Quanyshymda shek joq! Býgingi qazaq әdebiyetinin, әsirese, poeziyanyng jay-japsary, pikirtalastar, kózqarastar әrtýrliligi, naqty әdeby synnyng joqtyghy, «Alash», Memlekettik syilyq degenderding keyde  barmaq basty, kóz qystylyqpen beriletini siyaqty kókeykesti mәselelerding jalghyz әdeby gazetimiz «Qazaq әdebiyetinde» de kóterilmek týgil synar auyz sóz aitylmaghanyna 23 jyldyng jýzi bolyp edi. Adamnyng da, qoghamnyng da aghzasyn bildirmey jep bitiretin osynau keselderge qarsy oi-pikirlerdi ashyp aitugha jol ashyp bergen, qazaq baspasózining býginde kindikten qalghan jalghyzynday «Jas Alashyma» jerdegi emes, kóktegi Qúdaydyng núry jausyn! Qúryltay aldyndaghy búl syny pikirtalasqa Amanhan Álimning Nesipbek Aytúlynyng «Ruhany janghyru» bәigesin alghan «poema» dep atalghan shygharmasyna syny jәne oghan N. Aytúlynyng qarsy maqalasy kópten qalyptasqan ýnsizdik atty ústanymgha qozghau salghanday boldy. A. Álimning bar jazyghy onyng eshqanday da poemagha ýsh qaynasa sorpasy qosylmaytynyn, avtor poema degenning ne ekeninen habarsyzdau ekenin aitqany edi. Búl shynynda da poemadan auyly alysta jatqan, Elbasyn oryndy-orynsyz maqtaugha kóbirek kónil bólgen, bastan-ayaq úranshyl pafostan túratyn, bir-birine logikalyq baylanysy joq joldardyng jiyntyghy siyaqty degen pikirdi biz de aittyq. Átten, ózine aitylghan syngha qalay jauap bergenine qarap-aq adamnyn  oi-órisi, paryq-parasaty, kórgendiligi,  bilim dengeyi qanday dәrejede  ekeni taygha tanba basqanday kórinedi de túrady eken. Avtor ózining shygharmasy Amanhan aitqanday óte qaradýrsin, qarabayyr emes shynayy kórkem shygharma bolsa, onysyna búltartpas dәlelder keltirip, baysaldy, sauatty (eger ondayy bar bolsa) jauap bergeni jón edi. Biraq 23 jyl boyy әdebiyettegi ótkir synnyng ornyna «ýnsizdik», yaghny «tynyshtyq saqtau» qaghidasyn qaru etip ústap kelgen Jazushylar Odaghyna ózgeris әkeletin Qúryltay kýni kep qalsa da Amanhandar aitatyn azdy-kópti syn-pikirge әli de jol ashyla qoymaghanyn Nesipbek myrzanyng  dereu Amanhannyng ólenderin tútqyngha týsken jemqordyng aqshasyn sanaghan qarjy polisiyasynday jiliktep, borshalaghanynan anyq kórdik. Áriyne, әdeby pikirtalas kezinde  әdep saqtaluy kerek ekeni ayan. Amal ne, Nesipbekting sol maqalasy әdeby pikirtalas degennen góri ashu-yza, keudeni kernegen kek deuge kelinkireytin dýnie bolyp shyqty. Ol tipti, A.Álimge jyly lebiz bildirgenderdi «klassikter» dep keketuge deyin bardy.

Álde 23 jyldan beri poeziyagha qatysty bir ótkir pikirtalas kórmey shólirkeu me, әlde ózim de Nesipbek Aytúlynyng «klassiygi» bolghym keldi me qaydam, «Jas Alashqa», «Aqyndyq –eng aldymen ar tazalyghy» degen maqala jazdym. Biraq sonyng ishinde Amanhan Álimge jaqtasyp, ony qorghashtap aitqan bir auyz sóz bolghan joq. –Jaqsy ólen, ortasha ólen, nashar óleng bolady. Kemshiliksiz dýnie joq, ekining biri úly aqyn, kemenger aqyn dep jýrgenderding ózinde shiykilik kenirdekten keledi dedim. Maqala negizinen býgingi jazushylar Odaghynyng jay-kýii, poeziyanyng jeke basqa tabynushylyq poeziyasyna, biylik basyndaghy biyshikeshterden bastap, qaltaly bayshykeshterge arnalghan jaghympazdyq, kýnkóris poeziyasyna ainalyp bara jatqany, keybir әdeby syilyqtardyng poeziya salasynda barmaq basty, kóz qystylyqpen beriletini turaly boldy. Útyry kelgende aita keteyik, sol maqalada osy kýni kózi tiri bir azamattyng sol Memsyilyq laureaty atanu ýshin 5-6 ret týsip, aqyrynda rakpen auyramyn, dәrigerler 5-6 ay ómiring qaldy dep otyr, raktan óldim ne, asylyp óldim ne osy joly laureat bolmasam asylyp ólem dep júrttyng zәresin alghanyn, sol kisi aramyzda әli jýrgeni,  endi biri Elbasymyzgha qart partizan jazushyny salyp laureattyq alghany da aityldy. Sonyng ishinde Memlekettik syilyqty Nesipbek Aytúlynyng qayta-qayta týsip, jylarman bolyp maqala jazyp jýrip alghanyna sәl kenirek  toqtaldym. Ol әleumettik jelilerde jariyalandy. Sonau soghys jyldary «Prinimai ogoni ne sebya» degen sóz tirkesi qalyp-tasqan eken. Adam  ayar qylyghym joq, sóitip, men de Nesipbek Aytúlynyng qarday boraghan oghynyng tasqynyn Amanhannan ózime qaray búrdym da aldym. IYә, kim-kimning de paryq-parasatynyng dengeyin onyng «lәm-miyminen»-aq kóresin. Nesipbek myrza da meni ózimning ólenderimmen-aq soyyp salmaq bolyp otyryp ózining oi-órisi, bilim-biligi qanday dengeyde ekenin búl joly taghy bir bayqatyp qoydy. Óz basym osynyng aldynda onyng Memsyilyq laureaty degen ataqqa qanshalyqty layyq ekenine kýmәn keltirgenim mәselening berjaghy eken. Ol ózi әdeby syn aitpaq bolghan adamyn «uyzynda jarymaghan» degen siyaqty biologiyalyq,  «kótek arbaly» degen siyaqty jol-kólik uaqighalarynyng terminderimen sybap salatynyn kórgenmin. Endi ózimdi «diuana» degenine renjimek týgil biraz selkildep kýlip alghanyma Allah kuә! Onyng «Jas Alashta» jariyalaghan «Ózing diuanasyn, kimge pir bolasyn» degen maqalasyn oqyp endi myna Nesipbek QazMU-dyng jurnalistika fakulitetin bitirgen be shynymen, mynau ne degen әdeby sauatsyzdyq dep taghy qayran qaldym.

Qayran qalghan sebebim, Nesipbek qay aqynnyng da shynshyldyghy, ar-namys aldyndaghy tazalyghy eng әueli ózining boyyndaghy býkil mini men kemshiligin óleni arqyly ózi aityp otyratynynan kórinetinin bilmeydi eken.

IYә, mening ólenderimde myna jalghan dýniyening qu tirliginen góri mún, ótken kýnderdi ansau, «biyik qyp arman bergen kýiikti erge» dep qol jetpeske qol sozu jii kezdesedi, әsirese, ózimning ómir sýruge qabiletsizdigim, joq jerden ózime jau tauyp alatyn shataqtyghym, aqylsyzdyghym turaly da kóp aitqanym ras,. Búl bir mende emes, ózge de aqyndar arasynda kóp úshyrasatyn jaghday. Aytúly sonyng ishinde mening býginde «misyz degen ataghym bar» degen sózimdi kórgende kókten izdegeni jerden tabylghanday quanyp, sen shynynda da misyzsyn, men bayaghydan beri sony bilmey kelippin, sen aitysugha túrmaytyn adamsyng degenge sheyin barady. Mine, Nekenning әlem әdebiyetining poeziyasy týgil ýiding irgesindegi orys әdebiyetinen sauaty óte tómen adam ekeni osy sózinen taghy men múndalap shygha keledi. Ózin-ózi sheneu, mineu, ózine-ózi kýiinu olar týgil kýni keshegi Júmeken, Múqaghali, Kenshilikterde de jetkilikti. Tórt jaghy týgel tórt qúbyladay derlik graf, aty әlemge әigili L.Tolstoy bir sózinde men hayuandarsha ómir sýrip jatyrmyn dese, bas aqyn Abayynnyng ózi «At kótermes minim bar», endi birde «Jýregime qarasam, iynedeyin taza joq» deydi. Sergey Eseninning «Na koy chert mne, chto ya poet, y bez menya v dostatke dryani» degen ólenin kezinde ózim qazaqshagha audarghanmyn. «Dryani» degen orysta týkke túrghysyz, silimtik degendi bildiredi. Búlaysha ózin-ózi óltire synap-mineu, ózin kem sanau A. Blokta da jeterlik. Olar ózderin solay dep otyrghanda mening ózimdi «misyz»deuimning ózi Nesipbekting laureattyghymen bar-bar shyghar.(Ázil ghoy). Sol ataqty adamdardyng ózderin ózderi solay minegeninen habary bar sauatty adam bolsa ol osylay betaldy sóilemes edi. Demek, ol әdebiyetten onsha jan susynyn qandyrmaghan adam bolghany. Onyng jurfakty qalay bitirgenine tandanuyma da sol sebep boldy.

Jalpy, osy azamattyng syn maqalasynyng qaysysyn alsanyz da alyp otyrghan obektisin taldau, talqylau, salihaly pikir aitudan góri onyng avtoryn uyzynda jarymaghan», «kýl tasyghan Amanhan», meni «Diuanasyng kimge pir bolasyn» dep, auyl-ýiding arasyndaghy úrys-keriske әbden mashyqtanghan әieldershe kemsitu, aiqay-shu úrysu basym bolyp keledi. Al әnebir kezde Qúl Kerim Elemes degen aqynnyng ólenderin synap otyryp, ony  «kók shapandy, kótek arbaly Kerim Elemes» dep atauy onyng synshyldyghynyn  eng «shyrqau shegi» boldy. Reti kelgende renishimizdi aita keteyik, onyng osynday bylapyt sózderining «múrtyn búzbay» bergen «Jas Alash» mening «Aqyndyq eng aldymen ar tazalyghy» degen maqalamnyng әlgindey ashylau tústaryn qysqartyp berdi. Nesipbek mening aqyndyq eng aldymen ar tazalyghy degenime taza adamdar ýndemeydi degen siyaqty  kisi kýlerlik «tújyrym» aitady. Osynyng ózinen-aq onyng әlem aqyndarynyng qay-qaysysy da ar-namys tazalyghyn dúghaday qaytalaumen ótkeninen, beyhabar ekeni taghy da kórinis beredi. Ras, ar-namys tazalyghy haqynda ýndemeytinder bar. «Úrynyng arty quys», әrtýrli ataq-danqty, syi-siyapatty, laureattyqty neshe týrli qulyq-súmdyqpen alghandar ar tazalyghy turaly ýndemeydi. Óitkeni, ózining arty ashylyp qalady. Apyr-ay, búl ózi basqany aitpaghanda ghúlama shayyr Ábubәkir Kerderining «Ayrylsang ómir boyy jighanynnan, ei, pende, aiyrylmashy imanynnan degenin, al orys poeziyasynyng eng aituly túlghalarynyng ózi «Dusha poeta doljna byti chistoy», «Dusha moya, budi bezviina kak angel» deumen ótkenin de bilmeydi eken ghoy deysing taghy da.

IYә, kezinde Eseninge, Blokqa, Múqaghaligha, Tólegenge, Maratqa (Otaraliyev) eliktep, bizding qatarlardyng ishpegeni kem de kem shyghar. QazMUdyng alghashqy kursynda oqyp jýrip «Maskýnem studentting monology» degen әzil óleng jazgham. Ol

Qúdayym, bizdi erkek qyp jaratqanda,

depti ghoy: «Al ómirden qarap qalma!»

Juayyq qayghy-múndy keudedegi,

Ey, dosym kónil ashar sharap bar ma?,-dep bastalyp, onyng tipti, leksiya, zachet, emtihan degenderdi kóp uayymdatpaytyn  «keremet qasiyetterin» aityp kelip:

Búl ómir-ómir emes avtobaza

Ishkishter – eng myqtysy «Kraz», «Mazy»

Qiraymyz bir kýni әli tasqa soghyp,

Osylay jýremiz de biraz ghana,-degen әzilmen ayaqtalatyn. Ol keyin býkil uniyversiytetke taralyp ketipti. Ótken jastyq shaqtan estelik bolsyn dep kitabyma kirgizsem, Nesipbek dos mening aqyndyghymdy synau ýshin jýzdegen ólenning ishinen sony qalay tauyp alghan desenizshi!? Au, sonau Omar Hәiyamnan beri qarayghylardyng ishinde  ólenine araq-sharapty, kәiipke týsken masang kýidi  jyrlamaghan shayyr bar ma!? Aruaqtary keshirsin, taghy da Múqaghali, Tólegen, Marattar eske týsedi. Eng bir mәdeniyettileu sanalatyn A. Bloktyn:

«Ty pravo, piyanoe chudoviyshe,

Ya znaiy, istina v viyne,

U piyanogo poeta slezy,

U piyanoy prostitutky smeh, degen joldarynan Nesipbekting habary bar ma joq pa, onda sharuam joq. Meni  aldaghy Qúryltayymyzdyng qarsanynda әdebiyetting beykýnә aruday eng bir pәkizat janry poeziyamyz turaly onyng әdil baghasyn eshqanday «Alash» syilyghy da, әrkim әrtýrli aila-tәsilmen alatyn Memlekettik syilyq ta bere almaytyny, qysqasy aqyndyq eshqanday syilyqpen ólshenbeytini turaly maqala jazuyma Aytúlynyng aqyn A.Álimdi synaghan maqalasy týrtki bolghanyna әli de quanamyn. Óitkeni, baspasóz betinde shiyrek ghasyrday uaqyttan beri naqty syn maqala kórmey shólirkegenep qalghanymyzdy jasyrudyng qajeti joq. Bir ghana «әtten-ayy» sol N. Aytúly ózine baghyshtap aitylghan syndy kótere almauyna әdeby óresining dengeyi sebep bolghanyn kórsetip aldy. Taghy bir әtten-ayy sol –mening Nesipbek dos synaghan ólenderim turaly sóz qadirin biletin aqyndar men talay-talay oqyrman baspasóz betinde shyn tebirenisterin bildirgen edi. Ras, mende keybireulershe elimiz tәuelsizdik alghaly qazaq júmaqtaghyday qarhәllәzy ómir sýrude, myndaghan jyldar kórmegen jaqsylyqty endi kórdik nemese Astanam, bas qalam, jas qalam dep, Nesipbekshilep bir ólenning ana jerine de, myna jerine Elbasymyzdy engizip esim kete jyrlaghan bir óleng jazyp kórmeppin. Onyng esesine, eldin, qazaq últynyn, әleumettik auyr jaghdayy, ana tilimnin  óz Otanyndaghy ayanyshty hali, jerim men jer baylyghymnyng retsiz rәsua bolyp jatqany siyaqty últqa ortaq uayymymdy aitugha beyimdeu ekenim de ras. Keybir úranshyldar Astana qalasynyng tughan kýnine arnap atoylatyp 300-den astam óleng oqyp jatqanda

Azattyq tany atqanda

         Aldymnan shyghyp kil eges,

         Alaqan jayyp aspangha

         Biz kýtken baqyt búl emes,-dep bastalatyn ólenim jariyalanyp, qalyng oqyrman rizashylyghyn bildirip jatqanda búl Myrzan-Qayghy ghoy dep mazaqtaghandar da boldy.

Bolmaytynyn bilseng de jaza jenil,

         Aytqyzbasty aitqyzar nala kónil.

         Biz qimaytyn eshnәrseng qalmady ghoy

         Kelensizder kemsitken mazaq ómir,-dedik te qoydyq. Álde Gelivesiyden, әlde Jan Bodriardan «bir memleketting basshysyn maqtap-maqtap memleketimen qosyp qúrtyp jiberuge bolady» degendi oqyghanym bar.

Sóz sonynda aldaghy Qúryltayymyzdyng qarsanynda osy maqalany jazuyma sebepker bolghan Nesipbekke qatty riza bola otyryp, oghan da, basqa da aqyn dostaryma aitarym aqyly bar adam synnan emes bas salyp birin-biri maqtaudan qorquy kerek. Syndy únatpaytyn adam eshqanday shyndyqty da únatpaydy.

Abai.kz