(esse)

Qaysybir jan jasymyzdy súrap jatsa, «Serik Qirabaevtan 50 jas kishimiz» dep jauap beremiz. Ondaghy kónilimiz – ómirdegi, shygharmashylyq joldaghy ústazymyzdyng jasyna jeteyik, ónegeli izimen jýreyik degen yqylas.

1994 jyldyng jazynda Ombydaghy tughan auylda mektep bitirip, arman quyp Almaty shaharyna keldik. Abay atyndaghy Almaty memlekettik uniyversiytetining «qazaq tili men әdebiyeti» bólimine oqugha týstik. Qarashanyraq qart KazPIY-ge oqugha qabyldanghanymyzgha ózimizden de artyq quanghan atamyz marqúm boldy desek, artyq aitpaghanymyz. Óitkeni sol kýnderde ol kisining óshkeni janyp, ólgeni tirilip jatty. Otyzynshy jyldardaghy qughyn-sýrgin zamanda abaqtysynda әkesi qamalghan qalanyng uniyversiytetinde endi nemeresi student bolyp oqymaq.

Akademik Serik Qirabaev bizge tórtinshi kursta dәris oqydy. Kórnekti ghalym esimin mektepten jәne atamyzdyng auzynan bilushi edik. Ol kezde orta mektep bitirgen sanaly shәkirt oqulyq avtory S.Qirabaev esimin tanityn. Odan qaldy tórtinshi kursqa deyin әdebiyet salasy boyynsha paydalanghan kitaptarda ghalym esimi, enbekteri ýnemi kezdesetin. Endi sonday adamnan dәris tyndau mandayymyzgha búiyrghan baq ekenin birden týsine qoymadyq.

Serik Qirabaev «Qazaq әdebiyeti synynyng tarihy» atty negizgi kurstan berdi. Oghan deyin әdebiyet salasynda Nyghmet Ghabdulliyn, Rahmanqúl Berdibay, Júmaghaly Ysmaghúlov, Nemat Kelimbetov, Serik Maqpyrov, Túrsyn Sydyqov, Tenizbay Raqymjanov, Túrsyn Júrtbay, Baltabay Ábdighaziyev syndy professorlardan «Halyq auyz әdebiyeti», «Qazaq әdebiyetining tarihy men teoriyasy», «Abaytanu», «Áuezovtanu» sekildi әdebiyet salasy boyynsha sabaqtardy oqyp mengergen edik.

Serik Qirabaevtyng leksiyasy bas ghimarattaghy qazaq әdebiyeti kafedrasy janynda ýlken 404-auditoriyagha qarsy bólmede ótetin. Dәriske keshikpeymiz, bastalghan song tynysh otyramyz.

Ádebiyettanu ghylymynyng jeke salasy sanalatyn әdebiyet synynyng qazaq topyraghynda qalyptasuy, damuy, kórnekti ókilderi men estetikalyq, publisistikalyq, tanymdyq, sayasi-iydeologiyalyq sipattary jayynda, synnyng kenes dәuiri túsynda әsire sayasilanghanyn bildik. Sonyng bәrin siyrek kitaptardan, zertteulerden dәiekti mysal keltire otyryp aqyryn da bayau dauysymen Serik Smayylúly bayan etti.

Qazirgi tanda batystan kelip jatqan «zamanaui» sanalatyn oqytu týrleri, әrqily әdistemelik ýlgiler, keshendi sabaqtar kóp. Alayda olar kóbinese últtyq negizge sýiengen, әri tól topyraqta qalyptasqan dәstýrli dәristegi iygi dýniyeni eskermeytindey. Ásirese, qazaq әdebiyeti sekildi últtyq mazmúndaghy gumanitarlyq pәndi oqytu kezinde kórnekti әdebiyettanushy ghalym ústazdardyng sheberlik sabaqtarynyng arqauy ýzilip bara jatqanday. Búl kýnde Serik Qirabaevtyng ústazdyq qasiyeti jayynda aldyn kórgen keybir shәkirtteri estelikterinde jazdy. Bizding biluimizshe, ghalymnyng zertteulerin, shygharmashylyghyn taldaumen birge, ol kisining dәris oqu, sabaqty úiymdastyru әdistemesin әli de arnayy zerdeleu kerek. S.Qirabaevtyng әdistemelik qyry, pedagogikalyq sheberligi jýieli qarastyryluy qajet syndy. Álbette, biz synshy, ghalym, oqulyq avtory retinde kóp tanityn akademikting ústazdyq sheberligi óz aldyna jeke zertteudi kerek etedi dep oilaymyz. Ázirshe ústaz dәrisin az sózben tanityn bolsaq, ony bilimdilik, mәdeniyettilik, jýielilik arqauy dep payymdaugha keledi.

S.Qirabaev leksiya oqyghanda, qaghazgha kóp jýginbeydi. Auditoriyagha tura qarap, shәkirtpen erkin didarlasady. Akademiyadan kelgen keybir lektor aghaylar auditoriyada júmys istemegendikten, dәristi qaghazdan oqyp, teoriyalyq mәselelermen jalyqtyryp alatyn. S.Qirabaev bolsa, sabaq barysynda materialdy erkin aitatyn, әsirese aqyn ólenderin jatqa kóp oqityn. Mysaly, Qasym Amanjolov shygharmashylyghyna baylanysty dәriste dauylpaz aqynnyng otty jyrlaryn jatqa oqyp sabaq aitqany esimizde qaldy.

Taghy bir sipaty: sabaqqa keshikpey keledi jәne uaqytyly bosatady. Shәkirtke tiyesili ýziliske qiyanat jasamaydy. Týregep túryp dәris oqymaydy. Leksiyany ýnemi otyryp oqidy. Studentterdi týgendep, tekserip jatpaydy. Keybir ústazdarday kýiki tirlik jayynda әngime qozghap, әzildesip, sabaqtan alshaqtamaydy. Birden taqyrypty belgilep, sol boyynsha әngimesin bastap ketedi. Ústaz ben shәkirt arasynda aitarlyqtay meje (distansiya) saqtaydy. Dauysy aqyryn shyqsa da, studentter sabaqta múqiyat otyrady. Jasyn syilaghannan ba, ataghynan qaymyqqannan ba, әiteuir dәris kezinde sabaq tyndap, ózge dýniyemen ainalyspaydy. Ózi de qyzyqtyryp, ómirden mysal aityp auditoriyany mengerip alady. Sabaghym bitse eken, uaqytym tezirek ótse eken degen jýzinen sezim bayqalmaydy. Studentterge úryspaydy, namysyna tiyetin auyr sóz aitpaydy, ózin meyilinshe mәdeniyetti ústaydy. Suyq amandasady, uaqytyly kelip, sabaqtan song kóp keshikpey shyghyp ketedi.

Búl 1998 jyldyng mausym aiy bolatyn. «Qazaq әdebiyetining syny» kursy boyynsha emtihan tapsyru kýnimiz. Tórt jyl boyy týrli sabaq oqyp, әrqily minezdi ústaz aldyn kórsek te, dәl osy dәristey qiyn, onyng oqytushysynday qatal sabaq bolmaghanday sekildi. Búl emitihan qatardaghy synaqtyng biri emes, tura memlekettik emtihanday sezildi. Basqa qúrbylardy bilmeymin, ózime solay kórindi.

Ol kezde bizge ózge ústazdarymyz «Serik Qirabaevtyng emtihanynan alghan baghandy qoyamyz» dep eskertetin. Onyng mәnisi, S.Qirabaevtyng baghasy, birinshiden, obektivti, dәl, bilimindi, sabaqqa dayyndyghyndy eskeretin әdil bagha bolyp esepteletin. Ekinshiden, eshkimning qatysy joq, eshkim aralaspaghan óz enbeginning jemisi bolghandyqtan edi. Serik aghayymyz baghalaugha kelgende әdil, turashyl, prinsipshil. Eshkim ol kisige baryp syltauyn aityp bagha súray almaytyn. Ústazymyz da oqyghan balanyng obalyna qalmaytyn, pәndi mengermegen, materialdy oqymaghan studentke kerisinshe tiyisti tómen baghasyn qoyatyn. Jasyratyny joq, keybir student qúrbylarymyzdyng ústazdar arasynda, dekanat jaqta aghalary, tanys adamdary bolatyn. Tórtinshi kursqa deyin kimning kimge janashyr, tuys ekenin tanyp alghan edik. Solardyng kómegimen janaghy qúrdastarymyz keybir sabaqtardan asa kóp qinalmay, sabaqta birde kórinip, birde bolmay ótip jatatyn. S.Qirabaev emtihanyna kelgende, ol tanys adamdardyng eshqaysysynyng dәrmeni jýrmeytini belgili edi. «Qazaq әdebiyeti synynan» toptan Nazira Sýleymenova esimdi qúrbym ekeuimiz ghana «óte jaqsy» degen bagha aldyq... Serik Qirabaevtyng emtihanyna kýni-týni dayarlanghanym, odan shyqqandaghy kónil-kýiim artynsha auylgha jazghan hatyma aina-qatesiz týsipti...

Býgingi әdebiyet oqulyqtarynda, qazaq әdebiyeti synynyng tarihynda alash qalamgeri Qoshke Kemengerúly esimi atalady. Jiyrmasynshy jyldardaghy әdeby aitystar taqyrybyn sóz etkende, Q.Kemengerúlynyng maqalalary mysalgha keltiriledi. Shynyn aitqanda, student shaqta esimi endi aqtalyp, qalyng kópshilikke enbegi tanyla bastaghan Q.Kemengerúlyna qatysyng bar ma dep ústazdarymyz súraghanda, bir esepten, kónildi quanysh kernese, ekinshiden, ýlken atanyng esimine kir keltirmey, abyroyly jýruge tyrysatynbyz. Al S.Qirabaev qatardaghy kóp oqytushynyng biri emes. Ol óz túghyrynan tómendemeydi, biyiginde qalady. S.Qirabaev sabaghynda, Qoshkening әdebiy-syn maqalalary taldanugha tiyisti dәriste biz barynsha sabaqty múqiyat tyndaugha, ony meyilinshe tiyanaqty mengeruge tyrystyq. Alayda dәris barysynda Qoshkening esimi atalmady. Oghan renjigenimiz de joq. Mýmkin úrpaghy otyrghan son, aitpaghan da shyghar. Biz bolsaq, odan sayyn qúshyrlanyp, sabaqty tereng tanugha tyrystyq. Eger pәnning mazmúnyn bilmey jatsaq, emtihanda sýrinsek, úyat sóz maghan ghana emes Qoshkening atyna keledi dep úghyndyq.

Zertteu enbegining negizgi nysany HH ghasyrdaghy qazaq әdebiyeti sanalatyn S.Qirabaev alash bozdaqtarynyng taghdyrymen, sonyng ishinde Qoshkening ómirimen, shygharmashylyghymen tanys edi. Ghalym 1965 jyly Q.Kemengerúlynyng tandamaly shygharmalaryn Qazaqstan Jazushylar odaghynyng tapsyrysy boyynsha Á.Tәjibaevpen birge qarap shyghady. Q.Kemengerúlynyng әr shygharmasyna jeke pikir bildirip, tuyndy jazylghan paraqtargha qolyn qoyady. Qoshkening «Qazaq әielderi» atty toptama әngimelerine Á.Tәjibaev: «Búl da eskirgen. Jazylu týri de, stiyli de kónergen»,- dep pikir bildirse, S.Qirabaev: «Ábdilda pikirine qosylamyn»,- dep kórsetedi. Al S.Qirabaev Qoshkening «Jetim qyz» әngimesi turaly: «Mashinka dúrys baspaghan-au. Mashinkada dúrys basylmaghandyqtan, jaqsy oqylmaydy. Biraq әngime bas jaghynyng sóilemderin redaksiyalasa, basugha jaraydy. Búl – adam qayghysynyng dokumenti»,- degen pikir bildiredi. Q.Kemengerúly enbekterin qarap bolghan son, synshylar qorytyndy pikir jazady. Bizding otbasylyq jeke arhivte saqtalghan tarihy qújattyng týpnúsqasy tómendegidey:

«Qoshke shygharmalarynyng qay-qaysysy bolsa da, býgingi túrghydan qaraghanda, eskirgen eken. Oqushylar óz zamany túrghysynan qarap oquy ýshin jәne avtordyng óz basynyng ayanyshty jaghdayyn eske alyp, iriktep shaghyn jinaq basugha bolady deushilerdi qoldaymyn. Óz kezinde tәp-tәuir roli atqarghan «Altyn saqina», «Parashyldar», «Eski oqu» atty piesalary men «Jol ýstinde», «Erlik jýrekte», «Dýriya» degen әngimelerin jenil redaksiyalay otyryp, basugha úsynugha bolar.

Serik Qirabaev     28.12.1963».

Q.Kemengerúlynyng «Altyn saqina» atty shaghyn kitaby jary Gýlsim Jәmiqyzynyng qajyrly enbegining arqasynda «Jazushy» baspasynan jaryq kóredi. Onyng shyghuyna M.Áuezov, Q.Sәtbaev, Á.Marghúlan, P.Kәribjanov, Gh.Músabaev,  E.Ysmailov, S.Kýrleubaev syndy azamattardyng kómegi bolady.  S.Qirabaevtyng pikiri de ong yqpal etti dey alamyz. Alayda kórkem jinaq dýkenge jetkizilmey, tәrkilenip, avtory alashordashyl dep aiyptalyp, onyng esimi taghy shiyrek ghasyr boyy qayyra úmyttyrylady. Tek 1988 jyly, Shәkәrim, A.Baytúrsynúly, J.Aymauytúly, M.Júmabayúly aqtalyp jatqan kezde «Qazaq әdebiyeti» gazetinde әdebiyet synshysy Rәziya Rýstembekovanyng «Qalamger Kemengerov» atty maqalasy jaryq kórgennen keyin ghana ómiri men shygharmashylyghy kópshilik nazaryna bólenedi. Endigi uaqytta Q.Kemengerúly múrasyn jinaugha, ony san sala boyynsha zertteuge jol ashylady.

Ghylymy jetekshim D.Qamzabekúlynyng úigharymymen 2000 jyly kandidattyq dissertasiyamnyng taqyrybyn bekituge M.Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner institutyna bardym. Sol joly ghylym ordasynda Sh.Ybyraev (tóragha), Z.Ahmetov, Sh.Eleukenov, J.Ysmaghúlov, B.Mamyraev, Z.Qospaqov, B.Qúndaqbaev, B.Maytanov, B.Ybyrayym, S.Sәkenov syndy belgili әdebiyettanushy, ónertanushy ghalymdar bastaghan alqaly jiynda zertteu taqyrybymyz boyynsha ong pikir bildirip, odan bolashaqta nәtiyjeli júmys kýtuge bolady dep jyly sózdi akademik Serik Qirabaev aitty. Kórnekti ghalymnyng ong baghasy taqyryptyng bekitiluine septigin tiygizdi, keleshek ghylymy júmystyng jazyluyna sebep boldy. Osy joly ústazymyz búrynghysha qatal kórinbedi, hal-jaghdayymyzdy bilip tilektestigin aitty.

Bizdi tәrbiyelep ósirgen Narmanbet Qoshkeúly da 1927 jyldyng tóli. Ol 1937-ning qyzyl qyrghynynda әkesiz qalyp, halyq jauynyng balasy retinde Omby jaqtaghy aghayynda bas saughalap jetildi. Almatydaghy qazaq oqu ornyna bara almay, Reseyde bilim aldy. Atamyzdyng taghdyry ózgeshe qalyptasqanda, ol da zamandastary Serik Qirabaev, Nyghmet Ghabdulliyn, Mýsilim Bazarbaev, Túrsynbek Kәkishev, Zeynolla Qabdolov, Rahmanqúl Berdibay syndy әdebiyettanushy ghalymnyng biri bolar ma edi dep oilaytynbyz. Keyin bizdi Almatygha alyp barghanda «Kiside ketken eseni qayyr, tarihta qalghan qaryzdy qaytar. Babannyng jasamaghanyn jasa, jaza almaghanyn jalghastyr» dep aitpasa da, kónilinen sol maghynadaghy oidy týsingen edik. Sondyqtan da bolar, Serik Qirabaevty kórgenimizde kóz aldymyzgha tәrbiyelep ósirgen Narmanbet atamyz elesteydi. «Ákeng ólse de, kózin kórgen adam aman bolsyn» degen naqyl eske oralady. Alash bozdaqtary aqtalghannan keyin Narmanbet Qoshkeúly men Serik Qirabaev ghylymy konferensiyalarda, týrli mәdeny jiyndarda kezdesip jýrdi. Birge týsken suretteri de saqtaldy.

Ardaqty Serik Smayylúly - biz ýshin aldymen qadirli ústaz, qazaq әdebiyetining tútas bir dәuirin zerttep jýielegen kórnekti ghalym. Odan keyin janyma jaqyn jandardyn, qymbat Narmanbet atamnyng kózin kórgen tarihtyng tiri kuәgeri. Ol kisining abyz aqsaqal bolyp ortamyzda esen-aman jýre beruine tilektespiz. Jaratqannyng syilaghan jasyn jasap, shóbere men shópshekten janylghansha ómir jaryghyna toymay berekeli ómir sýre bersin deymiz. Ústazgha qarap boy týzegen shәkirtteri abyzdyng jasyna jetse, jolyn jalghastyrsa, búl da – elding jәne salanyng abyroyy.

Qayyrbek Kemenger, L.N.Gumiylev atyndaghy EÚU qazaq әdebiyeti kafedrasynyng dosenti

Abai.kz