– Sizdi Qytayda hor qyzynday kórer edi, – jasyryp qayteyin, qúlaghyma mayday jaghyp barady. Milliardtyq últtyng qos ókilinen bilgenim, qytaylyq otaghasy býginde ýidi de jinap qoyady.

Resey, ukrain neke agenttigi sayttary, qytay ghalamtor-resurstary osy mәndes sózderge túnyp túrghanyn keyin bildim. Neke jasyndaghy erler men әielder sany araqatynasynyng tepe-tensizdigi qytay qoghamynda ótkir týitkil bolyp ýlgergen. Jәne aldaghy otyz jylda shetelden qyz әkelgennen ózge sheshimi joq.

kitajskij-muzh.ru saytynan skrinshot

«Kýieuing kýrep aqsha tabady»

Solayy solay shyghar, degenmen, Qytaydy Europamen shatastyrmaghan jón.

Múnda erkinsy almaysyz. Mәselen, kommunistik partiya 27-den asqan qyz-qyrqyndy «qaldyq» deudi úsynuy múng edi, qytay qoghamy múny esh qysylmastan ilip әketken. Qytay mentaliytetining bir qyry.

Qyzdardy kýndiz shammen izdep tappau – qaragózderimizding kóniline bek qonuy mýmkin. Bizde jibi týzu jigit az, qyzdyng qadirine jetpey jýr degendeyin.

Alayda, Qytaydyng qyzgha zәruligi sonshalyq, tipti sýiek ekesh sýieginen bas tartpaytyn kórinedi. Shanyraq kótermesten jan tapsyrghan jigitke de qalyndyq izdeydi. O dýniyede qyzmet kórsetui ýshin. Songhy jyldary beykýnә qyzdardyng janyn qighan birneshe úiymdasqan qylmys ashyldy. Bir әielding aituynsha, «týsinde marqúm inisi qalyndyq súrap maza bermegen». Osydan son, qytaydyng minez-qúlyghyn eskermey kóriniz.

Qosaghynmen qosa, kórge kir...

Qazaq da, qytay da dәstýrli patriarhattyq ústanymdaghy halyqtar. Qytaydyng ata-anany әlpeshteuin de bizding qyzdar týsinedi. Biraq, tereng ýnilgenge últtyq bolmystaghy aiyrmashylyqty angharu qiyn emes.

Ayaqty bintpen tanu. Kit.ai saytynan alyndy

– …Biz sonshalyq jaman emespiz, – dedi sóz sonynda súqbattasyp otyrghan qytaylyq azamattyng biri. – Ghalamtorda jazylghangha nanbanyz, batystyng Qytaydy qaralamaq niyeti.

Qazaqstandyq qyzdargha ýilengen tanystary turaly súradym.

– Almatyda qazaq qyzgha ýilengen qytay aspazdy bilemin. Biraq qyz onymen tek aqsha ýshin jýr, – dedi eresekteu kelgeni qabaghyn shyta...

Negizi, últtyq psihologiya úghymy qytaygha kóp tәn. Ótken ghasyrdyng basyna deyin ortaghasyrlyq dýniyetanymynan ajyraghan joq. Tanymal avtorlardyng enbegin zerdeley kele, Bo Yannyng tújyrymyna toqtalugha bolady. Birinshiden, Bo Yan – etnikalyq qytay, ekinshiden onyng atyshuly «Ety otvratiytelinye kitaysy» (1984) kitaby Qytayda tarihy mәdeniyetti esh synsyz qabyldau ýrdisin búzdy:

«Búl qúbylysty mening de kózim kórdi, – dep jazady publisist. – Mәdeniyetimizde múnday qayyrymsyz ghúryp qalay ornyqqan? Búl rәsim Qytaydyng jarty túrghynyna jasaldy: әielderding tabanyn qatty tanghany sonshalyq, jii synu men shiruge deyin aparatyn bolghan, keyde әielder tipti jýre almay qalghan! Osylay bir myng jyl boyy jalghasty!».

Ertedegi saltqa sәikes, әiel adam o dýniyede de kýieuining janynan tabyluy kerek-túghyn (Ýndistandaghyday). Búl sheshimin tughan-tuys, kórshi-qolangha jariyalap, olar múny erlikke balaghan. Keybiri apiyn qabyldap, marqúmnyng janyna jayghasqan. Endi biri ashyghyp, sugha batyp ne u iship ólgen. Taghy bir amal, ýy ishinde nemese jaqyn jerde júrttyng kózinshe asylyp ólu. Biri shynymen qosaghyn qimasa, endigileri múndaygha amalsyzdan, otbastary kedey, adal jolmen aqsha tabu mýmkin bolmaghannan barghan. Jii qayynjúrttyng dórekiligi iytermelegen.

Alayda, 1368-1644jj. Min әuleti basqarghan tús (negizin qalaushylar eldi jaulaghan monghol ne mәnjýrler emes, etnikalyq qytaylardyng ózi) kýnderin imperatormen birge jerleu dәstýri qayta jandanady: «Birtindep shenberi keneyip, qúrbandar sany arta berdi. Kóp úzamay patsha sarayyna eliktegen iri sheneunikter de búl qandy rәsimdi ótkizetin boldy: qatygezdigi jaghynan Imperatordy basyp ozatyn», – deydi tarih kózderi.

Al, ekinshi túrmys qúru qay zamanda da auyr qylmys eseptelip kelgen. Áriyne, songhy jýz jylda kóp nәrse ózgerdi. Kezen-kezenmen әiel qauymnyng jaghdayyn jaqsartqan zandar qabyldandy. Degenmen, songhy әleumettik zertteuler qazirding ózinde ajyrasqan әieldi júmysynda kemsitetin jazylmaghan ereje baryn aitady.

Qypshaq dalasy men aspan asty eli halyqtarynyng minez-qúlqy ereksheligi tamyryn es bilmeytin ejelgi zamandardan tartady. «Ghúndarda, – dep jazady berkovich-zametki.com sayty, – әieldi múralanu salty bolghan: er adam qaytys bolghanda, artynda jesiri qalsa, әiel úrpaq sýie aluy ýshin marqúmnyng bauyry ýilenui kerek bolghan. Úlyna sheshesinen ózge, әkesining әielderi miras qalghan. Bir jaghynan búl әielderdi qorghau, ashtan óltirmeu ýshin jasalghan amal. Ózderining әielderi ýshin әurelene qoymaytyn qytaylar, ghún ghúryptaryn jany sýimegen».

«Batpan qúiryq, aidalada jatqan qúiryq»

Býgingi demografiyalyq ahual sebepti, Qytayda qyz jynystyny dәripteu sharalary qoldanyluda. Mәselen, jer-jerde «Úl ma, qyz ba – bәribir» nemese «Qyz da adam» degen úransóz iledi.

Áyel taghdyry turaly kórkemdik filimder týsiredi. Búl orayda, «Poteryannye v Pekiyne» (2007) kinotuyndysy kóp jaytty anghartady. Mazmúny bizding dýniyetanymgha jantýrshigerlik jat: jas júbaylar – әieli massaj jasaushy, kýieui sәuletti ghimarattardyng әinegin juushy, tar bólmede baqytty. Kýnderding kýninde әieli basshysynyng zorlyghyna tap bolyp, zayyby kuәger bolady. Bala bitip, «otaghasy» ony jәbirleushige satudyng amalyn jasaydy. Ózinen ekenin bile túrsa da, aqsha berip qan tobyn ózgertedi. Aqyr ayaghynda kelinshek sәbiyin alyp basy aughan jaqqa ketedi.

Atap óterligi, әiel adamdy oinasqorgha onay ainaldyru kommunizmge deyingi Qytaygha tәn qúbylys. Kedey ne qylmysty tanylghan otbastarynyng qyzdary múndaygha jii úshyraghan. Qyzyn jezóksheler ýiine satu ýirenshikti is bolghan.

«Sy gan» qytay halyq әnining maghynasy mynaday:

Úl tusa, úiyqtasyn dep

Qúrmetpen keruetke jatqyzady,

Árqaysysyn sәndi kiyindirip,

Oyynshyq retinde yashma tayaghyn beredi.

…Saghan qyz tuyp berse,

Tezirek olardy jerge qoy,

Sheshesi jórgekke orap,

Qolyna jabynqysh synyghyn ústatqyzsyn!..

PS: Postkenestik kenistikte er adamdar jetispeushiligi problemasyn soghys, repressiya jәne t.b. tughyzghany mәlim. Alayda, kórshining basyndaghy demografiyalyq ahual sebepteri turaly oilana bermeymiz.

Qytayda jalghyz bala sayasaty milliondaghan qyz jynysty sәbiydi aldyrtugha, qyz balany óltiru jәne satu jaghdaylaryna әkep soqty. Nege deseniz, Qytayda әli de «ata-baba aruaghy úldan tughan úrpaqta jasaydy» degen soqyr senim tym kýshti.

Jadyra Qangeldi

Abai.kz