Kesheli-bergi qoghamnyng qyzu talqysynda jýrgen ózekti mәsele – Preziydentting Memlekettik tilge mәrtebe beru jayly aitqan sózi boldy. Preziydent Nazarbaev Ýkimetke de, Parlamentke de qazaq tilinde sóileudi mindettep berdi. Osymen talqy toqtauy kerek te, naqty iske, tapsyrmany oryndaugha kóshuimiz kerek edi.

Qara tanyp, hat jaza alatyn kez kelgen qazaq Preziydentting ne aitqanyn, ne aitqysy kelgenin týsindi. Preziydent soqyrgha tayaq ústatqanday, ap-anyq aitty. Bylay dedi:

2018 jyl. 26-aqpan. Aqorda. «Ýkimet pen Parlament ózining júmysyn TEK memlekettik tilde jýrgizui qajet. Basqa azamattardy eshqanday, eshtemeden renjitip, kem qylmau ýshin olargha  audaru barlyghynda bar qazir». Búl – Preziydentting óz sózi. Ýtir-nýktesine deyin ózgertken joqpyz.

Preziydent qazaq tilinde sóilender degendi keshe ghana aitqan joq. Bilmesenizder, estip kórmesenizder, marhabat. Biz Preziydentting búghan deyin de teleekrannan elding tili, eldikting tili jayly aitqan sózderining birsypyrasyn terip shyqtyq. Mine, qaranyz:

2010 jyl. Astana. «Bizding 9 million qazaqtyng 4 milliony qazaqsha jóndep sóiley almaydy. Odan da kóp bolmasa. Solardy sóileteyik. Otyrghan jerde ózimizben ózimiz qazaqsha sóileseyik, taghyda aitayyn. Biz ózimiz qazaqsha sóiley bersek, tyndap otyrghan Fedor da ýirenedi birdeneni. Biz sóilemesek, oghan qazaqsha sóiletpesek, ol qalay sóileydi?! Búl jerde tújyrymdap aitatyn bir mәsele bar, tereng mәsele, kókeydegi mәsele. Bizge eng birinshi keregi tynyshtyq, sonan song qazaqtyng bayandy bolashaghy. Sonyng arqasynda til de bolady, bәri de bolady. Ýy ózimdiki deuge bolmaydy, ýy syrtynda kisi bar degen». Búl – Preziydentting jurnalistermen kezdesude sóilegen sózi. Jazba, beyne múraghatta qattalyp túr.

2011 jyl. 1-nauryz. Astana. «2020-shy jylgha qaray qazaqstandyqtardyng kem degende 95% memlekettik tildi bilui tiyis». Jurnalistermen kezdesip, emen-jarqyn súhbat jasaghan Preziydent 2020 jylgha qaray Qazaqstan halqynyng (onyng últy yaky tiline qaray erekshelep qarastyrghan joq) 95 payyzy qazaq tilinde sóileui tiyis ekenin aitty. Búl 95 payyzdyng ishine Qazaqstan Republikasynyng azamaty sanalatyn kez kelgen adam kiretini týsinikti shyghar. Onyng әleumettik statusyna qaray erekshelep, bólgen eshkim joq.

2012 jyl. 14-jeltoqsan. «Qazaq tili jappay qoldanys tiline ainalyp, shyn mәnindegi memlekettik til mәrtebesine kóterilgende, elimizdi Qazaq Memleketi dep ataytyn bolamyz. Taghy da qaytalap aitayyn: qazaqpen qazaq qazaqsha sóilessin. Qazaqsha sóilender! Qazaqstannyng bolashaghy  qazaq tilinde ekendigi aqiqat». Astanada Tәuelsizdikting 21 jyldyghyna arnalghan saltanatty jiynda Elbasy Núrsúltan Nazarbaev Qazaqstannyng bolashaghy tek qazaq tilinde ekendigin taghy bir mәrte atap ótti.

2013 jyl. Astana. «Kóptildilik post-kenestik elder ishinde tek Qazaqstanda ghana qaldy. Osyny eskerinder, Ukraina da, Kavkaz elderinde de, tipti bizding Ortalyq Aziya elderinde de ózderining Memlekettik tilderinde sóileydi. Biz de solay boulymyz kerek».

2014 jyl. 17-qantar. «Qazaq tili mәselesine keletin bolsaq, býginde bizding tilimiz ghylym men bilimnin, internetting tiline ainaldy. Endi eshkim ózgerte almaytyn bir aqiqat bar! Ana tilimiz Mәngilik Elimizben birge Mәngilik Til boldy. Búl mәseleni daudyng taqyryby emes, últtyng úiytqysy ete bilgenimiz jón. Bizding tilimiz memleketting barlyq jýiesinde qoldanyluy ýshin, barlyq jerde kerek boluy ýshin biz ózimizdi ózimiz qamshylauymyz kerek jәne osyghan ózimiz atsalysuymyz qajet». Preziydentting 14-jylghy Qazaqstan Halqyna Joldauynda taygha tanba basqanday jazylghan.

2015 jyl. 29-qyrkýiek. Birikken Últtar Úiymy. Preziydent Nazarbaev Bas Assambleyanyng jiynynda bastan ayaq qazaq tilinde bayandama jasady. Osydan keyin, BAQ ókilderimen kezdesken Preziydent bylay degen edi: «Búl da jaqsylyqtyng nyshany. Bizding tilimiz Dýniyejýzine estilsin, qúlaqtaryna jetsin, solay-solay biz jyljy beretin bolamyz dep sanaymyn. Ádeyi men solay jasadym. Meninshe dúrys boldy. Bәribir barlyq tilge audarylady. Men aitqannan keyin, menen keyingi bizding basshylar solay sóileydi dep senemin».

2018 jyl. 18-qantar. Saghat 11:00. BÚÚ Qauipsizdik kenesi. Birikken Últtar Úiymy dep atalatyn Halyqaralyq mәrtebesi asa zor úiymda Elbasy kezekti ret ana tilinde, yaghny qazaq tilinde sóiledi.

Sóitip, BÚÚ-nyng alty tili bolyp tabylatyn tilderding qatarynda qazaq tili taghy da saltanat qúrdy.

Ol az deseniz, Preziydentting әr jyldarda aitqan sózderining birsypyrasy mine taghy:

«Qazaqstannyng bolashaghy — Qazaq tilinde»

…

«Keshe bolmaghannyng býgin boluy mýmkin, býgin bolmaghannyng erteng boluy mýmkin, biraq ana tiline mәn bermeushiliktin, ony qúrmettemeuding orny tolmas olqylyqtargha soqtyratyny sózsiz»

…

«Últ pen til mәselesine kelgende, eng bastysy, últtyq oqshaulanudan, tomagha-túiyqtyqtan qashu kerek»

…

«Qazaq qazaqpen qazaqsha sóilessin»

…

«Otarshyl zamandy eske salyp, halyqtyng namysyna tiyetin ataulardy da, tilding tól zandylyqtaryn, tabighy ýilesimin búzyp túrghan ataulardy da ózgertu kerek».

Týiin.  Biz Preziydentting sóilegen sózderining ishinde tek 5 jylda aitylghandardy ghana jazdyq. Áytkenmen de, búl da qonsy júrttyng tiline "jýkti" Ýkimetting betin beri búra almay keledi. Netken, ayanyshty edi...

Aytpaqshy, biyl toqsan ayaqtalmay, qorytyndy shyqpaghandyqtan, byltyrghy jylghy statistikany úsynamyz. Pәlendey ózgerip ketken dýnie joq. Sebebi, resmy statistika, búl.

Qazaqstandaghy qazaqylyqtyn, qazaqtyng әm qazaq tildi azamattardyng sany 82%-gha jetken. Sonau Tәuelsizdik alghan 1991 jyly qazaq topyraghyndaghy qazaq tildilerding sany 37% bolsa, 2015 jyly Qazaqstannyng memlekettik tilin mengergender 76,3%-gha jetken. Al ótken jyly búl kórsetkish 82,3%-dy qúrapty. Esesine, orystildi azamattardyng sany 0,6%-gha azayghan.

2020 jyly Qazaqstanda qazaq tili tolyq ýstemdik qúruy tiyis. Óitkeni Preziydent tapsyrmasyna sәikes, elimizde 2020 jylgha deyin qazaq tilin erkin mengergender sany 95%-gha jetedi. Búl degeniniz Tәuelsizdikting 29-jylynda qazaq tili dominant til dәrejesine jetedi degen sóz.

Bizdinshe qazaq tiline qyryn qaraytyndar - mariginaldanghan biznes-elita men sayasy elita.  Óitkeni olar ýshin qazaq tilining dominant til bolghany qauipti.

Jogharydaghy statistikadan kórdik: halyq qazaqylandy. Bilim salasy qazaq tiline ýstemdik berdi. Aqparat qazaqsha sóiledi. Preziydent te jyl sayyn qazaqsha sóilender dep pәrmen berip keledi. Sóilemey otyrghan, sóilegisi kelmey otyrghan biyliktegi sheneunikter armiyasy ghana. Jalpy qogham óz erkimen qazaq tiline kóship qoydy. Sen qashan qazaqylanasyn, Ýkimet?!

Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz