemlya ne predmet dlya politicheskogo torga» degen súhbaty shyghyp, ýkimet parlamentten jer turaly zandy shaqyrtyp aldy. Búl premierding de, ózinizding de jetistiginiz.

Keyin 2004-2005 jyldary boluy kerek, Almatynyng ainalasynaghy bir restorangha shaqyrdynyz. Qasynyzda Núrlan Ótebúly otyr eken. «Núreke, sizge aitqan jigit osy. Óz bauyrynyz, jerlesiniz» dep tapsyrdynyz. Núrekeng rahmetin aitty. Sol jyldary siz Núrekeng arqyly, Núrekenning qolyn qoydyryp eldegi jaghday, qogham, biylik turaly preziydentting atyna birneshe jabyq qaghaz jazdyrghanynyz esimde.

10.

2004 jyldyng parlament saylauynyng aldynda sizdi biylikke shaqyrdy. Eki-ýsh kýn boyy Astanada qyruar kezdesu, qyruar aitys boldy. Sodan keyin meni shaqyrtyp aldynyz. Úshyp bardym.

Astanadaghy «Interkontiynentali» qonaqýiining dәlizinde otyr ekensiz. Kóniliniz jabyrqauly. Qasynyzda Oraz Jandosov, Bolat Ábilevter, basqa da әriptesteriniz kezek-kezek kelip jýr eken. Bәrine qoyatyn súraghynyz bir: «Osynyng qajeti bar ma? Júrtqa ne deymiz? Osyny qalay týsindiremiz? Bәribir aldaytyny belgili...»

Menen kenes súraghanynyzda kýmәnimdi men de aittym. Arasynda birese preziydent әkimshiligine, birese preziydentke baryp keldiniz...

Keles sala: «Bauyrym, bylay etemiz! Men resmy mәlimdeme jasaymyn. Partiyada da qalamyn. Biraq, naqty birneshe talap qoyamyn. Sony jazyp shyq. Dayyn bolghannan song osynda alyp kel» dediniz.

Kensege baryp, ýsh saghattay otyryp bir núsqasyn alyp keldim. Bir oqyp, «Shiyki» dep qaytardynyz. Taghy bir-ki saghat otyryp, qayta әkeldim. «Shiyki әli, pisiru kerek» dep taghy bir qaytardynyz. Taghy eki saghat otyryp jasaghan núsqany alyp keldim. Kishkene bolsa da kónildenip, «Mine, endi mynaumen júmys isteuge bolady» dediniz.

Kelesi kýni preziydent jarlyghy shyqty. Kóp úzamay ministr retindegi mәlimdemeniz de barsha gazette, saytta, teledidarda jaryq kórdi. Saylau әdil ótse, baspasóz turaly zang ózgerse qalam dediniz. Oilaghanday bolmady. Biylikten esh ayanyshsyz ekinshi ret kettiniz. Mening de ekinshi retim eken...

Men eshqashan jurnalist bolamyn, jurnalistikagha jaqyndaymyn dep oilamappyn. Meni kәsipke baulyghan óziniz ediniz. Sizden alghan bilim men tәlimdi esh uniyversiytetten bes jyl oqyp ala almaydy ekenmin.

Aqparat ministrligi bolghandyqtan keybir manyzdy degen janalyqtardy ózimiz jazatyn edik. Jәne de siz tapsyratyn ediniz: myna mәtindi «Kazpravdanyn», «Jas Alashtyn», «Karavannyn» tilimen jazyp shyq dep. Solardyng eng ozyq degen jurnalisterin oqy, tәsilin qara, ýiren dep qayta-qayta aitatyn ediniz.

Birtte bir mәtindi badyraytyp, bir jarym bet qylyp alyp keldim. Esimde, «Vremya» gazetine baratyn aqparat eken. Kýlip jiberdiniz. Ýndemey aq paraq qaghazdy alyp, ony eki býktep bir jyrttynyz, taghy býktep jyrttynyz, taghy býktep jyrttynyz. Sol jyrtylghan qaghazdardyng birin alyp: «Aydos, osy kól qylyp jazghanyng gazetten osynday qúrtaqanday ghana oryn alady. Eger dәl qazir әkelgen mәtinindi myna bir japyraq qaghazgha syidyrsan, erteng Igori Melserge zvandap salghyzam». Jarty saghattay tyrashtandym. SJazuym qansha mayda desem de syimady. «Kórding be? Al endi mәtinindi dúrystap túryp qysqartayyq!» dep qolynyzgha qalam alyp, bes sóilemge syidyrdynyz. Maghan keremet sabaq boldy.

Onday sabaqtyng birazy әli de jadymda. Qazir keybir jigitterdi ózim ýiretip jýrmin...

Qasiretti aqpan әli esimde. Sizding songhy kórgenim senbi kýni edi. Keshki segiz jarymgha deyin «Jas Alash» pen «Epoha» gazetterine shyghatyn súhbattarynyzdy birge әzirlegen edik. Keremet kónildi otyrdynyz...

Sol kýni kýn kýrkirep, aua-rayy búzyldy. Ánsheyinde sizben jýrsem mazalamaytyn kelininiz qayta-qayta zvandap mazany aldy... «Qoy, bauyrym, ýige bar! Kelinge sәlem ait, renjimesin maghan seni demalysta júmys istetkenime» dep shygharyp saldynyz.

Men ýige kettim. Siz mәngilikke attanghan ekensiz, agha...

Áyel júrty sezimtal kele me, qalay ózi? Kelininiz keyde әli aitady: «Sol kýni Altekenmen mәshiynede ýiine ne kezdesuge birge ketkenindi elestetsem, jýregim auyrady» dep. Keyde men de oilanam. Biraq, qorqynysh pen ýrey qalmady, agha...

...

Áli sengim kelmeydi. Bir kýni ýlken estelik jazatyn kýn keler dep senemin.

Abai.kz