Senbi, 26 Qazan 2024
Janalyqtar 3784 0 pikir 16 Qantar, 2011 saghat 21:02

Dәulet Seysenúly. Abaydyng asyl shәkirti

1858 jyldyng shilde aiynyng 11 júldyzynda qart Shynghystyng syrtyndaghy Qúnanbay әuletining jaylauynda shekesi torsyqtay bir at­ús­tar dýniyege keldi. Jal­ghyzdyng bәi­bisheden tughan jalghyzyna Shah­kәrim degen at berildi. Jalghyzdyng jal­gh­yzy dep otyr­ghanymyz Qúnanbay Ós­­­­kenbaydyng Zere esimdi bәi­bi­shesinen tughan jalghyz bolsa, al sol Qúnanbaydyng bәibishesi Kýnkeden Qúdayberdi jalqy tughan-dy.

Shahkәrim!.. Shahy týsinikti desek, al Kәrim degen sóz arabsha mәrt, jo­mart, qayyrymdy, izetti degen úghymdy bil­diredi eken. Sәby sol atyna say bala kezinen izetti, sezimtal bop ósedi.

1858 jyldyng shilde aiynyng 11 júldyzynda qart Shynghystyng syrtyndaghy Qúnanbay әuletining jaylauynda shekesi torsyqtay bir at­ús­tar dýniyege keldi. Jal­ghyzdyng bәi­bisheden tughan jalghyzyna Shah­kәrim degen at berildi. Jalghyzdyng jal­gh­yzy dep otyr­ghanymyz Qúnanbay Ós­­­­kenbaydyng Zere esimdi bәi­bi­shesinen tughan jalghyz bolsa, al sol Qúnanbaydyng bәibishesi Kýnkeden Qúdayberdi jalqy tughan-dy.

Shahkәrim!.. Shahy týsinikti desek, al Kәrim degen sóz arabsha mәrt, jo­mart, qayyrymdy, izetti degen úghymdy bil­diredi eken. Sәby sol atyna say bala kezinen izetti, sezimtal bop ósedi.

Al bozbala Shәkәrim orys tilin aghasy Abaydyng yqpalymen ýirenedi. Bir jyly búlardyng eline jer ólsheu maqsatymen orys injeneri keledi. Abay ony әri orys tilin, әri ónerin ýirensin dep әlgining janyna qosyp jiberedi. Sol ýsh ay uaqyt búghan jylgha bergisiz ýlgi-ónege bolady. Yaghni, Shәkәrim oryssha til syndyryp qana qoymaydy, ghylym syryna ýnilip, geometriya zandaryn ýirenedi. Onyng ghylym, bilimge degen qúshtarlyghyna sýisingen ana injener bolsa keterinde kóp qúraldaryn, dýrbisin berip ketedi. Odan keyingi jerde Abay aghasy Dol­gopolov, Mihaelis syndy orys dos­tary elge kelgende Shәkәrimdi arnayy shaqyrtyp aldyrady eken. Abaydyng búghan kerekti kitaptardy oqytyp qana qoymay, ólen, óner jónindegi bergen kenesteri óz aldyna. Soghan asa riza kónilmen aghasyna arnap óleng jazghanda múnyng jasy jiyrmadan endi ghana assa, al aghasynyng jasy sol shaqta otyzdyng ortasyna da jetpegen-di.

Shәkәrim jasynan týrik, arab tilin ýirenip, Abaydyng kenesimen orys tilin de erte bastan mengeruge den qoy­ghanmen de, eshqashan óz ózine son­shalyqty kónili tolmaghan. Yaghni, ol jasynda auyl arasynan úzap shygha almay qalghanyna, Reseyding nebir qamal-qalalary týgil, irgedegi Semeyde bilim tenizinen qanyp iship, susynday almaghanyna ókingen sekildi.

Al endi jasy jiyrmadan asyp bara jatqan jigitke ne istemek kerek? Ol kezde birjola taza shygharmashy­lyqpen ainalysu dәstýrde joq. Ony aitasyz,atasy juannan shyqqan jandargha óleng shygharu, aqyn eken degen sóz maqtan emes, qayta sýiekke tanba. Sonyng bir aighaghynday, Abay­dyng da ólendi kópke deyin Kókbaydyng atynan shygharyp kelgeni mәlim. Sóitken Abay Shәkәrimdi jyr әlemine qaytyp birden iytermelesin! IYә, sonda ne istemek kerek? Abay jetpisinshi jyldardan óz sózin, biyligin jýrgize bastady deydi Múhang "Abaydyng tuysy men ómiri" degen derekti enbeginde. Sonyng aighaghynday, 1873 jyldan bastap inisi Ysqaqty údayy ýsh saylau boyy toghyz jyl bolys saylatady... Tobyqty ortasynda qajy (Qúnanbay) balasynyng biyligi ornaydy.

Múhang solay dey kelip, Abaydyng tórtinshi saylauda "bolystyqty endi Bәkemning ornyna beremin" dep jasy jiyrmadan endi asqan Shәkәrimdi bolys saylatqanyn bayandaydy. Múnan keyin ol taghy bir ret Shynghysqa, al jasy kelgen shaghynda alty aiday kórshiles syban elinde bolys bolady. Biraq, Abaydyng aqylymen әkimdikke sonshama qúmarlanbaydy. Abay oghan: "Ákimshilik qolynda bolghan adam eldi jemey, qiyanat qylmay, partiya, dau-janjalgha kirispey otyra almaydy. Kirisken adam ardan aiyrylady, bilim quudan qalady", - depti degen de sóz bar.

Shәkәrimning keyinde jazghan bir óleninde: "Sharanamen tuyp edin, boz oranyp ótesin. Bir saghymdy quyp edin, Qay uaqytta jetesin? Qansha dәulet jiyp edin, Bәri qaldy netesin? Mal ýshin jan qiyp edin, Qaytyp alyp ketesin", - deytini de sondyqtan. Qalay bolghanda da Abay múnan keyingi jerde ony әkimdikke iytermelemegen. Bәlkim ol ózining erekshe jara­ty­ly­symen, sezim-týisigimen qay mәselede bolsyn ózin óksheley basyp kele jatqan nemere inisining aty alty alashqa jayylsa, aqyndyghymen jayylatyndyghyn týsingen de shyghar.

Ómir ózendey lyqsysa, әkimdik jaghalauynan óz erkimen alystaghan Shәkәrim aqyndyq jaghalauyna jete almay qatty maltyqqan. "Ákem jasy otyzgha kelgen shaqta bir aiday tili baylanyp, sóiley almay qalypty, - deydi Ahat, ­- sonda óz ózinen qys­tyghyp, jeti jasynan bastap jazghan ólenderin órtep jiberipti. Artynan әkeme Abay úrsypty. Ózi de soghan ókingen kórinedi".

Búghan Shәkәrimning ózi ghana emes, Abaydyng da ókingeni anyq. Bir tәuiri, sonda aghayyn-tuystyng bәri shoshy­nyp, qatty ýrpiyip qalghanda, onyng emi ne ekenin jan aghasy ghana bilgen. Bil­gen song renjigenin jasyrmay,  adas­­qan qazday qan­qyldatyp jyr ai­dynyna qayta oraltqan. Al Shәkәrim­ning óz sanasyna qúran hadiysinde aitylghan "qaydan bolsyn bilim izde, oqy" degen qasiyetti sózder jyl qúsynday orala bergen. Sodan keyingi jerde Shәkәrim ghylym men bilimge búrynghydan da qatty den qoyghan. Osydan bastap búl shyghar­mashylyq túrghydaghy ústaz Abay tapsyrmalaryn elgezek shәkirt ese­binde mýltiksiz oryndaugha janyn da, baryn da salghan.

Múhang hakim aqynnyng shәkirtteri jónindegi enbeginde: "Múnday aqyn -tórteu. Onyng ekeui - Aqylbay, Maghauiya, Abaydyng óz balalary. Qalghan ekeui - Kókbay, Shәkәrim. Osy tórt aqyn Abaydyng naghyz tolyq maghynadaghy shәkirtteri", - degen bolatyn. Áuezov solay dese, Túraghúl әkesi turaly esteliginde: "Osy jyldar mәjilisinde ilim sózinen basqa sóz joq boldy, bastyghymyz Shәkәrim bolyp, shәkirt sekildenip, sózin tyndap, medre­sedegi shәkirtterge aqiqat olay emes, búlay dep bir-birimizben daulasyp jatushy edik"- deydi.

Shәkәrim, mine, osylaysha óz jolyn tauyp, kózdegen maqsatyna qaray armanyn jalau etip, birtindep jaqynday týsip kele jatqan-dy.

Kýnderding kýninde jaqsy aghasy taghy da aqylyna aqyl qosty. Sóz týiininde "Osy el men jerge qatysty naqtyly tarihy oqighalardy óleninde ózek etip nege jazbaysyn?", - degen oy aitady. Sol kezding ózinde san-saqqa jýgirtilgen Qodar men Qamqa oqighasy Qarajartas manynda ótken eken. Keshegi Enlik pen Kebek te alghash ret osy manda kezigip, tanysqan. Odan әri terendep Qalqaman-Mamyr oqighasyn jyrlasa, búghan kim qoy depti. Tek shyndyqtan attamauyndy bil, halyqtyng synshy ekendigin úmytpa!

Shәkәrim "Qalqaman-Mamyr" das­tanyn 1888 jyly otyz jasynda, al arada ýsh jyldan song "Enlik-Kebekti" jaz­ghanyn el aitady. Aqynnyng "Qodardyng ólimi" atty ballada tiptes óleni qay jyly shyqqany beymәlim. Aytqanday-aq, Shәkәrim derekke negizdelgen osy ýsh shygharmasynda da tarihtan alshaqta­maghan. Qodar-Qamqa oqighasynda Qúnekeng el arasyn búzbaudy oilaghandyqtan qatygez sharagha amalsyz barghan. Búl sonau Ánet baba zamanynan qalghan ata joly edi. Shәkәrim aitqanday, "ar sýimeytin bir qylghanda" atalarymyzdyng kesimdi biyligi osylaysha qatal bolghan.

Qalqaman-Mamyr men Enlik-Kebek turaly dastandary jazylghan betten Shәkәrim esimi qazaq saharasyna birden jayylyp ketkeni anyq. Ras, búl das­tandar sol shaqtyng ózinde auyzdan-auyzgha taraghan. Biraq, solay dey túrghanmen, kitaptyng aty kitap. Sol eki dastan 1912 jyly Semeydegi "Jәrdem" baspasynan qatar shyqqan.

Onyng jasy qyryqqa jaqyndaghanda ústaz tarapynan jәne bir tosyn úsynys aityldy. Yaghni, Abay ózining jasynda bilim qua almay qalghanyn, sol armanyn endi inisi arqyly oryndaghysy keletinin bildiredi. Shyghys tiline jetiksin, endi orys tilin ýirene týs. Bar qarajatyng mening moynymda, sen osyghan dayyndal. Kәne, soghan kelisesing be? Kelissen, afiyn-grek bilimi Ystambúlda jinaqtalghan. Arab bilimin Mekke men Medinadan tabasyng jәne Mysyrdaghy Aleksandriya kitap­hanasyna barasyng deydi.

Agha tarapynan aitylghan ornyqty sózge Shәkәrim nege kelispesin, kelisedi. Biraq, ókinishke qaray, 1901 jyly aghasy Shәke qaytys bolady. Shәke ólgende Abay birneshe kýn bolyp, ziratyn qalatyp, qyrqyn bergizip qaytady. Al qazaqtyng ólgen adamdy ýsh jyl joqtaytyn dәstýri bar. Yaghni, adamy ólgen auyl ýsh jylgha deyin qaraly bolady. Sóitip jýrgende 1904 jyly aldymen Maghash, Maghashtan song Abay, Abaydan song Aqylbay qaytys bolyp, birjola sorym qaynap qaldy deydi eken Shәkәrim.

Biraq ol ile bekinip, aghasynyng jyl­dyghyn ótkizisimen,  aghasynyng ama­natyn oryndau maqsatymen alys sapargha attanyp kete barady.

Abaytanu, shәkәrimtanu, odan qala berse әuezovtanu ilimining bilgiri Qayym Múhamedhanov Shәkәrimning Mekke-Medinagha sharighat músylman qauymyna mindet etken 5 paryzynyng biri - qa­jylyq boryshyn óteu ýshin ghana barma­ghandyghyn aitady. "Osy oimen Mekke barghanmyn, әrtýrli kitap alghanmyn. Aqylgha syimas jalghanym, Almadym synay kelgende", - demey me Shәkәrimning ózi de. Qajy kelesi bir úzaq óleninde Mekkege bara jatqanda parohodta tynysh úiyqtap, shay ishe almaghandyghyn, Ystambúlda 13 kýn bolghanda kerek kitaptary tabylyp, erekshe quanghandyghyn, Parijde týrik, sherkes, ýndis, arab, bashqúrt, qyzyl­bastarmen sózben kerisip, soqyr kóz auyr túmannan ashylghandyghyn, osy saparda oigha týigenderin iynemen qúdyq qazghanday bes jyl jazghandyghyn jyr­laydy. Endeshe, Shәkәrim qajylyqqa ne ýshin bardy, ol osy saparda Parijde bolghan ba degen mazmúndaghy qayta-qayta qoyylyp jatatyn súraqtar basy artyq әngime. Onyn: "Abaydyng aqyrghy kenesi - osy saparym mening kózimning ashylyp, adam qataryna qosyluyma ýlken sebin tiygizdi", - deytini de sondyqtan. Balasy Ahat hatqa týsirip ketetinindey, Shәkәrim sol saparda neshe últtyng ghalymdarymen sóilesip, pikir alysyp, ózine qajetti kitaptardy sol jaqtan Semeydegi Ániyar­dyng atyna jiberip otyrady.

Odan әride әkesi balasyna Ystam­búlda tarih qorlaryn saqtaytyn oryn­darda bolyp, 13 kýn kitap aqtarghanyn, ertedegi shyghystyng aqyn-jazushy, oishyl­dary­nyng shygharmalaryn týgeldey, sonymen birge Gomerden bastap, grektin, arabtyn, týrikting batystyn, Amerikanyng oishyl-filosofta­rynyn, jazushy­larynyng shygharma­laryn alghandyghyn aita kele My­syrdaghy Aleksandr atyndaghy kitaphanagha bara almaghanyna ókinish bildiredi. Solay dey kelip, parsy tiline jetistigining arqasynda parsy, ýndi dәrigerlerimen sóilesip, adamdy emdeu tәsilderin ýirengendigin aitudy da úmytpaydy.

Ákesining osynday úlaghatty sapardan keyingi jan syryn keyinnen bizge jetkizgen Ahat aqsaqal odan әride ózining әkesin 5-6 jastan bastap jaqsy bilgendigin, qaladaghy tuystary Ániyardyng qajy jibergen kitaptardy qalashydan auylgha attandyryp jatatyny esinde qalghandyghyn aitady. Múndaghylardan: "Búl ne?" dep súrasaq: "Atang jibergen kәmpiyt, ózi kelgen song beredi", - dep bizdi quantyp qoyatyn. Ákey kelip ashqanda bir-aq kórdik, bәri kitaptar bolyp shyqqanyn. Ákey Mekkeden jaz­ghytúrym kók shyghyp, jer keber kezde keldi. Biz arbamen 15 sha­qyrymday jerdegi Shәken auylynan aldynan shyqtyq",- deydi ol.

Dýniyening bir týkpiri - Mekke - Medina saparynan oralghan song Shәkәrim qajynyng býkil jan-dýniyesi, bolmys-bitimi birjola óz­gerip ketti dese de bolady. Onyng ýstine erding jasy eluge taqap qalghan-dy. Jer kórip, el kórip aqyl toq­tatqan, bilim nәrinen molynan susynday bastaghan Shәkәrim endigi jerde ólenge de, oigha da jýirik edi. Din islam tarihyna jetiktigi, músylman әlemining arghy-bergi zaman­dardaghy ústanymdaryna jýiriktigi, әlem oi­shyldarynyng pәlsa­palyq shygharma­larynan habardar ekendigi birden angharyla bastaghan.

Ol osy tústa alys sapardan kóniline týiip, sanasyna jiyp qaytqan bilimi men biligin kәdesine jaratu jayyn oilady. Sóitip, aghasy Abaydyng aqyl-kenesimen sol kezden jinastyra bastaghan she­jiresine qayta oraldy. Ol enbegi aqyry 1911 jyly "Týrik, qyrghyz-qazaq hәm handar shejiresi" degen atpen Orynborda jeke kitap bolyp basylyp shyqty. Osy orayda qajynyng baspa jýzin kórgen alghashqy kitaby sol shejire ekendigin aita ketken jón bolar.

Sodan eki jyl búryn, yaghny 1909 jyly Abaydyng alghashqy ólender jinaghy Peterborda basylghan-dy. Jәne ony shygharghan Ysqaqtyng Kәkitayy dep keldik. IYә, ol solayy solay. Biraq onyng janynda Abaydyng óz úly Túraghúldyng jýrgendigi, Shәkәrimning osy iygilikti iske aqylshy bolghandyghy aitylmay keldi. Dúrysy aitqyzbady. Sol shaqtaghy últ kósemi Álihannyng da osy túrghyda Abaydyng balalaryna hat jazyp, jaqsy iske qozghaushy bolghandyghyn da bile túra, bilmegensidik. Shәkәrim shejiresi jeke kitap bolyp shyqqan song oghan alghash baspasóz betinde pikir bildirgen de osy Áleken. Hakim Abay әbden kemeline kelgen kezde batysym shyghys, shyghysym batys bolyp ketti demeushi me edi?! Shәkәrim qajy da alys sapardan oralghan song osynday kýidi basynan keshirgen sekildi. Sonyng aighaghynday, birde Fizuliyding "Lәili-Mәjnýn" oqighasyn ózinshe jyrlasa, endi bir kezekte Qoja Hafizding ghazelderin audarumen shúghyl­danady. Odan orystyng úly aqyny A.S.Pushkinning "Dubrovskiy" hikayasyn qaytadan qolgha alady. Qaytadan dep otyrghanymyz, Ahat aqsaqaldyng aitu­ynsha, ol "Dubrovskiydi" ólenmen audarudy Abaydyng kózi tirisinde, naqtylap aitsaq, 1903 jyly bastaghan.

Pushkin bolsyn, Tolstoy bolsyn Abay arqyly Shәkәrimning qúlaghyna erteden sinisti bolghan. Mәselen, L.N.Tolstoydyng "Try skazki" dep atalatyn bir jinaghy 1903 jyly, Abay zamanynda jaryq kórgen. Kitap dese ishken asyn jerge qoyar derlik halge jetken Abay ony kórip, oquy bek mýmkin. Al solay bolsa, osylardy sen audar dep Shәkәrimge úsynuy әbden yqtimal. Keyinde Shәkәrim osy kitaptan "Asarhidon-Laeliy", "Ýsh saual" әngi­melerin audarghan. Onyng Pushkinning "Boran" ("Meteli") atty әngimesin audaratyny da osy tús.

Shәkәrim jiyrmasynshy jyldary Tostoydyng basqa shygharmalaryn da audara bastaghan. Ózining Tolstoydyng shәkirti ekendigin aita kelip: "Kónbeymin dindi teris búrghanyna, Sopynyng bara qoyman qúrbanyna. Haqiqat syrymdy aitsam, Tolstoydyn, Almaymyn myng sopyny tyrnaghyna", - deytini sondyqtan.

Al endi Shәkәrim Tolstoymen hat alysyp túrypty degen sóz el arasynda býginge deyin anyz bolyp aitylady. Bilemiz deytinder Tolstoy ókpe auruyna shaldyghyp, nauqastanyp qalghanda Shәkәrim ony qazaq saharasyna kelip, qymyz iship, emdelip qaytugha shaqyrghan desedi. Tipti, ony aitasyz, soghan oray búl osynday tilekpen sonau bir qiyrdaghy Yasnaya Polyanada jatqan grafqa ózining shabarmanyn arnayy jibergen de kórinedi. Qalay bolghanda da, Tolstoy alystaghy Shynghystaugha jete almaghanmen, Shә­kәrim­­ning aqylymen bashqúrt eline baryp, qymyz iship emdelgeni tarihy shyndyq.

1912 jyly Shәkәrimning ýsh birdey kitaby jaryq kóredi. Dәl osy jyly ol elden oqshaulanyp, búl shaqta qanyrap bos qalghan Kenqonys dep atalatyn jaylaugha ketip qalady. Qar qatqansha qasynda bir ang qaghushysy men bir baqyrshysy bolady. Qar qatyp, angha shyghudan qalghan kezde, qaghushyny qay­taryp, baqyrshy ekeui ghana qalyp, endi tek kitap oqyp, jazumen ghana shúghyl­danady.

Astynda jaramdy aty, jýirik tazysy, qyran býrkiti, oghan qosymsha kezinde Abay aghasy syilaghan vinchester myltyghy bar Shәkәrim búl shaqta óz erkimen Shynghystaudyng Robinzon Kruzosyna ainalghan. Qart Shynghysqa syrtynan qarasanyz, kózge qorash jataghan tau siyaqty kórinedi. Biraq búl aldamshy kórinis. Onyng barlyq bolmys-bitimin bilginiz kelse, ishine kiriniz. Qajynyn: "Onasha oigha týssen, taudyng basy, dýniyening tausylmaydy onashasy" deytini sondyqtan.

"Shәkәrimning ómiri - óleninde" deytin edi abyz aqsaqal Qayym Múhamedhanov. Shәkә­rimning osy shaqtaghy ishki jan syryn: "Japanda jalghyz jattym elden bezip, Jalyqsam ang aulaumen taudy kezip. Onasha jatqandy únatamyn, elimdi el qylmasyn erte sezip, Jaugha qatyn, jaqyngha jalmauyzdar, Jalyqpay kók maltasyn jýrsin ezip", - dep keletin bir ghana óleng shumaghy aighaqtap túr emes pe?!

Qajy baqyrshy bala Áupishpen Kenqonysta alty jyl ómirin birge ótkizgen. Keyinnen men sening erkindi baylap jýr ekenmin dep, bala oghan qansha kóngisi kelmese de elge qaytarghan.

Tura maghynasynda da, auys­paly maghynasynda da búl shaqta Shynghystyng bir biyigine shyghyp alghan Shәkәrim birjola oqshau­lanyp, etekke týspegen eken degen úghym tumauy kerek. Aytalyq, 1914 jyly erli-zayypty Nәzipa men Núrghaly Qúljanovtar Semeyde hakim Abaydyng ómirden ótkenine on jyl toluyna oray ótkizgen keshke aqynnyng bel balasy Túraghúlmen birge, Shәkәrim, Kәkitaylar da belsene atsalysqan. Al, 1917 jyldyng jazynda Oiqúdyqta jas Múhtardyng "Enlik-Kebegi" dala sahnasynda qoyylghanda, qazaq saharasyna jyl qúsynday kelip jetken jaqsy janalyqtyng jan­ashyry Shәkәrim men Túraghúl bolghan. Abaydyng tapsyrmasymen qos múnlyqtyng qayghyly hali turaly dastan jazghan Shәkәrim múnday tosyn janalyqtan nege syrt qalsyn! Bolashaghy zor Múhtargha aqyl-kenes aitudan ayanbaghan.

1917 jyldyng basynda aqpan tónkerisi jeniske jetip, patsha taqtan qúlaghany belgili. Sol shaqta ol әzirshe syrttay tilektestikpen "Bostandyqtyng tuy jarqyrap" degen ólenin jazdy. Ile Semeyde qat-qabat oqighalardyng orta­synda jýrgen, ózi jaqsy kóretin Súltanmahmút "Alash úrany" degen ólenin jazyp qana qoymay, "Saryarqa" gazetining 1917 jyldyng 30 qazanyndaghy nómirinde últ kósemi Álihannyng osy jaqqa kelgendigin iysi qazaq júrtyna quana habarlady. Qysqartyp aitqanda, 1918 jyldyng basynda Álihan Bókeyhanovtyng basshylyghymen Semeyde belsene iske kirisken Shyghys Alashorda ýkimeti 1919 jyldyng jeltoqsan aiynyng ortasyna deyin últ mýddesine qaltqysyz qyzmet etip, bir jarym jylday ómir sýrdi. Shәkәrim osy ýkimetting tóbe biyi, yaghny soty bolyp qyzmet etti. Biraq, ókinishke qaray, aqtar tarapynan da, qyzyldar tarapynan da Alashorda ýkimetine kózqaras dúrys bolmady. Odan keyingi jerde qajy bireuler kenes kezeninde sayasat ýshin aitqanday, Alashorda ýkimetining basshylarymen sózge kelisip, at qúiryghyn kesiskennen emes, aldaghy búldyr bolashaqqa senbegendikten, bәrin jiyp qoyyp elge qaytty. Alayda, ol jaqta da mynaday alasapyran shaqta elden bólektenip jata almady. Oghan 1921 jyly 24 jasynda Semey guberniyalyq atqaru komiytetining tóraghalyghyna kelgen jas Múhtar da týrtki boldy. Abaydyng eldi qonystandyru jónindegi ejelgi armanyn jaqsy biletin Múhtar jeri qara topyraqty, tartylmaytyn suy mol Baqanas ózenining manynan kommuna úiymdastyru isin keshegi Kәkitaydyng úly Árhamgha tabystaydy. Sol maqsatpen búlargha memleketten nesie bólgizedi. Baqanasta birlesken kommuna tez kóterilip, múnda may zauyty iske qosylady, mektep ashylady. Sonyng zeynetin Shynghys elimen birge kórshiles Shúbartau júrty da kóre bastaydy. Qysy-jazy osy manda túratyn Shәkәrim de osy iygilikti sharuanyng kenesshisi retinde Árhamnyng janynan tabyldy. Biraq, amal neshik, synyqqa syltau izdegen qyzyl belsendiler "Qúnanbay úrpaqtary qaytadan baydyng sonyna týsip aldy" degen jalamen әlgi iygilikti sharuanyng toz-tozyn shyghardy. Solaysha Shәkәrimge elden birjola oqshaulanugha tura keldi. Yaghni, ol 1925 jyly kerey elimen japsarlas, Shaqpaqtyng kýngeyine balalary salyp bergen jana qoragha kóshken. Jazda otynyn, atqa beretin shóbin, qysta soghymyn dayyndap beretin de solar.

Qajy múnda ómirining sonyna deyin alty jyl túrghan eken. Endigi jerde el isine aralaspaghanmen, halqymyzdyng iygi jaqsylarymen hat arqyly habarlasyp túrghan. Múhang óz aldyna, Sәken men Sәbit te Shәkәrimge syrttay tilektes edi. Biylik basyndaghy Túrar Rysqúlov bolsa ony Almatygha qyzmetke shaqyrghan. Biraq zamannyng súsynan seskengen Shәkәrim ol úsynysty qabyldamaghan. Otyzynshy jyldary Shynghystaugha kelgen qazaq ókimetining basshysy Eltay Ernazarov­pen jolyqqan son, tipten týnilgen.

Alayda, ol sayasattan boyyn aulaq salyp, qansha qashqalaqtaghanmen, biylik bәribir búghan tynyshtyq bermegen. Audandyq GPU-ding bastyghy Abzal Qarasartov úry tazyday jylmandap janynan shyqpady. Ózinshe óleng jazatyny bar eken. Sony syltauratyp, syr andidy bayaghy. Ashtyqqa tap bola bastaghan elding týri bolsa mynau. Kóterileyik, tym bolmasa túyaq serpip qalayyq dep órekpip jýrgender barshylyq. Tipti, olar "shiyti myl­tyqpen ornyghyp qalghan kenes ókimetine ne istemeksin" degen qajy sózin qúlaqtaryna da qystyrghysy joq. Al qajy, eldi tura ajalgha qaray qaytip arandatsyn! Sonau 16-shy jyly da bosqa kóterilip, qyrylyp qalmandar dep elge shyqqany bar. Sonda qajy Ayagóz ónirine de barghan eken. Sol joly bir ýide qona jatqanda әlgi ýiding kelini bosanyp, oghan ózining esimin qoyyp ketken de kórinedi. (Qazirde toqsannan asqan sol Shәkәrim aqsaqal Semeyde túrady).

Qysqartyp aitatyn bolsaq, qajy óz basyna qanshalyqty qauip-qater tónip túrghanyn bilgenmen, Qytaygha ótip keteyik degenderding sózderine de ermegen. Yaghni, Abay aitpaqshy, "Ólgen mola, tughan jer" múny da syrtqa jibermegen.

Qarasartovtargha da keregi osy. Ózimen ózi aidalada jatqan Shәkәrim Shynghystau kóterilisining úiymdas­tyrushysy bolyp shygha kelgen. "Qúlannyng qasuyna, myltyqtyng basuy" demekshi, kóterilisshilerding Qarauylgha shabuyl jasap, audandyq RKIY-ding (júmysshy-sharua ins­peksiyasy) basshysy Oljabay Shala­baevty oqqa baylap, onyng olja atyn Shәkәrimge alyp kelui búghan pәle bolyp jabysqan. "Qytaygha bizben barmasan, ózimiz-aq atyp ketemiz", - dep bir jaqtan óz tuys­tary Berdesh, Qasymbekter túr dikindep. Úly Ziyattiki qamqorlyq bolsa, al mynalar Shәkәrimdi Qytaygha ózderimen ala ketip, yghyna pana­laghysy keledi.

Qajy bolsa, ekinshi joldy tan­dady. Yaghni, astyndaghy Olja­baydyng olja atymen óz erkimen búlardy quyp kele jatqan Qara­sartovtargha qaray bettedi. Qarasartov bolsa, esh oilanyp túrmastan jәne onyng "men kerekpin, atpandar" degen sózine qúlaq aspastan, qaramaghyndaghy Halitovke "at" dep әmir berdi. Solaysha, 1931 jyldyng qazan aiynyng ekinshi júldyzynda Abay syndy halqymyzdyng bas aqynynyng basty shәkirti kerege­tastyng Qyzyl biyiginde qyzyl jendet­terding qolynan oqqa baylanyp, opat boldy.

Aqqa qúday jaq degen. Shәkәrim qajy tughanyna jýz jyl tolghan shaghynda, naqtylap aitsaq, 1958 jyldyng 29 qazanynda KSRO bas prokuraturasynyng sheshimimen aqtalady. Ókinishke qaray, sony jerine jetkize almay, óz qolymyzdy ózimiz kestik. Alayda 1962 jyldary búl mәsele qaytadan kóterilip, Abay elinde arnayy komissiya qúrylady. 200-den astam adamnan týsinik alyndy. Ghalymdar tarapynan Shә­kәrim ómiri men shygharmashylyghy jóninde syndarly saraptama jasaldy. Biraq, sonyng bәrinen Qarasartovtyng mysy basym boldy. Qajyny at­qandardyng sapynda bolghandardyng biri osy joly naqty aqiqatty aitamyn dep partiyanyng ortalyq komiytetine barghanda, Qarasartov aldynan shygha kelgende, sóz aitugha jaramay talyp qalypty.

Odan jyl artynan jyldar ótip, keshegi alyp imperiyagha jariyaly­lyqtyng jylymyghy kelgende Shәkәrim mәselesi taghy kóteriledi. Búl jolghy komissiya búl mәselede tiyanaqty júmys atqarady. Alayda, "ýndemes­terdin" sol kezdegi respublika boyyn­sha bas basshysy songhy sheshushi sәtte bel alyp, respublika ýkimetining sol kezdegi basshysy Núrsúltan Nazarbaev komissiya mýshelerin qoltyghynan demep jibermese, taghy da su ayaghy qúrdymgha jibergendey eken. Sóitip, aq týiening qarny jarylyp, әdilettilik saltanat qúrady, Shәkәrim aqtalady. Osy 1988 jyly qajynyng eki birdey ólender jәne әnder jinaghy jaryq kóredi.

Al arada jeti jyldan son, yaghny 1995 jyly Elbasynyng syrt eldegi bedeli arqasynda Abaydyng 150 jyl­dyq mereytoyy YuNESKO kó­leminde toylanghany belgili. Soghan oray, osy mereytoy qarsanynda Jiydebayda Abay-Shәkәrim kesenesi boy kóterdi. Onda halqymyzdyng bas aqyny ózining basty shәkirtimen birge mәngilik tynystap jatyr.

Al keler jyly amanshylyq bolsa qajynyng 150 jyldyq toyy býkil el kóleminde toylanatyndyghyna esh kýmәn bolmasa kerek.

Dәulet Seysenúly. Semey.

 

0 pikir