Birneshe jyldyng jýzi boldy, arghy bettegi aghayynnyng kónili múng shertip túr. Negizi búl qytay qysymy jaqyn jyldardyng enshisindegi auqym emes bolatyn. Qytay « Kegimizdi jýz jylda alsaq erte emes, myng jylda alsaq kesh emes», - degen qaghidany myqtap ústanghan halyq.

Olar qazaqty nege túqyrtuy kerek, ala almay jýrgen kegi bar ma edi.  Biz tәuelsiz saraptama arqyly, keybir týitkilderding týiinshegin sheshu ýshin, qadary qalimizshe toqtaludy jón kórdik.

Álqissa: Bizding alystan kórip jýrgenimiz bar bolghany qaghaz aidahar ghana. Ámir Temirding tepkisinen qorqyp qytay qorghanyn túrghyzghanyn tarihty oqyghan jannyng bәri biledi. Ýsh jýzding basyn qosqan Han Abylaydyng túsynda sauda-sattyq ornatyp, jibek jolynan ótkeni ýshin salyq tólegeni aqiqat. Ótken ghasyrdyng belortasynda shahit keshken kókjal batyr, súnghyla qolbasshy «Dalalyq soghystyng strategi » Ospan batyrdyng qytaydyng qiytúrqy jylymyq sayasatyna qarsy shyghyp, ýsh otaudyng basyn qospaq boluy azattyq jolynda arpalysuy, sonynda oqqa úshqany, qaranghy qazaq kógine kýn bolyp tughan, Zuqa batyrdyng basyn keskeni. Ghúlama ghalym Aqytty óltirgeni, úshaq apaty degen jeleumen qoldan úiymdastyrylghan zúlmattyng tanbasy sanadan óship, kónilden seyiler emes.

Alashtyng songhy túyaghy sanalatyn, aduyndy aqyn Tanjaryq Joldyúlynyng tórmede kórgen azaby. Býkil qylmystyng perdesin sypyrghany ýshin, shiyrek ghasyr qapasta otyryp kóz júmghan, qabylan jýrekti Qajyghúmardyng «Qylmysyn» alynyz. Endi qytay keshe qazaqtyng basynan sipap kelip edi, dese senesing be? Tariyhqqa qyzyl qanmen mórlenip qalghan barsa-kelmes «Tarym lageri» onay tiydi me, el serkelerin atyp, sýiegin egistik alqapqa parshalap shashyp jiberdi. Sóite túra әsirese partiyashylar qazaq arasynan qúryp joghalghan joq. Ómirding aq pen qarasyn, aqiqat aldynda tabasyn.

Zymiyan ziyalylar men ziyandy zeynetkerler

Elbasy Qazaqstan tәuelsizdigin ala salysymen, sheteldegi qandastardy tarihy atajúrtyna jinau ýshin,  batyl sheshim jasady. Sol úly  kóshting toqtauyna, taghy sol kedergi bolghan  zymiyan ziyalylar men ziyandy zeynetkerler boldy. Óti jarylyp ketse de aitatyn shyndyq búl. Arghy bette qytaydan japa shegip, zәbir kórgen beykýnә aghayynnyng kóz jasy úrsyn!

«Qytay kommunistik partiyasyna adalmyz», - dep ant berip, shen alyp, shekpen kiyip, әnin aityp, jyryn jyrlap shashpauyn kóterip kelgen belsendilerdi eshqashan keshiruge bolmas. Mau Zydúnnyng senimine taghzym etip, biz «Mau atannyng balalarymyz», - dep shirengen shirikterdi qaytesin.

Solardyng túyaghyn basqan «qúrmetpen zeynet» jasyna jetip, erigip otyrghan da, ansarlary aqshagha auyp, qytaydyng ala dorbasyn qúshaqtap tәuelsizdik alghan, kókbayraqty elimizge qaray aghyldy. Maqsat sol kózding qúrty bolghan aqsha, jalmandaghan qu qúlqyn.

Ala taugha  ansary aughan búghy bettenip entelep, eki ókpesin qolyna alyp jetti. Ondaghy oiy kvota men pensiya alu... sodan ne kerek, eki jep biyge shyghu.

Jylpostardyng qulyghyna qúryq boylamaydy. Balalary deldal bolyp, auyzynan iring tógilgen qara qytaygha tólqújat alyp beruding nebir kanaldaryn ashty.  Búl naghyz últtyng jauy, ana sýtin attaghandyq emey nemene? Osyny egerәky ashyq ortada aitsan, aitaqqa ýrgen budan itter shәuildep shygha keledi.

Sol «zәntalaqtardyn» balalary býgin últshyl kórinip, auyzy kópire sóilep, qazaqtyng joghyn joqtaghan bolyp jýr... «Bireuding joghyn bireu, ysqyryp jýrip izdeydi», - degen osy. Halyqshyl hameleondar. Solardyng qasiyetsizdigi men alyp satar әreketining kesirinen qazaq kóshi kibirtiktep qaldy. Býgin bar bәleni kóshi-qongha iyterip tastap, kerdendep jýrgen jaylary bar. «Sudyng da súrauy bar» emes pe?

Osy tústa qúzyrly organdaghy shenin paydalanyp, paraqorlyqpen ústalyp, ózine qol salghandar da bolghany shyndyq. Jalpy el sayasatynyng  atqaryp jatqan qyzmetin joqqa shygharyp, kýstanalaudyng ziyany qarapayym búqaragha kelip tiydi. Kim senimsiz? Oralman senimsiz.  Kim kinәli, taghy da sol oralman...

Babalar bәigesi

Osy bәigelerdi qaghaz jýzinde quattap, barynsha bilek sybanyp kirisken bolyp jýrip, kózi qarauytyp minberden «Oralmandardy úrghanym bar», - degen, Talghat Mamash basqaratyn liysenziyasy bar, zaty joq mekeme basynda túrdy.

Búl bir týsiniksiz jaghday. Neshe  ghasyr búryn ótip ketken, sýiegin qyna basqan babalargha zәulim-zәulim keseneler túrghyzyp, babalardy bәskelestirip talasyp dauryghyp, konferensiya ótkizuden ne tabamyz?

Elbasy «Ótken babamyzben emes, býgingi baghamyzben, ertengi shamamyzben maqtanatyn últ bolayyq», - dedi emes pe?. Biz múnday nauqannyng ótkenine qarsy emespiz. Alayda, arghy bettegi qinalyp jatqan bauyrlargha qanshalyqty payda qyldy?. Joq, kerisinshe orasan ziyanyn tiygizdi. Ony jarnamalap sayttargha, әleumettik jelilerge taratty. Ony tamashalap, qyzyqtaghan qara halyq zәbir kórdi. Qytay men Aq qúlaqtyng  ishine it ólmey me? Mynalar «Oyanyp ketse shataq», - degen ýrey tuynday ma? Sәl asyqpay, әlifting artyn baghyp túra túrugha bolar edi. Tólegen Aybergenov: «Bir toyym bolatyny sózsiz menin», - degen asqan kóregendik eken ghoy. Etek jenimiz býtindelip, bas-ayaghymyz qúralyp alghan son,  toylasaq ta kesh bolmas edi...

Jazushylar  nege ýnsiz

Negizi últqa ýndemey qyzmet qylyp, tolaghay enbekter qaldyryp  ketken túlghalar men qazir aramyzda jýrgen jampoz jazushylar az emes. Olardyng kóshbasynda Halifa Altay, Jaghda Babalyq, Hasan Oraltay, Jaqsylyq Sәmiyt, Jәmliha Shalúly, Zardyhan Qinayatúly, Ermúrat Zeyiphan, Serik Qapshyqbay ózgede aty atalmay qalghan marqúmdar túrdy. Kózi tiri aramyzda jýrgenderden, últ taghdyry turaly óndirip jazyp jýrgen Qabdesh Júmadilov, Jәrken Bódesh, Jәdy Shәkenúly, etnograf Bayahymet Júmabayúly, Eldesh Orda qatarlylar bolsa,  aqyn, qogham qayratkerleri arasynan Beken Qayratúly, Qúl-Kerim Elemes, Dәuletbek Baytúrsynúly, Múrathan Shoqan, Almas Ahmetbek, Úlarbek Dәley, Yqylas Ojay,  qatarly azamattar bar.

Sekondhendtten kiyinip, shashyna may jaghyp tarap, kezinde  deldal bolghan, sary qaryn jylpos halturshikterding bir toby býginde, últtyng joghyn týgendegen bolyp, ózderining jarnamasyn jasap әlek bolyp shauyp jýr. Halyq nadan emesqoy, kórip otyr. Úyalu kerek qoy negizi. Olardyng  aldy birqansha kýndelikte jazyp ýlgerdi.  Atang qoqi, erterek jazyp,  qamdansandar shoshqa taghaladyndar ma?  Býgin tanaularyng jelbirep, qaraókpe bolyp jýrsinder.

Óte kýlkili jaghday

«Kýrishting arqasynda kýrmek su ishedi» atam qazaq filosof eken ghoy. Áleumettik jelide «Bekbolatpen suretke týskender sottaluda», - dep shulap jatqan jantyqtar joq emes. Abyzdardyng songhy sarqyty sekildi, ot tildi, oraq auyz azamatty kýstanalap jýrgenderding kóbi, keshe Bekbolat myrzanyng qanatynyng astyna tyghylyp, jalynyp-jalbarynyp qújat alghandar edi.

Sol naysaptardyng Bekbolatqa jasaghan rahmeti, eki kýn qaryny toysa Qúdayyn úmytqanday bolyp, el aghasyna jala jauyp, shala laqtyryp otyr. Tәuelsiz  eline kelip,  astynan su shyqqanday, úighyrlarmen til biriktirip, asyn iship, endi «Týrkiyadan baspana súraymyz», - dep jýrgen bir tobyr taghy bar.

Sonda Alty Alashqa tiygizgen zor paydasy osy bolghany ma. Átten  teksizdikte shek bolsashy.  Arghy bette halyq kýizelip jatsa, últtyng sózin sóileydi degen túlghamyz «Qazaqsha - qytaysha ýlken sózdik» shygharyp úpay jinap әlek. Ol azamatymyz bóse kele, bir de «Oralmandar ekstremist», - dep aidy aspangha biraq shygharghany taghy bar. Jarty qytaydyng shaghanyna baryp әn salyp, suretke týsip mәz bolyp jýr. Ýiden tamaq iship, dalagha júmyrtqalaghan qosmekendilerde әli ar aldynda jauap berer.

Bildey bir partiya tapa - taltýste ótirik habar taratty. «Biz qandastardyng múnyn hat arqyly, Shy Jin Piynge tapsyrdyq», - dep, kýlkili jaghday, halyq taghdyrynyng sheshilui sening bir parsha shimaylaghan qaghazyna qarap otyr edi. Áriyne, aqymaqtargha ayaushylyq tanytasyn, ishtey zildi kýlesin, qaraday kýizelesin...

Úyat pen újdan ólgende...

Bir aq ýrpek balapan oqiyattan  býldirip qoydy. Aydyn-kýnning amanynda «Mening spermamdy qytay alyp qaldy», - dep sandyraqtady. Osynday  óreskel újdansyzdyq tanytyp daqpyrt taratu kimge, nege kerek bolghanyna tanbyz. Qúrttay qújynaghan qytaygha sening spermang kerek edi, olar sonday zәru me edi? Asyra siltep jiberu ghoy múnysy. Erteng úrpaghyng aityp jýrer «Ákemiz qytaygha sperma bergen» batyr dep, osy kerek pe topasym. Sýiegine  zor tanba emes pe, esuas  alanghasarym.

Bir aptada bәrin bilgen «Holmys» kim?

Alashtyng asyl ainasy sekildi, qoghamdaghy kelensizdikti indete qauzap jýrgen, el ishi-syrtyndaghy kýlli qazaqqa tanymal Abai.kz sayytynda «Qytaygha baryp qaytqan qazaqtyng oiy» atty maqala jaryq kórdi. Búl sauatsyz adamanyng sandyraq saraptamasy ghana deuge bolady. «Men óz basym, qytay últyna qarsy emespin, Qytay men qazaq arasynda últtyq jik salu maghan da, qazaqqa da, Qazaqstangha da esh payda әkelmeydi. Qytay ózi neshe myng jyldyq tarihy bar halyq», - dep kýmiljip jelkesi qúrysyp, miduәrsip, kiljigirlengen  jannan ne kýtuge bolady. Últtyng sózin sóilegen bolyp úpay jinap jýrgender, eng dúrysy óner aldy art qysqan ekenin týsinse eken!

Ahat Qarymsaq

Abai.kz