Qazaqtyng bas aqyny Abay ólenderining tasqa basyluyna 100 jyl toldy arghy jyly. Sol danyshpan aqynnyng ólen-sózin jinap, Shynghystaudan sonau Peterborgha arqalap aparyp kitap etip bastyrghan Kәkitay Ysqaqúlynyng aty býgingi tanda qúrmetpen ataluy tiyis. «Abaydyng baspagha shyghuyna tarihtyq, birinshi zor enbek etushi - Kәkitay deymiz». Búl Kәkitaygha berilgen anyq bagha, Múhtar Áuezovting sózi. Kәkitay turaly kezinde Á.Bókeyhanov, Árham Kәkitayúly, Q.Múhamedhanúly estelik, maqalalar jazyp, qúndy derekter qaldyrdy.

Jalpy Kәkitay turaly sózdi Abaydan, Abaydyng әdeby ortasynan bastaghan jón. Qazaqtyng qara ólenin shyrqau biyikke shygharghan Abaydyng ýlken qareketining biri - óz ainalasynda әdeby mektep qalyptastyruy. Sol әdeby mektepting beldi ókili - Kәkitay Ysqaqtyng balasy bolghanymen, tikeley Abaydyng tәrbiyesinde kórip ósken. Árham Ysqaqúlynyng esteligine baqsaq, Kәkitaydy oqyta almaymyn degen Ysqaqtyng sózin estigen Abay: «Olay bolsa sen oqyta almaydy ekensing ghoy, endi búl Kәkitaydy men bala ghyp alamyn, ózim oqytyp, ózim tәrbiyeleymin, bala meniki»,- degen eken. Sodan Abay dýniyeden ótkenshe jiyrma jyldan astam uaqyt Kәkitay Abay tәrbiyesinde bolady. Birinen song biri balalary, odan keyin Abaydyng ózi dýniyeden ótkennen keyin Abay auylynyng mal-janyna bas-kóz bolghan estiar kisi de Kәkitay bolyp qalady.

Qazaqtyng bas aqyny Abay ólenderining tasqa basyluyna 100 jyl toldy arghy jyly. Sol danyshpan aqynnyng ólen-sózin jinap, Shynghystaudan sonau Peterborgha arqalap aparyp kitap etip bastyrghan Kәkitay Ysqaqúlynyng aty býgingi tanda qúrmetpen ataluy tiyis. «Abaydyng baspagha shyghuyna tarihtyq, birinshi zor enbek etushi - Kәkitay deymiz». Búl Kәkitaygha berilgen anyq bagha, Múhtar Áuezovting sózi. Kәkitay turaly kezinde Á.Bókeyhanov, Árham Kәkitayúly, Q.Múhamedhanúly estelik, maqalalar jazyp, qúndy derekter qaldyrdy.

Jalpy Kәkitay turaly sózdi Abaydan, Abaydyng әdeby ortasynan bastaghan jón. Qazaqtyng qara ólenin shyrqau biyikke shygharghan Abaydyng ýlken qareketining biri - óz ainalasynda әdeby mektep qalyptastyruy. Sol әdeby mektepting beldi ókili - Kәkitay Ysqaqtyng balasy bolghanymen, tikeley Abaydyng tәrbiyesinde kórip ósken. Árham Ysqaqúlynyng esteligine baqsaq, Kәkitaydy oqyta almaymyn degen Ysqaqtyng sózin estigen Abay: «Olay bolsa sen oqyta almaydy ekensing ghoy, endi búl Kәkitaydy men bala ghyp alamyn, ózim oqytyp, ózim tәrbiyeleymin, bala meniki»,- degen eken. Sodan Abay dýniyeden ótkenshe jiyrma jyldan astam uaqyt Kәkitay Abay tәrbiyesinde bolady. Birinen song biri balalary, odan keyin Abaydyng ózi dýniyeden ótkennen keyin Abay auylynyng mal-janyna bas-kóz bolghan estiar kisi de Kәkitay bolyp qalady.

Maghauiyagha erip qalada az-maz bilim alghan Kәkitaydyng negizgi mektebi Abay boldy. 1915 jyly Kәkitay dýniyeden ótkende Á.Bókeyhanov bylay dep jazdy: «Kәkitaydy jasynan sýiip, Abay qasyna ertip bauraghan. Abay qasynda jýrip mektep kórdi. Kәkitay oryssha jaza da, oqy da biledi. Abay biletin Evropa jazushylarymen Kәkitay tanys edi. Ijdahattylyq arqasynda sózge ústa boldy. Topta oryssha sóileuge qysylmaytyn. Sóz biletin edi». Mine, búl - sol kezdegi qazaq kósemderining birining Kәkitaygha bergen baghasy.

Jalpy biz búl arada Kәkitay Ysqaqúlynyng ómirbayanyna toqtalyp, bizge belgili jayttardy qaytalap jatudy artyq kórdik. Kәkitay býginge qalay jetip otyr, keleshek úrpaq Kәkitayday túlghany kim dep tanymaq, mine osy mәseleler tónireginde keybir týitkildi oilardy sizdermen bólissem degen oidamyn.

Eng aldymen Kәkitay tarihta Abaydyng alghashqy jinaghyn shygharushy retinde qalmaq. Kәkitay tek jinaqty shygharushy ghana emes, el ishine shashyrap ketken aqynnyng ólenderin jinaushy, ony Mýrseyitterge kóshirtip, qatesin týzegen korrektor, neshe jyl mihnattanyp, Omby, Qazan, Peterbordy sharlap baspa ornyn izdeushi, tipti kitaptyng qarjysyn tóleushisi de bir ózi bolyp otyrghanyn eskeruimiz kerek. Áriyne, jinaqty Kәkitay jalghyz shygharmaghan. Jinaqtyng shyghuyna ýlken kómek jasaghan Á.Bókeyhanov boldy. Negizinen Abay ólenderin aqynnyng balasy, әri shәkirti - Turaghúl Qúnanbaevpen birge dayyndaghan. Kenestik zamanda Turaghúl «halyq jauy» retinde qaralanghan sebepti jinaqtyng shygharushysy retinde bertinge deyin tek Kәkitay atalyp keldi. Anyghynda 1909 jylghy jinaqty shygharushy Kәkitay men Túraghúl. Kitaptyng syrtqy múqabasynda: «Qazaq aqyny Ibragim Qúnanbay úlynyng óleni. Bastyrghan: Kәkitay, Túraghúl Qúnanbay úghlandary. Spb., «Vostochnaya elektropechatnaya N.Boraganskogo», 1909»,- dep anyq jazylghan. Búl mәseleni tәptishtep otyrghanymyzdyng bir sebebi keyingi kezde aqyn jinaghyn shygharushylardyng qataryn kóbeytudi maqsat etken pikirler de baspasóz betterinde qylang berip jýr. «Egemen Qazaqstan» gazetining 2009 jyldyng 3 mausymyndaghy sanynda  Asan Omarovtyn  «Abaydyng túnghysh jinaghy qashan, qalay jaryq kórgen edi?» degen maqalasy basyldy. Maqalada jinaqqa Shәkәrimning qosqan ýlesi degen mәselege qatysty avtordyn, estelikterge sýiengen dolbarlary aitylghan. Maqala avtorynyng «Abay ólenderin taqyrypqa bólip, qoljazbanyng songhy núsqasyn tekserip, baspagha jibergen Á.Bókeyhanov, Kәkitay, Túraghúl, Shәkәrim edi» degendey pikirdi qolmen qoyghanday qylyp aituy qalay bolar eken. Solay bolghan kýnde Kәkitay men Túraghúl Abay ólenin ózderimen birge jinap, jýielep, songhy núsqasyn teksergen Shәkәrimning esimin de kitap múqabasyna kirgizgen bolar edi ghoy. Ol kezde maqala avtory jeleu etip otyrghan kenestik senzura da joq emes pe? Biz búl arada Shәkәrimning ústazy Abay ólenderin jinaugha qatysy barlyghyn joqqa shygharmaymyz. Kemenger aqynnyng ólenderin jinaugha auyl-elding kózi ashyq jandarynyng bәri birdey qol úshtaryn berdi. Sonyng ishinde Kókbay, ertegishi Baymaghambet siyaqty shәkirtteri de ústaz shygharmalaryn jinaudan shet qalghan joq. Alghashqy jinaqty shygharyp, esimderi tasqa basylghan Kәkitay men Turaghúldyng janyna býgin Shәkәrimdi, erteng Kókbaydy qosaqtap jatsaq odan útarymyz shamaly. Jalpy alghashqy jinaqtyng dәl kóshirmesi yaghni, ghylym tilimen aitqanda faksimiyle kýiindegi týri býgingi úrpaqqa, әsirese, zertteushi, izdenushi qauymgha kerek-aq.  Kesh te bolsa búl sharagha qatysty alghashqy qadamdar da jasalyp jatyr. Ádebiyet jәne óner institutynyng ghalymdary 1909 jylghy jinaqtyng arab әlipbiyindegi núsqasy jәne onyng kóshirmesin kitap etip bastyryp shygharghan. Áytse de, búl taza faksimiyle emes.

Qúrastyrushylar kezindegi emlelik auytqulardy, birge jazylyp ketken sóz tirkesterin ajyratu siyaqty týzetuler jasaghan. Negizinen faksimiyle tәrtibi tasqa basylghan jazudy ainytpay sol kýiinde beru bolyp tabylady.

Kәkitaydyng ekinshi enbegi, ol - Abaydyng ómirbayanyn bizge jetkizushi. Abay turaly derekterdi Á.Bókeyhanovqa tabystaushy Kәkitay Ysqaqúly 1909 jyly Abaydyng jinaghyna kólemdi maqalasyn qosty. Áuezov asa joghary baghalaghan maqala, sóz joq, Abaydyng ómirbayanyn jazugha birden-bir negizgi derekkóz (istochniyk) boldy. Óitkeni, Kәkitay - tuysy ghana emes, Abaydyng qasynda jýrip, talapty shәkirtine ainalghan eng jaqyn adamdarynyng biri. Abay turaly kórgen-bilgenin osy maqalagha syighyzyp ketpese de, búl qúndy enbek abaytanu ghylymynyng bastau búlaghy retinde manyzyn joymaq emes. Maqalada tek Abay ghana emes onyng ósken ortasy turaly da qúndy derekter osy Kәkitay maqalasy arqyly bizge jetti. Mәselen, Qúnanbaydyng elden asqan ereksheligine toqtala kelip: «...halyqqa auyl basy molda ústatyp, qadary hal ghylymnyng jolyn kórsetip, ýlgi salghan. Ózge júrt orystan balasyn jasyryp jýrgende, balalaryna oryssha oqu oqytty»,- dep Qúnanbay Óskenbayúlynyng qasiyetin pash etip, әkening Abaygha ruhany yqpaly degen mәselening shetin shygharushy Kәkitay boldy. Qaljyng sózding sheberleri Abaydyng naghashylary - Bertis by túqymy da Kәkitay nazarynan tys qalghan joq. Osynday ortada tәrbiyelengen Abaydyng ózi qalyptastyrghan ortasy turasynda «Abay jazghan ólenderinen basqa, әnsheyin otyrghanda, kóbinese, ózining qyzyqty kórip, kónili rahat bolatyn sózin úghar degen bala-shaghasy uaghayry jana talap, bayypty jas jigitter ortasynda, ózge el sózi, sharua sózi sóilenbey, ózining bilgenin, sezgenin aityp, adamnyng adamshylyghy qanday minezben týzeledi, ghylymdy qalay izdeuge kerek, ómirdi qalay keshirse jón bolady, búryn qanday ghalymdar ótken, olardyng aitqan sózderi qanday, әiteuir ne týrli nasihatpen  bolsyn jastargha ghibrat bolyp, adamshylyghy týzeler degen sózdi aityp otyrushy edi, búl uaqytta bir adam әnsheyin sharua jayynan, el jayynan sóz sóilese bek renjip ashulanyp qalushy edi. Qansha halyq nadan bolsa da Abaydyng nasihatyn kóp tyndap, qasynda bolghan jigitter ózgelerden bir týrli medreseden oqyghan ghylym jolyndaghy kisi syqyldy әr nәrsening jónin bilip, jaman jaqsyny kóp aiyryp, nadandyqtan kóp shyghyp qalushy edi»,- deydi. Abaydyng aqyndyq ainalasy, onyng ishinde әdeby mektebi turaly alghashqy tolymdy oidyng qaynar kózi deuge bolady búl pikirdi. Abaydyng ústazdyq qareketi turaly avtor oiynyng týiini - Abaydyng aldy - sózding tura maghynasynda óner-bilimning mektebi de, Abay - sabaq berushi ústaz, aldyndaghy sóz úghar jas talap - shәkirtteri. Sabaqty bóten sózben bólgen adamgha ústaz nazary qatty. Kәkitay jazbalarynda Abaydyng aqyndyq ónerge baulu ýstindegi qam-qareketi aiqyn kórinedi. Ózinen keyingi jastargha óner-bilimdi ýiretudi Abay «eng qyzyqty ómirim» degen eken. Qalay degende de, danyshpan aqynnyng múrasyna qatysty basqa da qúndy derekter berumen qatar Abaydyng әdeby ortasy, Abay mektebi turaly eng alghash oy qozghaghan shәkirti, әri tuysy Kәkitay Ysqaqúly dep bilgenimiz jón.

Endigi bir mәsele Kәkitaydyng aqyndyghyna qatysty. Abay ainalasyndaghy ónerli toptyng qay-qaysysy da qara ólennen qúr alaqan bolmaghan. Kәkitay da solardyng qatarynda. Biraq Kәkitay ólenge ebi bolghanmen aqyndyq jolgha týspegen. M.Áuezovting epopeyasyndaghy:

Biring tonyp, biring ong júmysym joq

Oyyna týk kirmeydi Kәkitay shonnyn,-

dep Kәkitaydyng tórttik jyrdyng keyingi eki auyzyn aityp Abay shәkirtterining aldynda baghy asatyny bar. Dәl osy qúbylys ómirde boluy ghajap emes. Al, endi búl epizodty Áuezovting kórkemdik qiyaly degen kýnning ózinde jazushynyng Kәkitaygha Abay shәkirtterin jyghyp beruinde ýlken mәn jatyr. Boyynda aqyndyq óneri bar Kәkitaydyng óleng múralary saqtalghan ba?- degen súraq kese keóldenendeydi. Osy arada M.Áuezovting Abay jayyn zertteushilerge aitqan myna bir sózin keltiruding artyqtyghy bolmas: «Jinalmasyn demeymiz, Abaygha tiyisti dep atalghan sózdin, ólenning bәri jinala bersin. Biraq, jinalu bir basqa da, jariyalau eki basqa. Zerttelmey, jete tanymay, qúr niyetim jaqsy edi dep jyghyla bermeyik»,-  degen abaytanushynyng sózi - keshegi, býgingi hәm ertengi zertteushilerding jadynan bir sәt shygharmaugha tiyis dýniye.

Álgindey ekiúshty pikirlerding biri «Ya, qúday, bere kór», «Tilim, saghan aitayyn» dep bastalatyn Abaydyng Ábdirahman degen balasy auyryp jatqanda Kәkitaydyng atynan jazghan óleni tónireginde aitylyp jýr. Q.Múhamedhanúly búl eki óleng Kәkitaydiki deydi. Kәkitaydyng basqa aqyndyq múrasy jetpegendikten bolar, búl ólender Abay shygharmasy retinde tanylyp, 1933 jylghy jinaqtan bastap, Abay shygharmalarynyng qatarynda oryn alyp keledi. Bir eskeretini, Kәkitay men Turaghúl shygharghan 1909 jylghy jinaqta búl ólender joq. 1933 jyldan beri qarayghy engen Abay jinaqtarynda «Ábdirahmangha Kәkitay atynan hat» dep berilgen atyna say óleng Kәkitaygha tiyesili bolyp jazylghan. «Qu kóse qanday ózimshil, bir synamay qoya ma?»,- dep Maghauiyamen ishtey jarysqa týsken Kәkitay:

Oqyp kórip bayqasyn,

Maghnasy ishke kire me?

Úrlanghan sóz dep aitasyn,

Sóz úrlyqqa jýre me?-

dep ólenning óziniki ekenine salmaq saluynda bir mәn bar. Maghauiya rasynda kóse bolghan da, «Ábishke hat» óleninde Kәkitaydyng әlgi sózine qarata:

Kәkitay byljyrap,

Aytypty bilgenshe.

Jýregi eljirep

Asyghyp kórgenshe,-

deydi. Búl ólendi Abay jazghan bolsa, Maghauiya qarymta jauapta әkesine onday qaljyng aitpas bolar edi. Kәkitay ólenin Ábishke jiberer aldynda Abaygha ýstinen bir qaratyp, jóndetui mýmkin. Óitkeni, ólenning Abay sóz saptasynan aiyrmasy az, әri «sóz úrlyqqa jýre me» dep, óleng ózimdiki degendey Kәkitaydyng aqtaluyna qaraghanda Abaydyng da qatysy bolmauy mýmkin emes. Azamat soghysy kezinde ýsh sandyq qoljazbalary, jighan kitaptary qasaqana órtengen Kәkitaydyng aqyndyq óneri barlyghyna shek keltiruge bolmas, sirә, biraq Kәkitay óleng quyp, aqyndyq jolgha týspegen. Kәkitay aqyn edi degen sózdi zamandasy Á.Bókeyhanov ta aitpaydy.

Bauyrjan Erdembekov, filologiya ghylymdarynyng doktory

«Abay-aqparat»