Jahandyq terbelister jýrip jatqan zamanda memleket ekonomikasynyng basty qozghaushy kýshi otandyq ónimge jәne jana jasyl tehnologiyalardyng jetistikterin ekonomika men әleumettik ómirde keninen paydalanu bir tútastyqtyng kepili bola alady. Zamana aghymyna ilesemin dep últtyq qúndylyqtardan ajyrap, jiyrma birding jyltyraghyna qyzyghyp san ghasyrlyq baylyqtan aiyrylyp qalugha bolmaydy. Últtyq sana men últtyq ekonomikanyng kóbine qabystyra almay jatatyn jerimiz de osy, osal túsymyz da osy. Túralaghan ekonomikany ayaqqa túrghyzamyz dep jýrip onbay sýrinip jatqan túsymyz mine dep kórsetpese de kórer kózge shodyrayyp kórinip túr.

Ásirese otandyq ónim “KZ” markaly tauarlar men qyzmetterdi kóbeytemiz dep jýrip sapasy bir jaqta, tauary bir jaqta qalyp, jappay nauqanshylyq daghdarysyna úshyrau qaupi taghy da bar. Múnday nauqanshyldyqtan biz eki týrli ziyan shegemiz. Birinshisi, otandyq markaly ónimderding sanyn kóbeytip sapasyn qúldyratyp alamyz. Búl óz kezeginde otandyq ónimning syrtqy naryqtaghy statusyna núqsan keltirip, ózge de sapaly tauarlardyng kórsetkishine zor núqsan keltiretin bolady. Ekinshisi, ishki naryqtaghy tútynushylardan aiyrylyp, memleketting importynyng ósuine sebepker bolady.

Últtyq ekonomikany ózgertude bizding kemshiligimiz bylaysha aitqanda eng basty qateligimiz shet memleketterding tәjiriybesin ainytpay kóshirip aluymyzda. Ortasha eseppen elimizdegi әr salada shet memleketterding tәjiriybesin qoldanudyng týpnúsqamen jaqyndyghy 70 – 75%-dyq kórsetkishke juyqtaydy. Sonda búl tәjiriybening jartysynan astamyn ózgerissiz qabyldaudy bildiredi. Aralas ekonomika jaghdayynda múnday jaghdaylar tym jii kezdesip bir elding ekonomikasy kelesi bir elding ekonomikalyq hәm әleumettik artyqshylyqtaryn býrkemelep, kórsetkishterin tómendetip jatatyny belgili. Ár elding ekonomikasy ózindik sipat alyp san ghasyrlyq mәdeny jәne halyqtyng jighan tәjiriybesinen alys keter bolsa búl jahandanudyng terenine jútyludyng basty belgisi bolmaq.

Ózgeshelik jaqsy bolsyn jaman bolsyn ol ony әrqashan basqalardan erekshelep, tartymdy etip, ózgelerding әrqashan qyzyghushylyghyn tuyndatyp otyrady. Búl qúddy kólde japyrlasa jýzgen bir top ýirekterding arasyndaghy jalghyz aqquday kózge ottay basylyp túratynday. Kóp birdeyding ishinde erekshelenu qiynnyng qiyny. Aldaghylar salyp ketken tap – taqyr, tegis jolmen jýrgennen, olar jasamaghan, olar jýrmegen, olar kórmegen batpaqpen jýrip, tynnan týren salghan artyq. Sonda ghana sening sonynnan erushiler saghan qaryzdar bolady, sening jýrip ótken jolyndy gýlge ainaldyrady. Eger biz búl qarqynmen kóshire berudi jalghastyra berer bolsaq onda sol memleketterding әrqashan artynda jýremiz, eshqashan aldyna shygha almaymyz. Sebebi biz soqyr adamday olardyng basqan izimen jýrip kele jatyrmyz ghoy. Biz algha shyghu ýshin, kerisinshe olar bizden kóshiru ýshin biz ashy bolsyn, tәtti bolsyn qoryqpastan bәrinen dәm tatyp kóruimiz kerek. Sonda ghana dúrys pen búrysty óz betimizshe aiyryp, tiyimdisin kóre alamyz. Mәskeuding Jana zaman kezindegi dәrmensizdigi nede dep oilaysyz? Ol kezde otarlyq dәuirge bet búrghan búl el Europada jana qanday ózgerister bolady, meyli tehnika, meyli ghylym men túrmysta sony ainytpay ózine kóshirip ala bergen. Qauqary jetken olar búl qarjylay shyghynnyng oryn týgin tartsang mayy shyghar baylyghymen jauyp otyrdy. Biraq ne kerek sol kezdegi Europa men Mәskeuding territoriyasynda qanday aiyrmashylyq bolsa, ghylym men biliminde sonday aiyrma boldy. Ras, batystyng ózgerisimen birshama ghylymy enbekter, tehnikalar qúraldy. Biraq jalpy kórinis kóshirmeden әri aspay Qazan tónkerisine deyin mesheu kýimen ómir sýruge mәjbýr boldy. ózinde taldanyp, súryptalyp, óz iydeyasy qosylmaghan ghylymy janalyq ol jerge 100% qyzmet ete almaydy. IYdeya auysyp qoldan – qolgha ótken sayyn, memleketten memleketke jýrgen sayyn ózindik sipatyn ózgertip, janaryp, damyp otyruy kerek. Múny ómirsheng iydeya dep ataydy.

Shimaylanghan sifrlar men grafiktersiz de logikamen týsinuge bolady. Al grafik pen sifrdy esepteu kompiuterlerding mindeti. Tehnikany adamzat ózine qyzmetshi bolu ýshin jasady emes pe. Adamzattyng aldaghy bolashaghy iydeyalargha ghana baghyttalu tiyis, qara júmysqa emes.

Otandyq “Qazaqstanda jasalghan” markaly ónimder men qyzmetterding bolashaghy qanday bolatynyn strategiya aldaghy jýz jylgha boljam qúryp tastady. Mening jobalauym boyynsha aldaghy elu jyldyqtaghy Qazaqstan ekonomikasy men әleumettik salasy mynaday baghyttardy damytugha baghyttalady.

1. Jasyl ekonomika jәne jana jasyl tehnologiyalar.

Elimizding bir salada bolsyn ýzdik etip kórsetetin tamasha mýmkindigi jasyl ekonomika. Onyng irgesin biylghy jyly ótetin EKSPO – 2017 Halyqaralyq kórmesi qalady. Jasyl ekonomika әlem elderining kóshbasshylary sanalatyn AQSh, Japoniya, QHR, Fransiya men Úlybritaniya sekildi elderde endi ghana qanat jayyp kele jatyr. Búl kóshke ilesuge Qazaqstannyng ekonomikalyq jәne әleumettik mýmkindikteri zor. Elimizding ontýstik ónirleri kýn energiyasyna, shyghysy su men jel energiyasyn óndiruge qauqarly. Búl baghytta “Qazaqstandy týbegeyli ekonomikalyq audandastyru” atty ghylymy maqalamda energetikalyq resurstardy qalay tiyimdi paydalanugha bolatynyn jazghan bolatynmyn. Maqalanyng qysqasha mazmúny mynaday. Elimizding shyghys óniri sanalatyn eki oblys Almaty men Shyghys Qazaqstan oblystarynyng jel men su sonymen qatar tau – ken energiyasyn birtútas etip biriktirse respublikanyng barlyq aumaghyn energiyamen qamtamasyz etuge qauqary jeter edi. Artylghan energiya kózderin eksportqa baghyttau kerek. Qay túsynan qarasaq ta jasyl ekonomikany damytugha elimizding potensiyaly tolyq jetedi.

2.Últtyq ghylym jәne gharysh salasy.

Adamzat tarihynda ýsh úly ashu bar. Birinshisi, qúrlyqqa taralu, jana jerlerdi iygerip, qonystanu. Ekinshisi, tenizdi sharlap jana qúrlyqtar ashu, jerdi tolyq qonystanu. Ýshinshisi – gharysh. Alghashqy ekeui shekteuli, songhysy sheksiz sonymen qatar mýmkindigi de sheksiz. Birinshi sayahatqa adamdar jalpy әlemdik qalyptasqan teoriya boyynsha Afrikadan dәlirek aitqanda ejelgi Keniya jerinen taralghan. Ekinshi sayahat Ispaniyanyng Polos portynan Kolumbtyng kemeleri Jana jerge attandy. Ýshinshi sheksiz sayahatqa adam balasy eng alghash ret Qazaq jerindegi kiyeli Bayqonyrdan samghady. Alayda bastau alghan jerding bәri keremet bolyp ketken joq. Kerisinshe, kóshting sonynda qaldy.

Taghy da tariyhqa oralayyq. Osy ýsh ashudyng alghashqysy Keniya dedik. Al qazir adamzattyng eng alghash qonystanghan Keniyanyng jaghdayy qanday, aboriygenderdi eseptemegende songhy bolyp qonystanghan Avstraliyanyng jaghdayy qanday? Ekinshi sayahattyng bastau Ispaniya dedik. Al endi Ispaniyanyng quaty qanday, ózderi ashqan Amerikanyng quaty qanday? Ýshinshi sayahattyng bastauy Bayqonyr dedik yaghny Resey. Qazir gharyshtyq salada Reseyding janalyghy qanday, AQSh – tyng janalyghy qanday? Aynalyp kelgende búl alghashqy arna myqty bolady degendi bildirmeydi, adamdarynyng janalyqqa qúshtarlyghy qanday degenge menzeydi. Búl jerde әrqaysysynyng ózindik kemshilikteri boldy. mysaly, Keniya alghashqy adam taralghan tabighaty jyly, qolayly jer bolghanymen eski dәstýrden, qasang qaghidalardan aryla almady. Árqashan eskiden tas qylyp aiyrylmay, jana nәrseden ýreylengennen osynday dәrejege jetti. Búl qúddy ýsti kir – qojalaq balanyng denesine salqyn su tiygende túra qashatyn әdetine úqsaydy. Esinizde bolsyn, jana iydeya qashan bolsyn alghashqyda mayday jaghyp, jylylyq syilamaydy. Osynysymen ol janashyldyghyn kórsetedi. “Basy qatty, ayaghy tәtti” dep qazekender bekerge aitqan joq. Ekinshisining qateligi bilikti kadrlardan aiyrylyp, qatyp qalghan qarabayyrlyq joldy tandauy. Taghy da, tariyh. Osy kezge deyin tarihta aty atalmaghan, Piyreney týbeginde mýlgip jatqan búl ispan men portugal halqynyng shamyn jaghyp, qara tanytqan enbekqor araptar men ismer evreyler bolatyn. Úly geografiyalyq ashugha deyin jәne keyin siz búl últtyng әlemdik derjava bolghanyn estidiniz be? Tek sol kezde ghana olar taghdyr tartu etken 100 jyldyq danqqa bólenu dәurenin sýrdi. Odan keyin búrynghy taz qalpyna týsti. Portugaliya da, Ispaniya da dәl osynyng kebin kiydi.

Múnyng sebebi dýmshelik inkvizisiyada jatyr. Ózderinen basyp ozyp, ghylym men bilimde, tehnikada barlyq jetistikting kiltin ústap otyrghan araptar men evreylerdi týp tamyrymen joygha bekingen olar, kóre almaushylyqtyng saldarynan ózderining tamyryn ózderi kesti. Qanshama bilimdi, isker adamdar óldi, tiriley azaptady, otqa órtedi, aman qalghan shet elderge qashty. Ispandardyng búl aqymaqtyghyn týrik súltany II Bayazit quana qabyldady. Ol Ferdinandty keleke etip, qashqan evreylerdi qabylday berdi. Búl sózsiz onyng yrysyn arttyrdy. Ismer evreyler Ispaniyadaghy jana tehnologiyalardy, keme jasaudy, baspa isin, jaratylystanu ilimin Stambulda jýrgizdi. Súltan olargha inkvizisiyada órtelgen balalary, aghalary, әkeleri men analary ýshin kek alugha jәrdemdesti. Kóp úzamay ispandar osy isinen tayaq jedi. Jerorta tenizinde ispandyq, venesiyalyq kemeler jana qalyptasqan týrik flotynan jenilgen ýstine, jenile berdi. Osylaysha jauyqqan bórini óz maqsatyna tiyimdi paydalanghan súltannyng baghy jandy, al óshin alghan evrey men araptardyng da kónili tynshydy. Sol iskerlerding arqasynda az uaqyt qoqandaghan eki el 50 jyl ótpey jatyp byqsyghan týtinge ainaldy. Búl tragediya әli kýnge deyin úmytylghan emes. Ýshinshisining qateligi aitpasa da týsinikti. Bizde inkvizisiya jasap ghalymdardy qyryp jatqan joq jәy ghana shet elde qalugha mәjbýr. Kýnderding kýninde siz Marsta ýy salyp, Plutonda zauyt ashqan qazaq azamaty dep gazetten oqyp otyrsanyz tang qalmanyz. Áriyne, ol AQSh – ta nemese Qytayda túryp jatqan qazaq boluy mýmkin. Biraq Qazaqstanda emes.

Endi búl ýsheuine de tәn ortaq kemshilikti izdep kóreyik. Búl – jana nәrsege beyimdele almau jәne ony oy eleginen ótkizuge, tәjiriybede synap kóruge qúlyqsyz bolu.

Búl biz ýshin, otandyq ghylym men ekonomikagha orasan zor tabys berer edi eger gharysh ailaghynyng iygiligin ózimiz ghana kórsek ózgeler emes. Mine, bizde bar mýmkindikke kelgende aqsap, qolymyzdaghy syidy dalagha shashatyn túsymyz da osy. Ekologiyanyng zardabyn halyq tartady, al iygiligin óz elimiz emes ózge elder kórui tiyis. Kýn astynda әdildik ornamaytyny, tek әdildik ýshin kýresuge bolatynyn jaqsy týsinemin. Kadr salasy jetispeydi. Mine, bizding basty kemshilik. Al ol Últtyq bilim men Últtyq ghylymgha tikeley tәueldi.

Tәuelsizdik jyldarynan beri esepteytin bolsaq bizdegi qatyp qalghan kommunistik kezendegi bilim beru sarqynshaqtary saqtalyp qalghanyn, onyng Últtyq mentaliytette bilim beruge salqynyn tiygizip otyrghanyn býgingi halyq jaqsy sezinip otyr. Bizdegi bilim beru jýiesi kóbine mәjbýrleu men qatyp qalghan erejelerge sýienedi. Al ghylymnyng joly tike jol emes. Ony iygerushilerding әreketteri de san qily. Ghylymgha aparar aqiqat jol bireu bolghanymen aralap óter san tarauy baryn úmytpaugha tiyispiz. Eger Últtyq ghylym men bilim jýiesin janadan qúrar bolsaq eshbir shet memleketting elementin, әdisi men tәsilin aralastyrmau kerek. Onda dәl býgingi isimizdi qayta qaytalaytyn bolamyz. Últtyq ghylym men bilim jýiesining eng paydalysy, eng bereri mol qajettisi memleketke berilgen, adal qyzmet etushi mamandardy beredi. Mine, naghyz otandyq ónim dep aitugha bolady. Álemdik brend jasaytyn osynday mamandar ghana.

3. Auyl sharuashylyghy.

Qazaqstannyng jer ýsti men jer asty baylyghy ózge memlekettermen salystyrugha kelmeydi. Mysaly, Resey nemese AQSh-ty alayyq. Ár shtat pen gubernatorlyqtyng óz jeri bar, óz zany men óz sharuashylyghy bar. Olar tek belgili bir mindettemeler ala otyryp bir birin tolyqtyrushy ghana qyzmetin atqarady. Bylaysha aitqanda sansyz qúrandylardy jalghap, tigip qoyghan jýie. Eger sayasy jaghday ushyghar bolsa bas basyna tu tigeri anyq. Al Qazaqstan birtútas. Halqy qazaqtar, jeri bayyrghy babalarynan qalghan qazynasy. Demek ol atap ótken eng ýlken memleketterding territoriyasynan da basyp ozady. Búl elimiz ýshin әsirese agrarlyq sektor ýshin tamasha mýmkindik. Osy kezge deyin sharuashylyqtyng eki aksiomasy bolatyn bolsa sonyng birinshisi kóshpendilik tәjiriybening әli kýnge deyin jana tehnologiyamen salystyrghannyng ózinde odan basym túruy. Adamnyng eng birinshi qajettiligin tek tamaq ghana qamtamasyz etedi desek, osy ónimderding túraqtylyghyn tek ózimizde ghana retteuge mýmkindik bar. Dәstýrli mal sharuashylyghynyng ýzilip qalghan jelisin qayta jalghasaq el ekonomikasy túraqtylyq dengeyine onay jeteri sózsiz.

Atap ótken ýsh artyqshylyq memleketimizding bolashaqtaghy damuynyng basty negizin qúraytyny sózsiz. TMD әleminen jahandyq naryqqa shyghuda Qazaqstan ózin osy salalardaghy jetistikterimen ghana moyyndata alary sózsiz.

Rysbek Ramazanúly

Abai.kz