كەشەلى-بەرگى قوعامنىڭ قىزۋ تالقىسىندا جۇرگەن وزەكتى ماسەلە – پرەزيدەنتتىڭ مەملەكەتتىك تىلگە مارتەبە بەرۋ جايلى ايتقان ءسوزى بولدى. پرەزيدەنت نازارباەۆ ۇكىمەتكە دە، پارلامەنتكە دە قازاق تىلىندە سويلەۋدى مىندەتتەپ بەردى. وسىمەن تالقى توقتاۋى كەرەك تە، ناقتى ىسكە، تاپسىرمانى ورىنداۋعا كوشۋىمىز كەرەك ەدى.

قارا تانىپ، حات جازا الاتىن كەز كەلگەن قازاق پرەزيدەنتتىڭ نە ايتقانىن، نە ايتقىسى كەلگەنىن ءتۇسىندى. پرەزيدەنت سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي، اپ-انىق ايتتى. بىلاي دەدى:

2018 جىل. 26-اقپان. اقوردا. «ۇكىمەت پەن پارلامەنت ءوزىنىڭ جۇمىسىن تەك مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزۋى قاجەت. باسقا ازاماتتاردى ەشقانداي، ەشتەمەدەن رەنجىتىپ، كەم قىلماۋ ءۇشىن ولارعا  اۋدارۋ بارلىعىندا بار قازىر». بۇل – پرەزيدەنتتىڭ ءوز ءسوزى. ءۇتىر-نۇكتەسىنە دەيىن وزگەرتكەن جوقپىز.

پرەزيدەنت قازاق تىلىندە سويلەڭدەر دەگەندى كەشە عانا ايتقان جوق. بىلمەسەڭىزدەر، ەستىپ كورمەسەڭىزدەر، مارحابات. ءبىز پرەزيدەنتتىڭ بۇعان دەيىن دە تەلەەكراننان ەلدىڭ ءتىلى، ەلدىكتىڭ ءتىلى جايلى ايتقان سوزدەرىنىڭ ءبىرسىپىراسىن تەرىپ شىقتىق. مىنە، قاراڭىز:

2010 جىل. استانا. «ءبىزدىڭ 9 ميلليون قازاقتىڭ 4 ميلليونى قازاقشا جوندەپ سويلەي المايدى. ودان دا كوپ بولماسا. سولاردى سويلەتەيىك. وتىرعان جەردە وزىمىزبەن ءوزىمىز قازاقشا سويلەسەيىك، تاعىدا ايتايىن. ءبىز ءوزىمىز قازاقشا سويلەي بەرسەك، تىڭداپ وتىرعان فەدور دا ۇيرەنەدى بىردەڭەنى. ءبىز سويلەمەسەك، وعان قازاقشا سويلەتپەسەك، ول قالاي سويلەيدى؟! بۇل جەردە تۇجىرىمداپ ايتاتىن ءبىر ماسەلە بار، تەرەڭ ماسەلە، كوكەيدەگى ماسەلە. بىزگە ەڭ ءبىرىنشى كەرەگى تىنىشتىق، سونان سوڭ قازاقتىڭ باياندى بولاشاعى. سونىڭ ارقاسىندا ءتىل دە بولادى، ءبارى دە بولادى. ءۇي وزىمدىكى دەۋگە بولمايدى، ءۇي سىرتىندا كىسى بار دەگەن». بۇل – پرەزيدەنتتىڭ جۋرناليستەرمەن كەزدەسۋدە سويلەگەن ءسوزى. جازبا، بەينە مۇراعاتتا قاتتالىپ تۇر.

2011 جىل. 1-ناۋرىز. استانا. «2020-شى جىلعا قاراي قازاقستاندىقتاردىڭ كەم دەگەندە 95% مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋى ءتيىس». جۋرناليستەرمەن كەزدەسىپ، ەمەن-جارقىن سۇحبات جاساعان پرەزيدەنت 2020 جىلعا قاراي قازاقستان حالقىنىڭ (ونىڭ ۇلتى ياكي تىلىنە قاراي ەرەكشەلەپ قاراستىرعان جوق) 95 پايىزى قازاق تىلىندە سويلەۋى ءتيىس ەكەنىن ايتتى. بۇل 95 پايىزدىڭ ىشىنە قازاقستان رەپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى سانالاتىن كەز كەلگەن ادام كىرەتىنى تۇسىنىكتى شىعار. ونىڭ الەۋمەتتىك ستاتۋسىنا قاراي ەرەكشەلەپ، بولگەن ەشكىم جوق.

2012 جىل. 14-جەلتوقسان. «قازاق ءتىلى جاپپاي قولدانىس تىلىنە اينالىپ، شىن مانىندەگى مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە كوتەرىلگەندە، ەلىمىزدى قازاق مەملەكەتى دەپ اتايتىن بولامىز. تاعى دا قايتالاپ ايتايىن: قازاقپەن قازاق قازاقشا سويلەسسىن. قازاقشا سويلەڭدەر! قازاقستاننىڭ بولاشاعى  قازاق تىلىندە ەكەندىگى اقيقات». استانادا تاۋەلسىزدىكتىڭ 21 جىلدىعىنا ارنالعان سالتاناتتى جيىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاقستاننىڭ بولاشاعى تەك قازاق تىلىندە ەكەندىگىن تاعى ءبىر مارتە اتاپ ءوتتى.

2013 جىل. استانا. «كوپتىلدىلىك پوست-كەڭەستىك ەلدەر ىشىندە تەك قازاقستاندا عانا قالدى. وسىنى ەسكەرىڭدەر، ۋكراينا دا، كاۆكاز ەلدەرىندە دە، ءتىپتى ءبىزدىڭ ورتالىق ازيا ەلدەرىندە دە وزدەرىنىڭ مەملەكەتتىك تىلدەرىندە سويلەيدى. ءبىز دە سولاي بوۋلىمىز كەرەك».

2014 جىل. 17-قاڭتار. «قازاق ءتىلى ماسەلەسىنە كەلەتىن بولساق، بۇگىندە ءبىزدىڭ ءتىلىمىز عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ، ينتەرنەتتىڭ تىلىنە اينالدى. ەندى ەشكىم وزگەرتە المايتىن ءبىر اقيقات بار! انا ءتىلىمىز ماڭگىلىك ەلىمىزبەن بىرگە ماڭگىلىك ءتىل بولدى. بۇل ماسەلەنى داۋدىڭ تاقىرىبى ەمەس، ۇلتتىڭ ۇيىتقىسى ەتە بىلگەنىمىز ءجون. ءبىزدىڭ ءتىلىمىز مەملەكەتتىڭ بارلىق جۇيەسىندە قولدانىلۋى ءۇشىن، بارلىق جەردە كەرەك بولۋى ءۇشىن ءبىز ءوزىمىزدى ءوزىمىز قامشىلاۋىمىز كەرەك جانە وسىعان ءوزىمىز اتسالىسۋىمىز قاجەت». پرەزيدەنتتىڭ 14-جىلعى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلعان.

2015 جىل. 29-قىركۇيەك. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى. پرەزيدەنت نازارباەۆ باس اسسامبلەيانىڭ جيىنىندا باستان اياق قازاق تىلىندە بايانداما جاسادى. وسىدان كەيىن، باق وكىلدەرىمەن كەزدەسكەن پرەزيدەنت بىلاي دەگەن ەدى: «بۇل دا جاقسىلىقتىڭ نىشانى. ءبىزدىڭ ءتىلىمىز دۇنيەجۇزىنە ەستىلسىن، قۇلاقتارىنا جەتسىن، سولاي-سولاي ءبىز جىلجي بەرەتىن بولامىز دەپ سانايمىن. ادەيى مەن سولاي جاسادىم. مەنىڭشە دۇرىس بولدى. ءبارىبىر بارلىق تىلگە اۋدارىلادى. مەن ايتقاننان كەيىن، مەنەن كەيىنگى ءبىزدىڭ باسشىلار سولاي سويلەيدى دەپ سەنەمىن».

2018 جىل. 18-قاڭتار. ساعات 11:00. بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى دەپ اتالاتىن حالىقارالىق مارتەبەسى اسا زور ۇيىمدا ەلباسى كەزەكتى رەت انا تىلىندە، ياعني قازاق تىلىندە سويلەدى.

ءسويتىپ، بۇۇ-نىڭ التى ءتىلى بولىپ تابىلاتىن تىلدەردىڭ قاتارىندا قازاق ءتىلى تاعى دا سالتانات قۇردى.

ول از دەسەڭىز، پرەزيدەنتتىڭ ءار جىلداردا ايتقان سوزدەرىنىڭ ءبىرسىپىراسى مىنە تاعى:

«قازاقستاننىڭ بولاشاعى — قازاق تىلىندە»

…

«كەشە بولماعاننىڭ بۇگىن بولۋى مۇمكىن، بۇگىن بولماعاننىڭ ەرتەڭ بولۋى مۇمكىن، بىراق انا تىلىنە ءمان بەرمەۋشىلىكتىڭ، ونى قۇرمەتتەمەۋدىڭ ورنى تولماس ولقىلىقتارعا سوقتىراتىنى ءسوزسىز»

…

«ۇلت پەن ءتىل ماسەلەسىنە كەلگەندە، ەڭ باستىسى، ۇلتتىق وقشاۋلانۋدان، توماعا-تۇيىقتىقتان قاشۋ كەرەك»

…

«قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن»

…

«وتارشىل زاماندى ەسكە سالىپ، حالىقتىڭ نامىسىنا تيەتىن اتاۋلاردى دا، ءتىلدىڭ ءتول زاڭدىلىقتارىن، تابيعي ۇيلەسىمىن بۇزىپ تۇرعان اتاۋلاردى دا وزگەرتۋ كەرەك».

ءتۇيىن.  ءبىز پرەزيدەنتتىڭ سويلەگەن سوزدەرىنىڭ ىشىندە تەك 5 جىلدا ايتىلعانداردى عانا جازدىق. ايتكەنمەن دە، بۇل دا قوڭسى جۇرتتىڭ تىلىنە "جۇكتى" ۇكىمەتتىڭ بەتىن بەرى بۇرا الماي كەلەدى. نەتكەن، ايانىشتى ەدى...

ايتپاقشى، بيىل توقسان اياقتالماي، قورىتىندى شىقپاعاندىقتان، بىلتىرعى جىلعى ستاتيستيكانى ۇسىنامىز. پالەندەي وزگەرىپ كەتكەن دۇنيە جوق. سەبەبى، رەسمي ستاتيستيكا، بۇل.

قازاقستانداعى قازاقىلىقتىڭ، قازاقتىڭ ءام قازاق ءتىلدى ازاماتتاردىڭ سانى 82%-عا جەتكەن. سوناۋ تاۋەلسىزدىك العان 1991 جىلى قازاق توپىراعىنداعى قازاق تىلدىلەردىڭ سانى 37% بولسا، 2015 جىلى قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن مەڭگەرگەندەر 76,3%-عا جەتكەن. ال وتكەن جىلى بۇل كورسەتكىش 82,3%-دى قۇراپتى. ەسەسىنە، ءورىستىلدى ازاماتتاردىڭ سانى 0,6%-عا ازايعان.

2020 جىلى قازاقستاندا قازاق ءتىلى تولىق ۇستەمدىك قۇرۋى ءتيىس. ويتكەنى پرەزيدەنت تاپسىرماسىنا سايكەس، ەلىمىزدە 2020 جىلعا دەيىن قازاق ءتىلىن ەركىن مەڭگەرگەندەر سانى 95%-عا جەتەدى. بۇل دەگەنىڭىز تاۋەلسىزدىكتىڭ 29-جىلىندا قازاق ءتىلى دومينانت ءتىل دارەجەسىنە جەتەدى دەگەن ءسوز.

بىزدىڭشە قازاق تىلىنە قىرىن قارايتىندار - ماريگينالدانعان بيزنەس-ەليتا مەن ساياسي ەليتا.  ويتكەنى ولار ءۇشىن قازاق ءتىلىنىڭ دومينانت ءتىل بولعانى قاۋىپتى.

جوعارىداعى ستاتيستيكادان كوردىك: حالىق قازاقىلاندى. ءبىلىم سالاسى قازاق تىلىنە ۇستەمدىك بەردى. اقپارات قازاقشا سويلەدى. پرەزيدەنت تە جىل سايىن قازاقشا سويلەڭدەر دەپ پارمەن بەرىپ كەلەدى. سويلەمەي وتىرعان، سويلەگىسى كەلمەي وتىرعان بيلىكتەگى شەنەۋنىكتەر ارمياسى عانا. جالپى قوعام ءوز ەركىمەن قازاق تىلىنە كوشىپ قويدى. سەن قاشان قازاقىلاناسىڭ، ۇكىمەت؟!

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz