Biz qúdaydan qorqamyz ba, әlde qytaydan qorqamyz ba? Qytayda ekstremizm jәne terrorizmmen kýresu nauqany ayasynda qandastarymyz týrmege qamalyp, is-týssiz joghalyp, odan qalsa, «sayasy sauat ashu-tәrbiye» lagerilerine jóneltilip jatyr. Qanymyz bir, tilimiz bir Qytay qazaqtarynyng osy jaghdayynan habarsyz, al habardar bolsaq, ýnsiz otyruymyzdyng sebebi nede? Boyymyzdy jaulaghan qorqynysh ýrey me, әlde qanymyzgha singen nemqúraylylyq pa? Osy súraqtardyng jauabyn Qytaydaghy bauyrlardyng múnyn múndap, zaryn zarlap jýrgen otandasymyz Serikjan Bilәsh bauyrymyzdyng «DAT» aidaryna bergen súhbatynan tabugha tyrystyq.

– Serikjan myrza, Qytaydaghy qazaqtardyng jaghdayy turaly dabyl qaghyp jýrgen bir belsendi toptyng mýshesisiz. Qytay «jabuly qazan» erejesin ústanyp, qysym kórsetilip jatqan qandastarymyzgha qatysty aqparatty syrtqa shygharmaugha mýddeli. Al Qytaydaghy osy ozbyrlyq jaghdaydy jar qúlaghy jastyqqa tiymey, BAQ arqyly jariyalap jýrgen sizderdi qaralau әreketteri boldy degendi estip bilip jýrmiz. Ony úiymdastyryp otyrghan kimder? Qaralaushylardyng maqsaty ne?

– IYә, múnday әreketter әleumettik jelilerde býrkemeli ataularmen úiymdastyryldy. Keybiri sayttarda jaryq kórdi. Keyin «Uatsap» toptarynda tarady. Mening әpke-jezdemnin, sheshemning jeke qújattaryna deyin jariyalady. Olardyng shekaradan ótken kýnderin aityp berip otyrdy. Búnday aqparattardy olargha tek qana Qytay jaghy bere alady. Men tipti ózimning apayymmen bir familiyada da emespin. Onday mәlimetti Qytaydan almasa, basqa esh jerden bile almas edi.

– Sonda Qytay jaghy oralman-ziyalylardy paydalanyp, qazaqtargha qatysty jaghdaydy býrkep qalugha mýddeli bolghany ghoy?

– Álbette! Qytaydaghy qazaqtyng ayanyshty taghdyryn jariya etpeuge tyrysqan Qytay jaghy bizding keybir aghalarymyzdy jaldamaly etip, óz mýddelerine paydalanuda. Mәselen, jogharyda aityp ketkenimdey, shekaralyq qúpiya qújattar búl «jaldamalylargha» arnauly organdardan kelip týsken. Al ol aqparat, әlbette, tegin jariyalanyp otyr dep taghy da aita almaymyn. Yaghni, bir qazaq – ekinshi qazaqty qytay aqshasynyng kómegimen qudalap jatyr degen sóz.

Taghy qaranyz. Meni «Jarqyn jeti» býrkenshik atyn jamylyp, jelilerge jazyp jýr dep aiyptap otyr. Ol býrkenshik at emes, ol mening qalam atym – psevdoniym. Ibrahimnyng – Abay bolghany degen siyaqty. Ózimning qalam atymmen Qytaydyng sayttarynda men osy atpen kóp dýnie jazdym. Onyng ishinde jeti kitap bar. Bir jolda emes, úzaq sapar estelik retinde jazdym. Sóitip qalam atym qalyptasty.

Qytayda eshkim kótermegen mәselelerdi men kóterdim. Maghan jauap retinde Qytaydyng jaldamaly jazushylary men jayynda maqalalar jazdy. Onyng biri Abai.kz saytynda jariyalandy. Meni Qytaydyn, Amerikanyng tynshysy dedi. Meni bir kýnde ýsh pәter satyp alghan dedi. Meni Qytay jaqtan kóshi-qon toqtaghanda, apa-jezdesi 2017 jyldyng jazynda qalay kóship keldi dedi. Ol kezde kóshi-qon әli toqtamaghan edi.

Qysqasy, meni «qytaydyng shpiony» dep, qazaqtyng qolymen týrmege japtyra almay, Qytaydyng jaldamaly jazghyshtary maghan jәne mening bauyrym Qydyrәli Orazúlyna jappaghan jalasy, jaqpaghan kýiesi qalghan joq.

– Qytay qazaqtaryna jәne qytaylyq sayasattyng zymiyandyghyna qatysty osy aqparatty jariya etu maqsatynda nendey әreketter jasaldy jәne odan nәtiyje boldy ma?

– Aldymen aitayyn, Qytaydaghy qazirgi jaghday tipti qiyn. Tuystar bir-birinen ajyrap qalghan. Qazaqstangha kóship kelgen bala-shagha, auyldaghy shal-kempirding tiri ne óli ekenin bile almay otyr. Mýmkin, ólip qalghan shyghar. Osynday jaghdaydyng oryn alghanyna jarty jyldan asty.

Biz barlyq әreketterimizdi «Ata júrt erikti jastary» tirkelmegen úiymynyng atynan jasadyq. Ýsh ret baspasóz mәslihatyn úiymdastyrdyq. Birinshi baspasóz mәslihatyn Dýniyejýzi qazaqtarynyng qúryltayynyng aldynda eki kýn búryn ótkizdik. Ondaghy kózdegen maqsatymyz – qúryltayda osy mәsele kóterilse eken dep oiladyq. Búl mәseleni Múhtar Shahanov, Dos Kóshim aghalarymyz ben Aydos Sarym, Rasul Júmaly bauyrlarymyz minbeden kóteremiz dep bizge uәde berdi, biz kýttik. Biraq qúryltay óterden eki kýn búryn ol kisiler bizge habarlasyp, ózderining qúrmetti qonaqtarynyng tiziminen alynyp tastalghandaryn aitty.

Sosyn óz ishimizde aqyldastyq. Biz sayasatker emes edik: bireuimiz kәsipker, bireuimiz dәrihanashy degendey. Dýniyejýzi qazaqtary qúryltayynda búl mәselening aitylmaytynyna sol kezde 100 payyz senip, amaldyng joqtyghynan qúryltay bastaludan eki kýn búryn baspasóz mәslihatyn ótkizdik. Bizdi qoldaghan ýlken ziyalylargha Alla razy bolsyn! Sovethan Ghabbasov, Qabdesh Júmadilov aqsaqaldarymyz osy mәseleni kóterdi. Al qúryltaygha qatysqan, Qytaydan kelgen mýiizi qaraghayday, orden taqqysh qogham qayratkerleri, ataghy Alatauday aqyn-jazushy ziyalylar arasynan bir adam búl mәseleni tis jaryp aitpady. Olardyng bәri kezinde Qazaqstannyng azamattyghyn alghan, memleketten ýy alghan adamdar. Olar Qytaydan habarsyz qaldy degenge senbeymin. Sebebi bәrining alpys apasy, jetpis jezdesi Qytayda. Sóitip, Qytaydan kelgen ózimizding ziyaly aghalarymyzdan kónilimiz әbden qaldy.

– Aytpaqshy, ol qúryltayda bir azamattyng Qytaydaghy jaghdaydy aityp, sóz sóilegenin bizding gazet jazghan edi...

– IYә, bizding belsendi top Ermúrat aghamyz Bapiymen jolyghyp, gazet tarapynan aqparattyq kómek kórsetuin ótingenimizde, «DAT» sol azamattyng sózin tolyq basyp shyghardy. Sodan beri sizderding gazet Qytaydaghy qazaqtar mәselesin ýnemi nazarda ústap keledi. Biz oilamaghan, sóilespegen, esh aralaspaghan Ómirhan Altyn esimdi Germaniyadan kelgen bauyrymyz qúryltayda beyresmy kezekti rúqsat alyp, Qytaydaghy qazaqtar mәselesin qúryltayda aityp ýlgerdi. Oghan tosqauyl jasaudyng әreketteri de boldy. Búl azamattyng әreketi ýnsiz, «auyzy tigilip», «tili kesilip» qalghandarmen salystyrghanda, naghyz erlik boldy. Ókinishke oray, tútas qogham sonday bir óli ýnsizdikte, nemqúraylylyqta, ózining qanyna tartpaytyn, qazaghyna jany ashymaytyn qansyz, últsyz, dinsiz halde dep aitugha tolyq negizim bar.

– Al qazaqstandyq resmy BAQ búl mәsele tónireginde nege ýnsiz otyr dep oilaysyz?

– Men memlekettik aqparat sayasatyna bagha bere almaymyn. Degenmen, memlekettik BAQ «janbyr-janbyrdyng arasymen», eki joldyng ortasyna qystyryp bolsyn aitatyn mәsele shashetekten. Mәselen, osy qúryltaydan keyin Qazaqstan tarapynan Qytay ókimetine qansha nota jiberildi jәne ol notanyng mәtini qanday? Ol memlekettik qúpiya ma? Ol tek Qytayda tútqynda otyrghan, sol kezde belgili bolghan eki nemese ýsh Qazaqstan azamatynyng mәselesin kóterdi me, joq tútas qazaq kóshining toqtap qalghandyghyn aitty ma? Qytaydyng qiytúrqy sayasaty Qazaqstannyng memlekettik sayasaty bolghan kóshi-qondy toqtatyp, Qazaqstanda ómir sýrip otyrghan jarty milliongha juyq Qytay qazaqtaryn qyspaqqa alyp, ol jaqtaghy tuystaryn kepilge ústap, búl jaqtaghy qazaqty ýrkitip-qorqytyp otyrghanyn bizding memleketimiz kóterdi me?

Búl mәsele qoghamgha ashyq bolu kerek. Aghylshyn tildi aqparatty, týrik tildi aqparatty, Europa Amerikadaghy «Niu-York tayms» jәne «Vashington post», «Erkin Aziya», «Erkin Europa», «Biy-biy-si» agenttigi búl mәseleni erkin jazyp jatyr. Búl mәsele Amerika kongresinde talqylandy. Sonda Qytaydaghy qazaq problemasy nelikten bizding qazaq qoghamynda talqylanbay jýr? Búl men ýshin júmbaq jaghday.

Búl tek qana bizding biylikke, memleketke degen ókpe-nazymyz emes, tútas qazaq qoghamyna, ózin qazaq sezinetin әrbir qazaqqa, tútas Qazaqstan azamattaryna, qoghamdyq úiymdargha, әrbir tilshi-jurnalistke ortaq taqyryp boluy kerek edi. Osy orayda mening qoyatyn súraghym bar: Sizder әlemdik aqparatty kórmey, estimey otyrsyzdar ma? Onda Qazaqstanda, Almatynyng irgesinde túryp jatqan oralmandardyng hal-jayyn nege bilmeymiz? Qytaydaghy tuysymen bir jyl boyy sóilese almay otyrghanyn nege súramaymyz? Shaqyrtyp alyp ketip, tútqynda otyrghandardy nege súramaymyz? Tiri jetim, tiri jesir bolyp, kýieuleri – asyraushylary Qytayda qalyp, isher asqa, kiyer kiyimge, jaghar otyngha jarymay otyrghandaryn nege súramaymyz? Nege Astananyng atqaminer aq jaghalylary oralmandardy jiyp, qanday múnyng bar, qanday aryzyng bar dep súramaydy?

– Shamasy, búl ýnsizdik Aqordanyng Qytaygha qatysty ústanghan jalpaqshesheylik sayasatynan tughan siyaqty. Degenmen, qazaqtyng bir púshpaghy qiyndyqqa tap bolghanda, jalpy qazaq qoghamy qozghalyssyz jatqany elding bolashaghynan qater sezdiretin siyaqty...

– Jalpy qazaq qoghamyn aitasyz, biz tipti meshitke baryp, Qytaydaghy qazaqtargha dúgha jasandarshy dep ótindik. Sonda bizding imamdarymyz toytarys berdi: «Biz sayasatqa aralaspaymyz, sayasy dúgha jasamaymyz» degen imamdardyng jauabynan son, rasynda da, jaghamyzdy ústadyq. Atasy bólek Miamagha arnap bes jýz myng dollar gumanitarlyq kómek jiberdik. Al irgemizdegi qandastargha kónil bólmey, qúshaghymyzgha oralghan qazaqtarymyz zar enirep otyrghanda, ýnsiz otyrmyz. Qytaydaghy qazaqtardyng taghdyry – últtyq tragediya! Búl bizdegi otarsyzdandyru kýresining bolmaghandyghynan, biz azat elde 26 jyl boyy ózimizding azat ekenimizdi sezine almaudan, qúldyq sananyng sýiegimizge deyin ótip, qanymyzgha daryp ketkenning bir belgisi! Osynshalyq dengeyde últsyzdandyq! Keshe ghana Reseyding Kemerov oblysynda súmdyq apat bolghanda, qazaqtar enirep, etekteri tolyp ketkende, myna jaqta otyryp, men de qan jyladym. Sol Reseydegi apat qúrbandaryna men de tilektespin.

Biraq әleumettik jelide zar eniregen sol qazaqtar nege bir tughan qazaghynyn, qandasynyng mәselesine basy qatyp, bir auyz jyly lebizin bildirmeydi? Biz qanday halyqpyz? Árbirden keyin Qytaydyng búl qysymy tәuelsizdigimizge qater tóndirip túr! Búl ýlken qater. Osy mәseleni nege qogham kótermeydi?

– Sizding búl súraghynyzgha biz jauap berip kóreyik: qazaq qoghamy óz biyligining qatang rejiyminen әbden zәrezap bolghan. Bizdegi rejim Qytaydaghy jaghdaydan әste kem bolmasa kerek...

– Búl jerde bir mәseleni men anyq aitamyn. Jaldamaly jazghyshtar Qytaydyng býkil qylmysyn juyp-shayyp otyr. Qytay sayasatyn býrkep, jaghdaydy kerisinshe jazyp otyrghan adamdar Qazaqstanda ómir sýrip jatyr. Olar әleumettik jelining qoldanushylary. Olar ýlken professor ziyalylar, olar neshetýrli salgha kirip alghan «qytaydyng shpiondary», biraq olar Qazaqstan azamattary. «Qytayda eshtene bolyp jatqan joq, ol jaqta sottalghandar, ústalghandardyng bәrin ekstremist, terrorist» dep otyr. Tauda jýrgen, namazdyng ne ekenin bilmeytin malshynyng terrorizmge qanday qatysy bar? Kýnin әreng kórip otyrghan eginshi-diqanshy ekstremizmge qalaysha qatysty?

Qazaqstangha kelip-ketkeni ýshin, 15 jyl búryn tuysshylap qaytqany ýshin, osynda kelip, podkurs oqyp, oqugha týse almay, keri qaytqan 15 qazaqty sottap jiberdi. Solardyng ekstremizm, terrorizm, separatizmge ne qatysy bar?

Búl mәselege eki túrghydan qarayyq. Biri – sol jerdegi qazaqtardy «quyryp jedi», «pisirip jedi», maqúl – ýndemeyik. Biraq nege Qazaqstangha kóship kelip, azamattyq alghan qazaqtardyng ózine qiyanat jasap otyr?! Olar Qazaqstan Respublikasynyng tolyq qúqyly azamattary ghoy. Qazaqstan biyligi óz azamattaryn halyqaralyq paktiler men deklarasiyalar negizinde qorghauy tiyis qoy! Joq, Qazaqstan jaghy Qytaygha bir-eki nota joldady da, ýnsiz otyr.

Jaraydy, el biyligining Qytay aldynda әldebir mindettemesi bar delik. Biraq osy mәseleni nege qogham bolyp kótermeymiz? Bekbolat Tileuhan aghamyz jayshylyqta, el aman, júrt tynysh uaqytta ýsteldi toqpaqtap, eger Qytaydyng qazaqtary kóship kelse, biz Amerikadan asyp keter edik dep aitqanda, kýlli júrt jýregimizben riza bolyp, qol shapalaqtaghanbyz. Bekbolat Qytaygha barghanda, onyng әnine, sózine, sheshendigine, jyraulyghyna qúmar jastar onymen birge fotogha týsken. Sol suretke týsken jiyrma shaqty qazaq tútqyndaldy dep әlemdik aqparat jar saldy. Bar bolghan aiyby – Bekbolatpen fotogha týskeni. Artynan Bekbolatpen fotogha týsken birinshi tútqyndalghan azamat týrmede qaytys boldy degen aqparat shyqty. Ol turaly tipti aghylshyn tildi aqparattarda da jariyalandy.

Al sol ýstel toqpaqtaghysh mening deputat agham qayda qazir?! Ol nege lәm-mim demeydi? Biz nege ýnsiz qalde otyrmyz? Biz qúdaydan qorqamyz ba, әlde qytaydan qorqamyz ba? Biz tәuelsiz Qazaqstan Respublikasynda ómir sýrip jatyrmyz ba, joq әlde Qytaydyng tәueldi provinsiyasyna ainalyp qaldyq pa?! Nege imamdarymyz alaqan jayyp, dúgha qyludan qorqady? Nege býkil qalamger, ziyaly jazushy osy mәseleni aitudan qorqady? Nege sayasatqa ómiri aralaspaghan bizder osy mәseleni kóteruge mәjbýr bolamyz?!

– IYә, sizding búl súraqtarynyzgha biylik te, Bekbolat ta auyz ashyp, eshtene aita almas. Biraq qoghamnyng ainasy sanalatyn baspasózding ýnsizdigi, rasynda da, qorqynyshty...

– Siz ony aitasyz, myna jaghdaygha qaranyz: jyldyng 7 jeltoqsan kýni ýshinshi baspasóz mәslihatyn ótkizdik. Jiyrmagha juyq zarlaghan, jylaghan tiri jetim, tiri jesirdi Astanagha aparyp, jolyn kóterip, qonaqýiine jatqyzyp, baspasóz ýiine jarty million tenge aqshasyn tóledik. Memleketke, jogharghy jaqqa aitaryn aityp qalsyn, myna qogham Qytayda bolyp jatqan súmdyq alapat jaghday turaly bilsin dep talpyndyq. Ókinishke oray, sizderding gazetten basqa birde-bir aqparat qúraly sol sharamyzdy jariyalaghan joq.

– Qazaqstannyng memlekettik organdaryna osy orayda joldaghan aryz-shaghymdarynyzgha qaytyp jatqan jauaptar bar ma?

– Bizde jinalghan bes jәshik aryzdy QR Syrtqy ister ministrligine ótkizdik. Bizding aryzdarymyz bir bet, eki bet bolyp ólshenbeydi, jәshiktep ólshenedi. Biraq, ókinishke oray, jauap bolghan joq.

– Bizding gazet arqyly qazaq qoghamyna aitar taghy qanday datynyz bar?

– Men tútas Qazaqstan qoghamynyng oyanuyn ótinemin. Tútas ziyalynyng oyanuyn ótinemin. Árbir qazaqtyng jigiti oyansyn deymin. Árbir jigit ózining kórshi Qytaydan kelgen qazaghyna baryp, múnyn tyndasyn, kózining jasyn sýrtsin, jetimining basynan sipasyn, olardyng qayghysyn bilsin dep ótinemin. Ol qazaqtar keshegi Aqtaban shúbyryndy kezinde ózining meyirimdiligin joghaltpaghan halyq, keshegi 1962 jyly 200 myng otbasy Qytay asyp, Qazaqstangha kelgende, meyirimdiligin joghaltpaghan halyq. Keshegi stalindik qughyn-sýrgin kezinde atasy basqa, dini basqa qauymdardy bauyryna basqan qazaq nege býgin qytaylyq fashizm, qytaylyq shovinizm, qytaylyq genosizmning qúrbany bolyp, Qytaydaghy tuystary jәbir kórip, myna jaqta zar enirep otyrghan ózining qandasyna kelgende salqyn qandy bolady?

Joq, olardyng jýreginde meyirim bar, tek aqparat jetpey túr. Men býkil Qazaqstandaghy barlyq dindarlar, barlyq imamdar Qytaydaghy qazaqtar ýshin jәne osyndaghy qan jylap jatqan qazaqtar ýshin dúgha qylsyn, әrbir júmada, bes uaqyt namazynda ashyq, jasyryn dúgha qylsyn dep ótinemin. Árbir qolyna qalam ústaghan ziyaly, jurnalist, әleumettik jelidegi qoldanushy kem degende bir ret osy mәseleni kótersin dep ótinemin. Men Qazaqstan Respublikasynyng ýnsizdigine Qytay tarapynan óte zor qauip tónip túrghandyghyn bilgendigimnen, sezgendigimnen, ózim Qytayda tuyp-óskendigimnen Qazaqstan halqyn eskertkim keledi. Biz Qytaydyng «júmsaq kýshinin», «júmsaq ekspansiyasynyn» qúrsauynda әbden qúmgha batyp, jantalasyp jatqanymyzdy ózimiz de bilmeymiz. Eger biz qazir oyanbasaq, myna tәuelsizdikten de, egemendikten de aiyrylyp qalamyz!

– Súhbatynyzgha rahmet! Óz tarapymyzdan sizderge әrdayym aqparattyq qoldau kórsetuge dayynbyz.

Azamat Shormanhanúly

"DAT" gazeti,

5-kókek, 2018j.