داۋلەت سەيسەنۇلى. ابايدىڭ اسىل شاكىرتى
1858 جىلدىڭ شىلدە ايىنىڭ 11 جۇلدىزىندا قارت شىڭعىستىڭ سىرتىنداعى قۇنانباي اۋلەتىنىڭ جايلاۋىندا شەكەسى تورسىقتاي ءبىر اتۇستار دۇنيەگە كەلدى. جالعىزدىڭ ءبايبىشەدەن تۋعان جالعىزىنا شاھكارىم دەگەن ات بەرىلدى. جالعىزدىڭ جالعىزى دەپ وتىرعانىمىز قۇنانباي ءوسكەنبايدىڭ زەرە ەسىمدى ءبايبىشەسىنەن تۋعان جالعىز بولسا، ال سول قۇنانبايدىڭ بايبىشەسى كۇڭكەدەن قۇدايبەردى جالقى تۋعان-دى.
شاھكارىم!.. شاھى تۇسىنىكتى دەسەك، ال كارىم دەگەن ءسوز ارابشا ءمارت، جومارت، قايىرىمدى، ىزەتتى دەگەن ۇعىمدى ءبىلدىرەدى ەكەن. ءسابي سول اتىنا ساي بالا كەزىنەن ىزەتتى، سەزىمتال بوپ وسەدى.
1858 جىلدىڭ شىلدە ايىنىڭ 11 جۇلدىزىندا قارت شىڭعىستىڭ سىرتىنداعى قۇنانباي اۋلەتىنىڭ جايلاۋىندا شەكەسى تورسىقتاي ءبىر اتۇستار دۇنيەگە كەلدى. جالعىزدىڭ ءبايبىشەدەن تۋعان جالعىزىنا شاھكارىم دەگەن ات بەرىلدى. جالعىزدىڭ جالعىزى دەپ وتىرعانىمىز قۇنانباي ءوسكەنبايدىڭ زەرە ەسىمدى ءبايبىشەسىنەن تۋعان جالعىز بولسا، ال سول قۇنانبايدىڭ بايبىشەسى كۇڭكەدەن قۇدايبەردى جالقى تۋعان-دى.
شاھكارىم!.. شاھى تۇسىنىكتى دەسەك، ال كارىم دەگەن ءسوز ارابشا ءمارت، جومارت، قايىرىمدى، ىزەتتى دەگەن ۇعىمدى ءبىلدىرەدى ەكەن. ءسابي سول اتىنا ساي بالا كەزىنەن ىزەتتى، سەزىمتال بوپ وسەدى.
ال بوزبالا شاكارىم ورىس ءتىلىن اعاسى ابايدىڭ ىقپالىمەن ۇيرەنەدى. ءبىر جىلى بۇلاردىڭ ەلىنە جەر ولشەۋ ماقساتىمەن ورىس ينجەنەرى كەلەدى. اباي ونى ءارى ورىس ءتىلىن، ءارى ونەرىن ۇيرەنسىن دەپ الگىنىڭ جانىنا قوسىپ جىبەرەدى. سول ءۇش اي ۋاقىت بۇعان جىلعا بەرگىسىز ۇلگى-ونەگە بولادى. ياعني، شاكارىم ورىسشا ءتىل سىندىرىپ قانا قويمايدى، عىلىم سىرىنا ءۇڭىلىپ، گەومەتريا زاڭدارىن ۇيرەنەدى. ونىڭ عىلىم، بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعىنا سۇيسىنگەن انا ينجەنەر بولسا كەتەرىندە كوپ قۇرالدارىن، ءدۇربىسىن بەرىپ كەتەدى. ودان كەيىنگى جەردە اباي اعاسى دولگوپولوۆ، ميحاەليس سىندى ورىس دوستارى ەلگە كەلگەندە شاكارىمدى ارنايى شاقىرتىپ الدىرادى ەكەن. ابايدىڭ بۇعان كەرەكتى كىتاپتاردى وقىتىپ قانا قويماي، ولەڭ، ونەر جونىندەگى بەرگەن كەڭەستەرى ءوز الدىنا. سوعان اسا ريزا كوڭىلمەن اعاسىنا ارناپ ولەڭ جازعاندا مۇنىڭ جاسى جيىرمادان ەندى عانا اسسا، ال اعاسىنىڭ جاسى سول شاقتا وتىزدىڭ ورتاسىنا دا جەتپەگەن-ءدى.
شاكارىم جاسىنان تۇرىك، اراب ءتىلىن ۇيرەنىپ، ابايدىڭ كەڭەسىمەن ورىس ءتىلىن دە ەرتە باستان مەڭگەرۋگە دەن قويعانمەن دە، ەشقاشان ءوز وزىنە سونشالىقتى كوڭىلى تولماعان. ياعني، ول جاسىندا اۋىل اراسىنان ۇزاپ شىعا الماي قالعانىنا، رەسەيدىڭ نەبىر قامال-قالالارى تۇگىل، ىرگەدەگى سەمەيدە ءبىلىم تەڭىزىنەن قانىپ ءىشىپ، سۋسىنداي الماعانىنا وكىنگەن سەكىلدى.
ال ەندى جاسى جيىرمادان اسىپ بارا جاتقان جىگىتكە نە ىستەمەك كەرەك؟ ول كەزدە ءبىرجولا تازا شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋ داستۇردە جوق. ونى ايتاسىز،اتاسى جۋاننان شىققان جاندارعا ولەڭ شىعارۋ، اقىن ەكەن دەگەن ءسوز ماقتان ەمەس، قايتا سۇيەككە تاڭبا. سونىڭ ءبىر ايعاعىنداي، ابايدىڭ دا ولەڭدى كوپكە دەيىن كوكبايدىڭ اتىنان شىعارىپ كەلگەنى ءمالىم. سويتكەن اباي شاكارىمدى جىر الەمىنە قايتىپ بىردەن يتەرمەلەسىن! ءيا، سوندا نە ىستەمەك كەرەك؟ اباي جەتپىسىنشى جىلداردان ءوز ءسوزىن، بيلىگىن جۇرگىزە باستادى دەيدى مۇحاڭ "ابايدىڭ تۋىسى مەن ءومىرى" دەگەن دەرەكتى ەڭبەگىندە. سونىڭ ايعاعىنداي، 1873 جىلدان باستاپ ءىنىسى ىسقاقتى ۇدايى ءۇش سايلاۋ بويى توعىز جىل بولىس سايلاتادى... توبىقتى ورتاسىندا قاجى (قۇنانباي) بالاسىنىڭ بيلىگى ورنايدى.
مۇحاڭ سولاي دەي كەلىپ، ابايدىڭ ءتورتىنشى سايلاۋدا "بولىستىقتى ەندى باكەمنىڭ ورنىنا بەرەمىن" دەپ جاسى جيىرمادان ەندى اسقان شاكارىمدى بولىس سايلاتقانىن باياندايدى. مۇنان كەيىن ول تاعى ءبىر رەت شىڭعىسقا، ال جاسى كەلگەن شاعىندا التى ايداي كورشىلەس سىبان ەلىندە بولىس بولادى. بىراق، ابايدىڭ اقىلىمەن اكىمدىككە سونشاما قۇمارلانبايدى. اباي وعان: "اكىمشىلىك قولىندا بولعان ادام ەلدى جەمەي، قيانات قىلماي، پارتيا، داۋ-جانجالعا كىرىسپەي وتىرا المايدى. كىرىسكەن ادام اردان ايىرىلادى، ءبىلىم قۋدان قالادى", - دەپتى دەگەن دە ءسوز بار.
شاكارىمنىڭ كەيىندە جازعان ءبىر ولەڭىندە: "شارانامەن تۋىپ ەدىڭ، بوز ورانىپ وتەسىڭ. ءبىر ساعىمدى قۋىپ ەدىڭ، قاي ۋاقىتتا جەتەسىڭ؟ قانشا داۋلەت جيىپ ەدىڭ، ءبارى قالدى نەتەسىڭ؟ مال ءۇشىن جان قيىپ ەدىڭ، قايتىپ الىپ كەتەسىڭ", - دەيتىنى دە سوندىقتان. قالاي بولعاندا دا اباي مۇنان كەيىنگى جەردە ونى اكىمدىككە يتەرمەلەمەگەن. بالكىم ول ءوزىنىڭ ەرەكشە جاراتىلىسىمەن، سەزىم-تۇيسىگىمەن قاي ماسەلەدە بولسىن ءوزىن وكشەلەي باسىپ كەلە جاتقان نەمەرە ءىنىسىنىڭ اتى التى الاشقا جايىلسا، اقىندىعىمەن جايىلاتىندىعىن تۇسىنگەن دە شىعار.
ءومىر وزەندەي لىقسىسا، اكىمدىك جاعالاۋىنان ءوز ەركىمەن الىستاعان شاكارىم اقىندىق جاعالاۋىنا جەتە الماي قاتتى مالتىققان. "اكەم جاسى وتىزعا كەلگەن شاقتا ءبىر ايداي ءتىلى بايلانىپ، سويلەي الماي قالىپتى، - دەيدى احات، - سوندا ءوز وزىنەن قىستىعىپ، جەتى جاسىنان باستاپ جازعان ولەڭدەرىن ورتەپ جىبەرىپتى. ارتىنان اكەمە اباي ۇرسىپتى. ءوزى دە سوعان وكىنگەن كورىنەدى".
بۇعان شاكارىمنىڭ ءوزى عانا ەمەس، ابايدىڭ دا وكىنگەنى انىق. ءبىر ءتاۋىرى، سوندا اعايىن-تۋىستىڭ ءبارى شوشىنىپ، قاتتى ءۇرپيىپ قالعاندا، ونىڭ ەمى نە ەكەنىن جان اعاسى عانا بىلگەن. ءبىلگەن سوڭ رەنجىگەنىن جاسىرماي، اداسقان قازداي قاڭقىلداتىپ جىر ايدىنىنا قايتا ورالتقان. ال شاكارىمنىڭ ءوز ساناسىنا قۇران حاديسىندە ايتىلعان "قايدان بولسىن ءبىلىم ىزدە، وقى" دەگەن قاسيەتتى سوزدەر جىل قۇسىنداي ورالا بەرگەن. سودان كەيىنگى جەردە شاكارىم عىلىم مەن بىلىمگە بۇرىنعىدان دا قاتتى دەن قويعان. وسىدان باستاپ بۇل شىعارماشىلىق تۇرعىداعى ۇستاز اباي تاپسىرمالارىن ەلگەزەك شاكىرت ەسەبىندە مۇلتىكسىز ورىنداۋعا جانىن دا، بارىن دا سالعان.
مۇحاڭ حاكىم اقىننىڭ شاكىرتتەرى جونىندەگى ەڭبەگىندە: "مۇنداي اقىن -تورتەۋ. ونىڭ ەكەۋى - اقىلباي، ماعاۋيا، ابايدىڭ ءوز بالالارى. قالعان ەكەۋى - كوكباي، شاكارىم. وسى ءتورت اقىن ابايدىڭ ناعىز تولىق ماعىناداعى شاكىرتتەرى", - دەگەن بولاتىن. اۋەزوۆ سولاي دەسە، تۇراعۇل اكەسى تۋرالى ەستەلىگىندە: "وسى جىلدار ماجىلىسىندە ءىلىم سوزىنەن باسقا ءسوز جوق بولدى، باستىعىمىز شاكارىم بولىپ، شاكىرت سەكىلدەنىپ، ءسوزىن تىڭداپ، مەدرەسەدەگى شاكىرتتەرگە اقيقات ولاي ەمەس، بۇلاي دەپ ءبىر-بىرىمىزبەن داۋلاسىپ جاتۋشى ەدىك"- دەيدى.
شاكارىم، مىنە، وسىلايشا ءوز جولىن تاۋىپ، كوزدەگەن ماقساتىنا قاراي ارمانىن جالاۋ ەتىپ، بىرتىندەپ جاقىنداي ءتۇسىپ كەلە جاتقان-دى.
كۇندەردىڭ كۇنىندە جاقسى اعاسى تاعى دا اقىلىنا اقىل قوستى. ءسوز تۇيىنىندە "وسى ەل مەن جەرگە قاتىستى ناقتىلى تاريحي وقيعالاردى ولەڭىندە وزەك ەتىپ نەگە جازبايسىڭ؟", - دەگەن وي ايتادى. سول كەزدىڭ وزىندە سان-ساققا جۇگىرتىلگەن قودار مەن قامقا وقيعاسى قاراجارتاس ماڭىندا وتكەن ەكەن. كەشەگى ەڭلىك پەن كەبەك تە العاش رەت وسى ماڭدا كەزىگىپ، تانىسقان. ودان ءارى تەرەڭدەپ قالقامان-مامىر وقيعاسىن جىرلاسا، بۇعان كىم قوي دەپتى. تەك شىندىقتان اتتاماۋىڭدى ءبىل، حالىقتىڭ سىنشى ەكەندىگىن ۇمىتپا!
شاكارىم "قالقامان-مامىر" داستانىن 1888 جىلى وتىز جاسىندا، ال ارادا ءۇش جىلدان سوڭ "ەڭلىك-كەبەكتى" جازعانىن ەل ايتادى. اقىننىڭ "قوداردىڭ ءولىمى" اتتى باللادا تيپتەس ولەڭى قاي جىلى شىققانى بەيمالىم. ايتقانداي-اق، شاكارىم دەرەككە نەگىزدەلگەن وسى ءۇش شىعارماسىندا دا تاريحتان الشاقتاماعان. قودار-قامقا وقيعاسىندا قۇنەكەڭ ەل اراسىن بۇزباۋدى ويلاعاندىقتان قاتىگەز شاراعا امالسىز بارعان. بۇل سوناۋ انەت بابا زامانىنان قالعان اتا جولى ەدى. شاكارىم ايتقانداي، "ار سۇيمەيتىن ءبىر قىلعاندا" اتالارىمىزدىڭ كەسىمدى بيلىگى وسىلايشا قاتال بولعان.
قالقامان-مامىر مەن ەڭلىك-كەبەك تۋرالى داستاندارى جازىلعان بەتتەن شاكارىم ەسىمى قازاق ساحاراسىنا بىردەن جايىلىپ كەتكەنى انىق. راس، بۇل داستاندار سول شاقتىڭ وزىندە اۋىزدان-اۋىزعا تاراعان. بىراق، سولاي دەي تۇرعانمەن، كىتاپتىڭ اتى كىتاپ. سول ەكى داستان 1912 جىلى سەمەيدەگى "جاردەم" باسپاسىنان قاتار شىققان.
ونىڭ جاسى قىرىققا جاقىنداعاندا ۇستاز تاراپىنان جانە ءبىر توسىن ۇسىنىس ايتىلدى. ياعني، اباي ءوزىنىڭ جاسىندا ءبىلىم قۋا الماي قالعانىن، سول ارمانىن ەندى ءىنىسى ارقىلى ورىنداعىسى كەلەتىنىن بىلدىرەدى. شىعىس تىلىنە جەتىكسىڭ، ەندى ورىس ءتىلىن ۇيرەنە ءتۇس. بار قاراجاتىڭ مەنىڭ موينىمدا، سەن وسىعان دايىندال. كانە، سوعان كەلىسەسىڭ بە؟ كەلىسسەڭ، افين-گرەك ءبىلىمى ىستامبۇلدا جيناقتالعان. اراب ءبىلىمىن مەككە مەن مەدينادان تاباسىڭ جانە مىسىرداعى الەكساندريا كىتاپحاناسىنا باراسىڭ دەيدى.
اعا تاراپىنان ايتىلعان ورنىقتى سوزگە شاكارىم نەگە كەلىسپەسىن، كەلىسەدى. بىراق، وكىنىشكە قاراي، 1901 جىلى اعاسى شاكە قايتىس بولادى. شاكە ولگەندە اباي بىرنەشە كۇن بولىپ، زيراتىن قالاتىپ، قىرقىن بەرگىزىپ قايتادى. ال قازاقتىڭ ولگەن ادامدى ءۇش جىل جوقتايتىن ءداستۇرى بار. ياعني، ادامى ولگەن اۋىل ءۇش جىلعا دەيىن قارالى بولادى. ءسويتىپ جۇرگەندە 1904 جىلى الدىمەن ماعاش، ماعاشتان سوڭ اباي، ابايدان سوڭ اقىلباي قايتىس بولىپ، ءبىرجولا سورىم قايناپ قالدى دەيدى ەكەن شاكارىم.
بىراق ول ىلە بەكىنىپ، اعاسىنىڭ جىلدىعىن وتكىزىسىمەن، اعاسىنىڭ اماناتىن ورىنداۋ ماقساتىمەن الىس ساپارعا اتتانىپ كەتە بارادى.
ابايتانۋ، شاكارىمتانۋ، ودان قالا بەرسە اۋەزوۆتانۋ ءىلىمىنىڭ بىلگىرى قايىم مۇحامەدحانوۆ شاكارىمنىڭ مەككە-مەديناعا شاريعات مۇسىلمان قاۋىمىنا مىندەت ەتكەن 5 پارىزىنىڭ ءبىرى - قاجىلىق بورىشىن وتەۋ ءۇشىن عانا بارماعاندىعىن ايتادى. "وسى ويمەن مەككە بارعانمىن، ءارتۇرلى كىتاپ العانمىن. اقىلعا سىيماس جالعانىم، المادىم سىناي كەلگەندە", - دەمەي مە شاكارىمنىڭ ءوزى دە. قاجى كەلەسى ءبىر ۇزاق ولەڭىندە مەككەگە بارا جاتقاندا پاروحودتا تىنىش ۇيىقتاپ، شاي ىشە الماعاندىعىن، ىستامبۇلدا 13 كۇن بولعاندا كەرەك كىتاپتارى تابىلىپ، ەرەكشە قۋانعاندىعىن، پاريجدە تۇرىك، شەركەس، ءۇندىس، اراب، باشقۇرت، قىزىلباستارمەن سوزبەن كەرىسىپ، سوقىر كوز اۋىر تۇماننان اشىلعاندىعىن، وسى ساپاردا ويعا تۇيگەندەرىن ينەمەن قۇدىق قازعانداي بەس جىل جازعاندىعىن جىرلايدى. ەندەشە، شاكارىم قاجىلىققا نە ءۇشىن باردى، ول وسى ساپاردا پاريجدە بولعان با دەگەن مازمۇنداعى قايتا-قايتا قويىلىپ جاتاتىن سۇراقتار باسى ارتىق اڭگىمە. ونىڭ: "ابايدىڭ اقىرعى كەڭەسى - وسى ساپارىم مەنىڭ كوزىمنىڭ اشىلىپ، ادام قاتارىنا قوسىلۋىما ۇلكەن سەبىن تيگىزدى", - دەيتىنى دە سوندىقتان. بالاسى احات حاتقا ءتۇسىرىپ كەتەتىنىندەي، شاكارىم سول ساپاردا نەشە ۇلتتىڭ عالىمدارىمەن سويلەسىپ، پىكىر الىسىپ، وزىنە قاجەتتى كىتاپتاردى سول جاقتان سەمەيدەگى ءانياردىڭ اتىنا جىبەرىپ وتىرادى.
ودان ارىدە اكەسى بالاسىنا ىستامبۇلدا تاريح قورلارىن ساقتايتىن ورىنداردا بولىپ، 13 كۇن كىتاپ اقتارعانىن، ەرتەدەگى شىعىستىڭ اقىن-جازۋشى، ويشىلدارىنىڭ شىعارمالارىن تۇگەلدەي، سونىمەن بىرگە گومەردەن باستاپ، گرەكتىڭ، ارابتىڭ، تۇرىكتىڭ باتىستىڭ، امەريكانىڭ ويشىل-فيلوسوفتارىنىڭ، جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن العاندىعىن ايتا كەلە مىسىرداعى الەكساندر اتىنداعى كىتاپحاناعا بارا الماعانىنا وكىنىش بىلدىرەدى. سولاي دەي كەلىپ، پارسى تىلىنە جەتىستىگىنىڭ ارقاسىندا پارسى، ءۇندى دارىگەرلەرىمەن سويلەسىپ، ادامدى ەمدەۋ تاسىلدەرىن ۇيرەنگەندىگىن ايتۋدى دا ۇمىتپايدى.
اكەسىنىڭ وسىنداي ۇلاعاتتى ساپاردان كەيىنگى جان سىرىن كەيىننەن بىزگە جەتكىزگەن احات اقساقال ودان ارىدە ءوزىنىڭ اكەسىن 5-6 جاستان باستاپ جاقسى بىلگەندىگىن، قالاداعى تۋىستارى ءانياردىڭ قاجى جىبەرگەن كىتاپتاردى قالاشىدان اۋىلعا اتتاندىرىپ جاتاتىنى ەسىندە قالعاندىعىن ايتادى. مۇنداعىلاردان: "بۇل نە؟" دەپ سۇراساق: "اتاڭ جىبەرگەن كامپيت، ءوزى كەلگەن سوڭ بەرەدى", - دەپ ءبىزدى قۋانتىپ قوياتىن. اكەي كەلىپ اشقاندا ءبىر-اق كوردىك، ءبارى كىتاپتار بولىپ شىققانىن. اكەي مەككەدەن جازعىتۇرىم كوك شىعىپ، جەر كەبەر كەزدە كەلدى. ءبىز اربامەن 15 شاقىرىمداي جەردەگى شاكەن اۋىلىنان الدىنان شىقتىق",- دەيدى ول.
دۇنيەنىڭ ءبىر تۇكپىرى - مەككە - مەدينا ساپارىنان ورالعان سوڭ شاكارىم قاجىنىڭ بۇكىل جان-دۇنيەسى، بولمىس-ءبىتىمى ءبىرجولا ءوزگەرىپ كەتتى دەسە دە بولادى. ونىڭ ۇستىنە ەردىڭ جاسى ەلۋگە تاقاپ قالعان-دى. جەر كورىپ، ەل كورىپ اقىل توقتاتقان، ءبىلىم نارىنەن مولىنان سۋسىنداي باستاعان شاكارىم ەندىگى جەردە ولەڭگە دە، ويعا دا جۇيرىك ەدى. ءدىن يسلام تاريحىنا جەتىكتىگى، مۇسىلمان الەمىنىڭ ارعى-بەرگى زاماندارداعى ۇستانىمدارىنا جۇيرىكتىگى، الەم ويشىلدارىنىڭ ءپالساپالىق شىعارمالارىنان حاباردار ەكەندىگى بىردەن اڭعارىلا باستاعان.
ول وسى تۇستا الىس ساپاردان كوڭىلىنە ءتۇيىپ، ساناسىنا جيىپ قايتقان ءبىلىمى مەن بىلىگىن كادەسىنە جاراتۋ جايىن ويلادى. ءسويتىپ، اعاسى ابايدىڭ اقىل-كەڭەسىمەن سول كەزدەن جيناستىرا باستاعان شەجىرەسىنە قايتا ورالدى. ول ەڭبەگى اقىرى 1911 جىلى "تۇرىك، قىرعىز-قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى" دەگەن اتپەن ورىنبوردا جەكە كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىقتى. وسى ورايدا قاجىنىڭ باسپا ءجۇزىن كورگەن العاشقى كىتابى سول شەجىرە ەكەندىگىن ايتا كەتكەن ءجون بولار.
سودان ەكى جىل بۇرىن، ياعني 1909 جىلى ابايدىڭ العاشقى ولەڭدەر جيناعى پەتەربوردا باسىلعان-دى. جانە ونى شىعارعان ىسقاقتىڭ كاكىتايى دەپ كەلدىك. ءيا، ول سولايى سولاي. بىراق ونىڭ جانىندا ابايدىڭ ءوز ۇلى تۇراعۇلدىڭ جۇرگەندىگى، شاكارىمنىڭ وسى يگىلىكتى ىسكە اقىلشى بولعاندىعى ايتىلماي كەلدى. دۇرىسى ايتقىزبادى. سول شاقتاعى ۇلت كوسەمى ءاليحاننىڭ دا وسى تۇرعىدا ابايدىڭ بالالارىنا حات جازىپ، جاقسى ىسكە قوزعاۋشى بولعاندىعىن دا بىلە تۇرا، بىلمەگەنسىدىك. شاكارىم شەجىرەسى جەكە كىتاپ بولىپ شىققان سوڭ وعان العاش ءباسپاسوز بەتىندە پىكىر بىلدىرگەن دە وسى الەكەڭ. حاكىم اباي ابدەن كەمەلىنە كەلگەن كەزدە باتىسىم شىعىس، شىعىسىم باتىس بولىپ كەتتى دەمەۋشى مە ەدى؟! شاكارىم قاجى دا الىس ساپاردان ورالعان سوڭ وسىنداي كۇيدى باسىنان كەشىرگەن سەكىلدى. سونىڭ ايعاعىنداي، بىردە ءفيزۋليدىڭ ء"لايلى-ءماجنۇن" وقيعاسىن وزىنشە جىرلاسا، ەندى ءبىر كەزەكتە قوجا ءحافيزدىڭ عازەلدەرىن اۋدارۋمەن شۇعىلدانادى. ودان ورىستىڭ ۇلى اقىنى ا.س.پۋشكيننىڭ "دۋبروۆسكي" حيكاياسىن قايتادان قولعا الادى. قايتادان دەپ وتىرعانىمىز، احات اقساقالدىڭ ايتۋىنشا، ول "دۋبروۆسكيدى" ولەڭمەن اۋدارۋدى ابايدىڭ كوزى تىرىسىندە، ناقتىلاپ ايتساق، 1903 جىلى باستاعان.
پۋشكين بولسىن، تولستوي بولسىن اباي ارقىلى شاكارىمنىڭ قۇلاعىنا ەرتەدەن ءسىڭىستى بولعان. ماسەلەن، ل.ن.تولستويدىڭ "تري سكازكي" دەپ اتالاتىن ءبىر جيناعى 1903 جىلى، اباي زامانىندا جارىق كورگەن. كىتاپ دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قويار دەرلىك حالگە جەتكەن اباي ونى كورىپ، وقۋى بەك مۇمكىن. ال سولاي بولسا، وسىلاردى سەن اۋدار دەپ شاكارىمگە ۇسىنۋى ابدەن ىقتيمال. كەيىندە شاكارىم وسى كىتاپتان "اسارحيدون-لاەلي", ء"ۇش ساۋال" اڭگىمەلەرىن اۋدارعان. ونىڭ پۋشكيننىڭ "بوران" ("مەتەل") اتتى اڭگىمەسىن اۋداراتىنى دا وسى تۇس.
شاكارىم جيىرماسىنشى جىلدارى توستويدىڭ باسقا شىعارمالارىن دا اۋدارا باستاعان. ءوزىنىڭ تولستويدىڭ شاكىرتى ەكەندىگىن ايتا كەلىپ: "كونبەيمىن ءدىندى تەرىس بۇرعانىڭا، سوپىنىڭ بارا قويمان قۇربانىنا. حاقيقات سىرىمدى ايتسام، تولستويدىڭ، المايمىن مىڭ سوپىنى تىرناعىنا", - دەيتىنى سوندىقتان.
ال ەندى شاكارىم تولستويمەن حات الىسىپ تۇرىپتى دەگەن ءسوز ەل اراسىندا بۇگىنگە دەيىن اڭىز بولىپ ايتىلادى. بىلەمىز دەيتىندەر تولستوي وكپە اۋرۋىنا شالدىعىپ، ناۋقاستانىپ قالعاندا شاكارىم ونى قازاق ساحاراسىنا كەلىپ، قىمىز ءىشىپ، ەمدەلىپ قايتۋعا شاقىرعان دەسەدى. ءتىپتى، ونى ايتاسىز، سوعان وراي بۇل وسىنداي تىلەكپەن سوناۋ ءبىر قيىرداعى ياسنايا پوليانادا جاتقان گرافقا ءوزىنىڭ شابارمانىن ارنايى جىبەرگەن دە كورىنەدى. قالاي بولعاندا دا، تولستوي الىستاعى شىڭعىستاۋعا جەتە الماعانمەن، ءشاكارىمنىڭ اقىلىمەن باشقۇرت ەلىنە بارىپ، قىمىز ءىشىپ ەمدەلگەنى تاريحي شىندىق.
1912 جىلى شاكارىمنىڭ ءۇش بىردەي كىتابى جارىق كورەدى. ءدال وسى جىلى ول ەلدەن وقشاۋلانىپ، بۇل شاقتا قاڭىراپ بوس قالعان كەڭقونىس دەپ اتالاتىن جايلاۋعا كەتىپ قالادى. قار قاتقانشا قاسىندا ءبىر اڭ قاعۋشىسى مەن ءبىر باقىرشىسى بولادى. قار قاتىپ، اڭعا شىعۋدان قالعان كەزدە، قاعۋشىنى قايتارىپ، باقىرشى ەكەۋى عانا قالىپ، ەندى تەك كىتاپ وقىپ، جازۋمەن عانا شۇعىلدانادى.
استىندا جارامدى اتى، جۇيرىك تازىسى، قىران بۇركىتى، وعان قوسىمشا كەزىندە اباي اعاسى سىيلاعان ۆينچەستەر مىلتىعى بار شاكارىم بۇل شاقتا ءوز ەركىمەن شىڭعىستاۋدىڭ روبينزون كرۋزوسىنا اينالعان. قارت شىڭعىسقا سىرتىنان قاراساڭىز، كوزگە قوراش جاتاعان تاۋ سياقتى كورىنەدى. بىراق بۇل الدامشى كورىنىس. ونىڭ بارلىق بولمىس-ءبىتىمىن بىلگىڭىز كەلسە، ىشىنە كىرىڭىز. قاجىنىڭ: "وڭاشا ويعا تۇسسەڭ، تاۋدىڭ باسى، دۇنيەنىڭ تاۋسىلمايدى وڭاشاسى" دەيتىنى سوندىقتان.
"شاكارىمنىڭ ءومىرى - ولەڭىندە" دەيتىن ەدى ابىز اقساقال قايىم مۇحامەدحانوۆ. شاكارىمنىڭ وسى شاقتاعى ىشكى جان سىرىن: "جاپاندا جالعىز جاتتىم ەلدەن بەزىپ، جالىقسام اڭ اۋلاۋمەن تاۋدى كەزىپ. وڭاشا جاتقاندى ۇناتامىن، ەلىمدى ەل قىلماسىن ەرتە سەزىپ، جاۋعا قاتىن، جاقىنعا جالماۋىزدار، جالىقپاي كوك مالتاسىن ءجۇرسىن ەزىپ", - دەپ كەلەتىن ءبىر عانا ولەڭ شۋماعى ايعاقتاپ تۇر ەمەس پە؟!
قاجى باقىرشى بالا اۋپىشپەن كەڭقونىستا التى جىل ءومىرىن بىرگە وتكىزگەن. كەيىننەن مەن سەنىڭ ەركىڭدى بايلاپ ءجۇر ەكەنمىن دەپ، بالا وعان قانشا كونگىسى كەلمەسە دە ەلگە قايتارعان.
تۋرا ماعىناسىندا دا، اۋىسپالى ماعىناسىندا دا بۇل شاقتا شىڭعىستىڭ ءبىر بيىگىنە شىعىپ العان شاكارىم ءبىرجولا وقشاۋلانىپ، ەتەككە تۇسپەگەن ەكەن دەگەن ۇعىم تۋماۋى كەرەك. ايتالىق، 1914 جىلى ەرلى-زايىپتى ءنازيپا مەن نۇرعالي قۇلجانوۆتار سەمەيدە حاكىم ابايدىڭ ومىردەن وتكەنىنە ون جىل تولۋىنا وراي وتكىزگەن كەشكە اقىننىڭ بەل بالاسى تۇراعۇلمەن بىرگە، شاكارىم، كاكىتايلار دا بەلسەنە اتسالىسقان. ال، 1917 جىلدىڭ جازىندا ويقۇدىقتا جاس مۇحتاردىڭ "ەڭلىك-كەبەگى" دالا ساحناسىندا قويىلعاندا، قازاق ساحاراسىنا جىل قۇسىنداي كەلىپ جەتكەن جاقسى جاڭالىقتىڭ جاناشىرى شاكارىم مەن تۇراعۇل بولعان. ابايدىڭ تاپسىرماسىمەن قوس مۇڭلىقتىڭ قايعىلى ءحالى تۋرالى داستان جازعان شاكارىم مۇنداي توسىن جاڭالىقتان نەگە سىرت قالسىن! بولاشاعى زور مۇحتارعا اقىل-كەڭەس ايتۋدان ايانباعان.
1917 جىلدىڭ باسىندا اقپان توڭكەرىسى جەڭىسكە جەتىپ، پاتشا تاقتان قۇلاعانى بەلگىلى. سول شاقتا ول ازىرشە سىرتتاي تىلەكتەستىكپەن "بوستاندىقتىڭ تۋى جارقىراپ" دەگەن ولەڭىن جازدى. ىلە سەمەيدە قات-قابات وقيعالاردىڭ ورتاسىندا جۇرگەن، ءوزى جاقسى كورەتىن سۇلتانماحمۇت "الاش ۇرانى" دەگەن ولەڭىن جازىپ قانا قويماي، "سارىارقا" گازەتىنىڭ 1917 جىلدىڭ 30 قازانىنداعى نومىرىندە ۇلت كوسەمى ءاليحاننىڭ وسى جاققا كەلگەندىگىن ءيسى قازاق جۇرتىنا قۋانا حابارلادى. قىسقارتىپ ايتقاندا، 1918 جىلدىڭ باسىندا ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ باسشىلىعىمەن سەمەيدە بەلسەنە ىسكە كىرىسكەن شىعىس الاشوردا ۇكىمەتى 1919 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنىڭ ورتاسىنا دەيىن ۇلت مۇددەسىنە قالتقىسىز قىزمەت ەتىپ، ءبىر جارىم جىلداي ءومىر ءسۇردى. شاكارىم وسى ۇكىمەتتىڭ توبە ءبيى، ياعني سوتى بولىپ قىزمەت ەتتى. بىراق، وكىنىشكە قاراي، اقتار تاراپىنان دا، قىزىلدار تاراپىنان دا الاشوردا ۇكىمەتىنە كوزقاراس دۇرىس بولمادى. ودان كەيىنگى جەردە قاجى بىرەۋلەر كەڭەس كەزەڭىندە ساياسات ءۇشىن ايتقانداي، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ باسشىلارىمەن سوزگە كەلىسىپ، ات قۇيرىعىن كەسىسكەننەن ەمەس، الداعى بۇلدىر بولاشاققا سەنبەگەندىكتەن، ءبارىن جيىپ قويىپ ەلگە قايتتى. الايدا، ول جاقتا دا مىناداي الاساپىران شاقتا ەلدەن بولەكتەنىپ جاتا المادى. وعان 1921 جىلى 24 جاسىندا سەمەي گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعالىعىنا كەلگەن جاس مۇحتار دا تۇرتكى بولدى. ابايدىڭ ەلدى قونىستاندىرۋ جونىندەگى ەجەلگى ارمانىن جاقسى بىلەتىن مۇحتار جەرى قارا توپىراقتى، تارتىلمايتىن سۋى مول باقاناس وزەنىنىڭ ماڭىنان كوممۋنا ۇيىمداستىرۋ ءىسىن كەشەگى كاكىتايدىڭ ۇلى ارحامعا تابىستايدى. سول ماقساتپەن بۇلارعا مەملەكەتتەن نەسيە بولگىزەدى. باقاناستا بىرلەسكەن كوممۋنا تەز كوتەرىلىپ، مۇندا ماي زاۋىتى ىسكە قوسىلادى، مەكتەپ اشىلادى. سونىڭ زەينەتىن شىڭعىس ەلىمەن بىرگە كورشىلەس شۇبارتاۋ جۇرتى دا كورە باستايدى. قىسى-جازى وسى ماڭدا تۇراتىن شاكارىم دە وسى يگىلىكتى شارۋانىڭ كەڭەسشىسى رەتىندە ءارحامنىڭ جانىنان تابىلدى. بىراق، امال نەشىك، سىنىققا سىلتاۋ ىزدەگەن قىزىل بەلسەندىلەر "قۇنانباي ۇرپاقتارى قايتادان بايۋدىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ الدى" دەگەن جالامەن الگى يگىلىكتى شارۋانىڭ توز-توزىن شىعاردى. سولايشا شاكارىمگە ەلدەن ءبىرجولا وقشاۋلانۋعا تۋرا كەلدى. ياعني، ول 1925 جىلى كەرەي ەلىمەن جاپسارلاس، شاقپاقتىڭ كۇنگەيىنە بالالارى سالىپ بەرگەن جاڭا قوراعا كوشكەن. جازدا وتىنىن، اتقا بەرەتىن ءشوبىن، قىستا سوعىمىن دايىنداپ بەرەتىن دە سولار.
قاجى مۇندا ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن التى جىل تۇرعان ەكەن. ەندىگى جەردە ەل ىسىنە ارالاسپاعانمەن، حالقىمىزدىڭ يگى جاقسىلارىمەن حات ارقىلى حابارلاسىپ تۇرعان. مۇحاڭ ءوز الدىنا، ساكەن مەن ءسابيت تە شاكارىمگە سىرتتاي تىلەكتەس ەدى. بيلىك باسىنداعى تۇرار رىسقۇلوۆ بولسا ونى الماتىعا قىزمەتكە شاقىرعان. بىراق زاماننىڭ سۇسىنان سەسكەنگەن شاكارىم ول ۇسىنىستى قابىلداماعان. وتىزىنشى جىلدارى شىڭعىستاۋعا كەلگەن قازاق وكىمەتىنىڭ باسشىسى ەلتاي ەرنازاروۆپەن جولىققان سوڭ، تىپتەن تۇڭىلگەن.
الايدا، ول ساياساتتان بويىن اۋلاق سالىپ، قانشا قاشقالاقتاعانمەن، بيلىك ءبارىبىر بۇعان تىنىشتىق بەرمەگەن. اۋداندىق گپۋ-ءدىڭ باستىعى ابزال قاراسارتوۆ ۇرى تازىداي جىلماڭداپ جانىنان شىقپادى. وزىنشە ولەڭ جازاتىنى بار ەكەن. سونى سىلتاۋراتىپ، سىر اڭديدى باياعى. اشتىققا تاپ بولا باستاعان ەلدىڭ ءتۇرى بولسا مىناۋ. كوتەرىلەيىك، تىم بولماسا تۇياق سەرپىپ قالايىق دەپ ورەكپىپ جۇرگەندەر بارشىلىق. ءتىپتى، ولار ء"شيتى مىلتىقپەن ورنىعىپ قالعان كەڭەس وكىمەتىنە نە ىستەمەكسىڭ" دەگەن قاجى ءسوزىن قۇلاقتارىنا دا قىستىرعىسى جوق. ال قاجى، ەلدى تۋرا اجالعا قاراي قايتىپ ارانداتسىن! سوناۋ 16-شى جىلى دا بوسقا كوتەرىلىپ، قىرىلىپ قالماڭدار دەپ ەلگە شىققانى بار. سوندا قاجى اياگوز وڭىرىنە دە بارعان ەكەن. سول جولى ءبىر ۇيدە قونا جاتقاندا الگى ءۇيدىڭ كەلىنى بوسانىپ، وعان ءوزىنىڭ ەسىمىن قويىپ كەتكەن دە كورىنەدى. (قازىردە توقساننان اسقان سول شاكارىم اقساقال سەمەيدە تۇرادى).
قىسقارتىپ ايتاتىن بولساق، قاجى ءوز باسىنا قانشالىقتى قاۋىپ-قاتەر ءتونىپ تۇرعانىن بىلگەنمەن، قىتايعا ءوتىپ كەتەيىك دەگەندەردىڭ سوزدەرىنە دە ەرمەگەن. ياعني، اباي ايتپاقشى، "ولگەن مولا، تۋعان جەر" مۇنى دا سىرتقا جىبەرمەگەن.
قاراسارتوۆتارعا دا كەرەگى وسى. وزىمەن ءوزى ايدالادا جاتقان شاكارىم شىڭعىستاۋ كوتەرىلىسىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى بولىپ شىعا كەلگەن. "قۇلاننىڭ قاسۋىنا، مىلتىقتىڭ باسۋى" دەمەكشى، كوتەرىلىسشىلەردىڭ قاراۋىلعا شابۋىل جاساپ، اۋداندىق ركي-ءدىڭ (جۇمىسشى-شارۋا ينسپەكتسياسى) باسشىسى ولجاباي شالاباەۆتى وققا بايلاپ، ونىڭ ولجا اتىن شاكارىمگە الىپ كەلۋى بۇعان پالە بولىپ جابىسقان. "قىتايعا بىزبەن بارماساڭ، ءوزىمىز-اق اتىپ كەتەمىز", - دەپ ءبىر جاقتان ءوز تۋىستارى بەردەش، قاسىمبەكتەر تۇر دىكىڭدەپ. ۇلى زياتتىكى قامقورلىق بولسا، ال مىنالار شاكارىمدى قىتايعا وزدەرىمەن الا كەتىپ، ىعىنا پانالاعىسى كەلەدى.
قاجى بولسا، ەكىنشى جولدى تاڭدادى. ياعني، استىنداعى ولجابايدىڭ ولجا اتىمەن ءوز ەركىمەن بۇلاردى قۋىپ كەلە جاتقان قاراسارتوۆتارعا قاراي بەتتەدى. قاراسارتوۆ بولسا، ەش ويلانىپ تۇرماستان جانە ونىڭ "مەن كەرەكپىن، اتپاڭدار" دەگەن سوزىنە قۇلاق اسپاستان، قاراماعىنداعى حاليتوۆكە "ات" دەپ ءامىر بەردى. سولايشا، 1931 جىلدىڭ قازان ايىنىڭ ەكىنشى جۇلدىزىندا اباي سىندى حالقىمىزدىڭ باس اقىنىنىڭ باستى شاكىرتى كەرەگەتاستىڭ قىزىل بيىگىندە قىزىل جەندەتتەردىڭ قولىنان وققا بايلانىپ، وپات بولدى.
اققا قۇداي جاق دەگەن. شاكارىم قاجى تۋعانىنا ءجۇز جىل تولعان شاعىندا، ناقتىلاپ ايتساق، 1958 جىلدىڭ 29 قازانىندا كسرو باس پروكۋراتۋراسىنىڭ شەشىمىمەن اقتالادى. وكىنىشكە قاراي، سونى جەرىنە جەتكىزە الماي، ءوز قولىمىزدى ءوزىمىز كەستىك. الايدا 1962 جىلدارى بۇل ماسەلە قايتادان كوتەرىلىپ، اباي ەلىندە ارنايى كوميسسيا قۇرىلادى. 200-دەن استام ادامنان تۇسىنىك الىندى. عالىمدار تاراپىنان ءشاكارىم ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى جونىندە سىندارلى ساراپتاما جاسالدى. بىراق، سونىڭ بارىنەن قاراسارتوۆتىڭ مىسى باسىم بولدى. قاجىنى اتقانداردىڭ ساپىندا بولعانداردىڭ ءبىرى وسى جولى ناقتى اقيقاتتى ايتامىن دەپ پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنە بارعاندا، قاراسارتوۆ الدىنان شىعا كەلگەندە، ءسوز ايتۋعا جاراماي تالىپ قالىپتى.
ودان جىل ارتىنان جىلدار ءوتىپ، كەشەگى الىپ يمپەرياعا جاريالىلىقتىڭ جىلىمىعى كەلگەندە شاكارىم ماسەلەسى تاعى كوتەرىلەدى. بۇل جولعى كوميسسيا بۇل ماسەلەدە تياناقتى جۇمىس اتقارادى. الايدا، "ۇندەمەستەردىڭ" سول كەزدەگى رەسپۋبليكا بويىنشا باس باسشىسى سوڭعى شەشۋشى ساتتە بەل الىپ، رەسپۋبليكا ۇكىمەتىنىڭ سول كەزدەگى باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ كوميسسيا مۇشەلەرىن قولتىعىنان دەمەپ جىبەرمەسە، تاعى دا سۋ اياعى قۇردىمعا جىبەرگەندەي ەكەن. ءسويتىپ، اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلىپ، ادىلەتتىلىك سالتانات قۇرادى، شاكارىم اقتالادى. وسى 1988 جىلى قاجىنىڭ ەكى بىردەي ولەڭدەر جانە اندەر جيناعى جارىق كورەدى.
ال ارادا جەتى جىلدان سوڭ، ياعني 1995 جىلى ەلباسىنىڭ سىرت ەلدەگى بەدەلى ارقاسىندا ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى يۋنەسكو كولەمىندە تويلانعانى بەلگىلى. سوعان وراي، وسى مەرەيتوي قارساڭىندا جيدەبايدا اباي-شاكارىم كەسەنەسى بوي كوتەردى. وندا حالقىمىزدىڭ باس اقىنى ءوزىنىڭ باستى شاكىرتىمەن بىرگە ماڭگىلىك تىنىستاپ جاتىر.
ال كەلەر جىلى امانشىلىق بولسا قاجىنىڭ 150 جىلدىق تويى بۇكىل ەل كولەمىندە تويلاناتىندىعىنا ەش كۇمان بولماسا كەرەك.
داۋلەت سەيسەنۇلى. سەمەي.
