Tarihta qayshylyqqa toly túlghalar bar. Alayda, olardyng ómiri men qyzmetin arnayy zerttep jýrgen mamandar emes, qatardaghy azamattardyng sonyng ishinde jas jigitterding qyzbalyqpen, dyz etpe sәtten tughan oilarynyng bәrin býgingi zamana jetistigin paydalana otyryp әr jerden qyltita berui jón emes. Avtorlardyng sózimen aitqanda, tarih ekining biri, egizding synarynyng ermegi emes. Endeshe, búdan keyin adamnyng enbegine jәne onyng tarihshy retindegi pikirine qúrmetpen qarap, naqty tarihy dәiektilikke negizdelmegen oi-pikirlerdi asyghys aitpaugha shaqyramyz!

Qalghanyn oqyrmandarymyz da aita jatar...

«Abay» aqparattyq portalynyng redaksiyasy

«Jer astynan jik, jik shyqqanda tik shyqty» dep atam qazaq aitqanday 15.01.2011 jyly «Ayqyn» gazetinde belgili qogham qayratkeri, filolog ghalym Túrsyn Júrtbaydyng XX ghasyrdyng basyndaghy Alash ziyalylaryna arnalghan súhbaty jariyalandy. Alash taqyryby Qazaqstannyng әrbir otanshyl azamatyn qyzyqtyratyny anyq. Biz de osy maqsatpen maqalagha manyz bergen bolatynbyz. Alayda, súhbat ishinde bolghan keybir oilar bizdi bey-jay qaldyrmady. Mәsele qoghamgha belgili aptal azamattyng qazaq tarihyna tompaq keletin oilardy ortagha tastauynda bolyp otyr. Filolog ghalym tarihy taqyrypta oy qozghay otyryp Túrar Rysqúlov pen Sәken Seyfullindi qaralaydy jәne Mústafa Shoqaydyng býgingi dengeyimen kelispeydi.

Tarihta qayshylyqqa toly túlghalar bar. Alayda, olardyng ómiri men qyzmetin arnayy zerttep jýrgen mamandar emes, qatardaghy azamattardyng sonyng ishinde jas jigitterding qyzbalyqpen, dyz etpe sәtten tughan oilarynyng bәrin býgingi zamana jetistigin paydalana otyryp әr jerden qyltita berui jón emes. Avtorlardyng sózimen aitqanda, tarih ekining biri, egizding synarynyng ermegi emes. Endeshe, búdan keyin adamnyng enbegine jәne onyng tarihshy retindegi pikirine qúrmetpen qarap, naqty tarihy dәiektilikke negizdelmegen oi-pikirlerdi asyghys aitpaugha shaqyramyz!

Qalghanyn oqyrmandarymyz da aita jatar...

«Abay» aqparattyq portalynyng redaksiyasy

«Jer astynan jik, jik shyqqanda tik shyqty» dep atam qazaq aitqanday 15.01.2011 jyly «Ayqyn» gazetinde belgili qogham qayratkeri, filolog ghalym Túrsyn Júrtbaydyng XX ghasyrdyng basyndaghy Alash ziyalylaryna arnalghan súhbaty jariyalandy. Alash taqyryby Qazaqstannyng әrbir otanshyl azamatyn qyzyqtyratyny anyq. Biz de osy maqsatpen maqalagha manyz bergen bolatynbyz. Alayda, súhbat ishinde bolghan keybir oilar bizdi bey-jay qaldyrmady. Mәsele qoghamgha belgili aptal azamattyng qazaq tarihyna tompaq keletin oilardy ortagha tastauynda bolyp otyr. Filolog ghalym tarihy taqyrypta oy qozghay otyryp Túrar Rysqúlov pen Sәken Seyfullindi qaralaydy jәne Mústafa Shoqaydyng býgingi dengeyimen kelispeydi.

Songhy jyldary myna bir ýdiris keng etek aldy zertteushiler ózderining zerttegen túlghasynyng ataghyn (ol túlgha múnday ataqty qajet etpese de) kóteru ýshin basqa túlghalardyng dengeyin tómendetuge tyrysuy. Búl ókinishke oray zertteushiler emes túlghalar arasyndaghy teketiresti shygharyp otyr. Keshe ghana Áuezov pen Múqanovty aitystyru toqtaghan siyaqty edi, endi býgin taghy bir daudyng beti shyghyp otyr. Búl joly da sol zertteushi ghalymymyz túlghalardy bir-birine aidap saluda. Áytpese Bókeyhanov, Rysqúlov, Shoqay arasynda qanday da bir pikirtalas shyghypty degen derekti estimeppiz. Búl túlghalardyng barlyghy da qazaqtyng erteni ýshin kýresken qayratkerler, Qazaqqa tiyimdi jol osy dep әrqaysysy iydeologiyanyng әr baghytyn ústady, tandaghan joldary ýshin jandaryn berdi. T. Júrtbay bolsa tek Alash qana qazaq mýddesin kózdedi qalghandary qazaqtardyng jartysy joq Týrkistan memleketin qúrghysy keldi deydi. Biraq, T. Rysqúlov, S. Qojanov tatar qayratkeri Mirsayd Súltanghaliyev jәne bashqúrt tekti Zaky Uәlidiymen iydeyalas bolyp, Ortalyq Aziya, Tatarstan jeri jәne Bashqúrtstan aumaqtarynda «Ýlken Týrkistan» memleketin qúrudy maqsat etkenin, al M. Shoqay men M. Tynyshbaevtyng atalghan aumaqta kommunistik emes Týrkistan qúrudy kózdegenin tarihshy ghalymdar men kózi qaraqty azamattar bilmeydi dey almaymyz. Tipti, olar búl memleketke Ázerbayjan men Týrkiyany qosyp alghysy keldi, osy elderding iydeyalas qayratkerlerimen birigip júmys jasady. Búl túlghalardyng maqsaty bayaghy Týrik qaghanatyn janghyrtu bolatyn. Osy maqsatpen 1920-shy jyldary Alash qayratkerlerining kóbisi Tashkent qalasyna jinaldy emes pe?

Á. Bókeyhanov, T. Rysqúlov, M. Shoqaydyng әrqaysysy da qazaq tarihynda ózindik orny bar shoqjúldyzdar. Al olardyng bireuin kóterudi, bireuin týsirudi zertteushiler kótermese, memleket kóterip otyr degen qate pikir bolar. Óitkeni búlardyng tarihtaghy ornyn bir-birinen asyrugha tyrysu bos әureshilik jәne bir túlghany úlyqtau arqyly ózgelerin tómendetuden eshtene útpaymyz. Ótkenge topyraq shashqangha bolashaqtyng da tas atatynyn úmytpaghanymyz jón.

Eger Sәken men Túrardyng kinәsin dәleldeytin derekter bar bolsa ol derekpen aldymenen derektanushylar ainalyssyn. Búl ghylym salasyn oqyghandar tarihy derekterdi taldap, ishindegi jazylghan sóilemderdi tipti sózderge deyin jiktep avtordyng qanday maqsatpen jazghanyn anyqtap beredi. Ókinishke qaray, qolyna derek týsken kez-kelgen ghalym jogharydaghyday sýzgiden ótkizbey derekterdi ondy-soldy paydalanyp keledi. Búl týrli pikirtalastyrdyng tuyndauyna sebep bolyp otyr. Sondyqtan derektermen júmys jasaudy derektanushylardyng nemese kәsiby tarihshylardyng enshisine qaldyrghan dúrys bolar.

Sonday-aq, súhbatta filolog ghalym T. Júrtbay Tayyr Jarakovtyng ólenderin «óndeu» jayly óz oiyn ortagha salghan eken. Tipti múny birneshe mysalmen keltirgen ol óleng shumaqtarynyng ishindegi «komsomol» degen sózdi «jasúlan» dep audaru arqyly býgingi úrpaqqa oqytudy úsynuda. Osy arqyly filolog aghamyz belgili-bir sebepter tua qalsa kez-kelgen tarihy derekti búrmalay alatynyn kórsetip alghan sekildi. Mýmkin shygharmalaryndaghy tarihy mәselelerdi әdeby jelimen jazghan shyghar? Biraq tarih әdebiyet emes, eger ony búrmalasang bir halyqtyng ótkeni búrmalanady. Onsyz da jetpis jyl búrmalanghan tarihty týzetemiz dep tarihshylarymyz jantalasuda. Mýmkin olardyng múnday mәselelerge kónil audara almay jatqandyghyna jogharydaghy búrmalanghan tarihty týzetuden qoldary tiymey jatqandyghy sebep bolyp otyrghan shyghar.

T. Júrtbay tarihshylargha biraz syn aitypty. Áriyne «bozókpe» tarihshylardyng bar ekendigin joqqa shygharugha bolmas («bozókpeler» әlemning barlyq elinde jәne barlyq ghylym salasynda tabylady), biraq óz salasyn jetik biletin tarihshylarymyz da jeterlik jәne múnday túlghalar arasyndaghy tartystyng aq-qarasyn solar ajyratyp beredi dep oilaymyz. T. Júrbaymen bolghan súhbattan tarihpen kәsiby tarihshylardyng ainalysuy qajettigi angharylyp túr. Óitkeni tarih ghylymy kez-kelgenning bas súgha beretin auyldyng alty auyzy emes. Ol óte nәzik ghylym, eger qara qyldy qaq jaratynday dәldikpen jýrmeseng qisayyy mýmkin, onda onyng zardaby ýlken bolady. Tarih iyirimderine tarihshylardyng sheberlik mektebinen ótpegen azamattardyng qalam tartuy babalar aldynda úyatqa qaldyra bereri anyq!

Erkebúlan Álimhanúly, Sәken Esirkepov

«Abay-aqparat»