- Alash arystary Ahmet men Mirjaqyp  tughan ólkede ósip, óndiniz, búl  adamdar turaly bala jastan estip, bilgen shygharsyz?

- Men búl esimderdi tym erte estidim. Bizding bala kezimizde auyldyng ýlkenderi Ahmetti, Álihandy, Mirjaqypty bólmey aitatyn. Sodan biz oilaytyn edik, búlar bizding keshegi soghysqa ketken atalarymyz shyghar dep. Mening tughan jerimnen Mirjaqyptyng auyly 25 shaqyrym ghana...

Eseye kele әlgi adamdardyng atyn eshkim aitpaytyn boldy. Ár shanyraqta saqtalatyn tór shejiremiz bolatyn. Bertinde Mirjaqyptyng atyn sodan da syzyp tastady.

Ol tústa arystardyng atyn auyzgha alugha el qatty qoryqty. Biz onynshy klasqa kelgen  1957 jyldary  mýlde aitylmaytyn boldy. Men on jyldyqty tәmәmdaghan son  ózim oqyghan Torghaydaghy orta mektepke múghalim bolyp ornalastym.

Osy mektepting irgetasyn alghash qalaghan Ybyray Altynsarin atan. Ybyraydyng kýlli Arqa ónirinen talghap, tandap Torghayda mektep ashuynyng ózindik sebebi bar. Múnda mektep isine kómektesetin, janashyl adamdar boldy. Olar - Shaqshaq Jәnibekting túqymdary edi. Al, Ybyray osy kisilerge jiyen bolatyn. Bir qyzyghy alghashynda  osy mektep zamanauy súranysqa baylanysty oryssha oqytqan. Túnghysh bitirgen  14 balanyng aty-jóni belgili. Artynan osy mektepte Ahmet, Mirjaqyp, Áliby Jangeldinder oqypty.

- Alash arystary Ahmet men Mirjaqyp  tughan ólkede ósip, óndiniz, búl  adamdar turaly bala jastan estip, bilgen shygharsyz?

- Men búl esimderdi tym erte estidim. Bizding bala kezimizde auyldyng ýlkenderi Ahmetti, Álihandy, Mirjaqypty bólmey aitatyn. Sodan biz oilaytyn edik, búlar bizding keshegi soghysqa ketken atalarymyz shyghar dep. Mening tughan jerimnen Mirjaqyptyng auyly 25 shaqyrym ghana...

Eseye kele әlgi adamdardyng atyn eshkim aitpaytyn boldy. Ár shanyraqta saqtalatyn tór shejiremiz bolatyn. Bertinde Mirjaqyptyng atyn sodan da syzyp tastady.

Ol tústa arystardyng atyn auyzgha alugha el qatty qoryqty. Biz onynshy klasqa kelgen  1957 jyldary  mýlde aitylmaytyn boldy. Men on jyldyqty tәmәmdaghan son  ózim oqyghan Torghaydaghy orta mektepke múghalim bolyp ornalastym.

Osy mektepting irgetasyn alghash qalaghan Ybyray Altynsarin atan. Ybyraydyng kýlli Arqa ónirinen talghap, tandap Torghayda mektep ashuynyng ózindik sebebi bar. Múnda mektep isine kómektesetin, janashyl adamdar boldy. Olar - Shaqshaq Jәnibekting túqymdary edi. Al, Ybyray osy kisilerge jiyen bolatyn. Bir qyzyghy alghashynda  osy mektep zamanauy súranysqa baylanysty oryssha oqytqan. Túnghysh bitirgen  14 balanyng aty-jóni belgili. Artynan osy mektepte Ahmet, Mirjaqyp, Áliby Jangeldinder oqypty.

Ústazdyqtyng syrtynda audandyq kórkem  ónerpazdar ýiirmesine aralas-tym jәne teatrdyn  rejisseri boldym. Bir sózben aitqanda, auyl arasyna erte tanyldym. Elding qazaqy tanymy, oilau jýiesi búzylmaghan zaman edi-au. Ásirese kónening kózindey esti qariyalargha ýiirsek boldym.  Olar maghan ishki syrlaryn aityp, sherin tarqatatyn. Bir jaghynan halyqtyng basynan ótken әdiletsiz oqighalardy  bile jýrsin deytin shyghar.

Auylda Ghany degen molda boldy. Ózi bankting kýzetshisi edi. Kýzetshi degen aty ghana, qolynda qauqar kórseter tayaghy da joq. Bankting esigining aldynda ýstel siyaqty úzyn alasa oryndyq bar. Sonyng ýstine shyghyp alyp, Ghaynekeng namazyn oqidy. Búl 1961 jyly bolatyn.

Osy kisi bir kýni meni shaqyryp alyp: «Jýr muzeyge barayyq»  dedi. Muzey Amankeldi Imanovtyn  búrynghy shtab ýiinde ornalasqan, Amankeldining memuarlyq muzeyi-tin. Keldik. Bir suretti kórsetti. Suretke qarasam, adam shoshityn ýsh tóbet beynelenipti. Ayaqtaryn jýn basyp ketken, júlyp jep qoyarday arsyldap túr. Áydik shynjyrmen baylap qoyypty. Shynjyrdyng bir úshy  orys generaldyng qolynda túr. Búl general aqtyng ofiyseri Kolchak eken.

Qúdiret-au, әlgi ýsh tóbetting basy kәduilgi adam. Aqsaqal aitty: «Bala, esinde bolsyn, myna «ýsh basqa» jaqsylap qarap al. Búlar it emes, qazaqtyng naghyz úlylary osylar. Mynau túrghan shashy taqyrlau, janary ótkir, qyran qabaqty adam - Álihan Bókeyhanov. Ortadaghy kózildirigi bary - Ahmet Baytúrsynov. Al, myna shetinde túrghan ózinning tuysyng - Mirjaqyp Dulatov» - dedi.

- Mirjaqyp sizge jaqyn jamaghayyn ba?

- Bir atadan taraymyz, ol kisi «Madiyar», mening ruym «Jylqyaydar».  Ata qonysymyz irgeles, bәrimiz anauyng kim, mynauyng kim demeytin bir elding jamaghayyndarymyz.

Atamyzdyng atyn  aitugha tyiym salynghan zamanda ol kisini  tuysym dep ashyq aitudyng ózi kózsiz erlikke para-par edi-au. Biren-saran bolsa da onday adamdar boldy.

Auylymyzda Qapiyat degen aghayynymyz bar edi, bir kýni sol ýige bardym. Kóp suretterdi qarap otyryp, shaghyn suretke kózim týsip, «Búl kimdiki» dep súradym. «Mirjaqyptiki» deydi. Yapyrmau, búny  ashyq ústap otyrghanynyz qalay, desem, әlgi aghayynym: «Nemene, tuysymnyng suretin saqtaugha bolmay ma?»  desin. Jata jabysyp suretti súradym. Men búny eselep alayyn. Týp núsqasyn ózine qaytaram, dedim. Qaytardym da...

Jogharydaghy oqighadan keyin Alash arystaryna qatysty dýniyelerge  asa nazar audaryp, suretterin, osylargha qatysy bar qaghazdardy jasyryn jinastyra bastadym. Ári qolayly taghy bir mýmkindik tudy.

- Ol qanday mýmkindik?

- 1961 jyldyng kýzinde Amankeldi Imanovtyng memuarlyq  muzeyining diyrektory, ataqty aqyn Núrhan Ahmetbekov densaulyghyna baylanysty júmystan bosap ornyna men diyrektor  bolyp bardym. Osy muzeyding qorynda Torghay ónirining tarihyna qatysty dýniyeler kóp boldy. Alash arystaryna  qatysty  suretterdi tauyp aldym. Ony keyin aitam...

Osy muzey 1963 jyly jabyldy. Muzeydi jabu ýshin Qostanaydan Pavlivskiy degen  orys keldi. Anany-mynany kórip, kereksiz qaghaz, dýniyelerdi  tizimdep órteytin boldy. Sonyng ishinde 1947 jyly Á.Qasteev salyp, Qazaqstannyng Sovmiyni bekitken Amankeldining sureti ketetin boldy. Qatelespesem  10 myng rublige baghalanghan edi. «Oybay-au búl suretting tarihy manyzy óte zor dýnie edi», desem әlgi orys tyndamaydy. Qasteev  Amankeldi batyrdy kórmegen adam, tek biletin adamdardyng auyzsha  aituymen salghan. Sóite túra, aina-qatesiz dәl beynelegen.

Endi ne isteyin. Oilap kórsem, muzeyding kilti ózimde, nege úrlap alyp tyghyp tastamaymyn. Qalay desek te óner tuyndysy ghoy. Sodan audan mәdeniyetin basqaryp otyrghan Sәmen degen jigitke bardym. Betti azamat edi. «Sәke, osylay da, osylay úrlyq isteyin dep túrmyn», dedim. Ol kisi: «Iste, biraq maghan aqyldasqan joqsyn»  dedi.

Qostanaylyq orysty ýiime aparyp jatqyzyp, úiyqtaghan song jalghyz  ózim joryqqa attandym. Aldynda ghana muzeyge úry-qary kirip ketpesin dep ainalasyn biyik dualmen qorshatyp, qaqpasyn ýsh metrlik qaraghay taqtaymen qiulastyryp, tankpen iyterse de qiramaytyn topsa ornatyp, qúlyp salghyzyp edim. Endi kelip qorlyqty osydan kóreyin. Jas kezim emes pe, qaqpagha arqan salyp órmelep shyghyp, ishke kirdim. Suretti alyp shyghyp, ýige әkelip tyghyp tastadym.

-  Búl suret artynan bir kәdege jarady ma?

- 1970 jyly Torghay oblysy ashylyp, 1972 jyly alda bolatyn Amankeldining 100 jyldyq mereytoyyna dayyndyq bastaldy. Qaytadan muzey ashatyn boldyq. Ózbekәli Jәnibekov obkomnyng hatshysy edi. Osy kisige baryp ótkendegi «úrlyghymnyn» mәnisin aityp berdim. Marqúm óte sheshimtal edi, «Qayda, ol suret jýr kettik»  dedi. Ýige keldik, kórdik. Suretti alatyn boldy. Jәne mening óz qolymmen jasaghan balalarymnyng besigin «muzeyge qoyamyn» dep  qosa súrady. Sol besik pen suret kýni býgin Arqalyq qalasyndaghy  dala muzeyinde túr.

- Sol kezde el arasynda  jasyryn bolsa da arystardy izdeushiler boldy ma?

- Men 1966 jyldyng 1 qantarynan bastap Qostanaygha oblystyq gazetke qyzmetke auystym. Qala manynda Qonay degen auyl bar eken. Onda ertede, ashtyq jyldary auyp kelgen torghaylyqtar túrady eken. Bәri mening tuystarym  -  «jylqyaydarlar». Aralasyp mәre-sәre boldyq.

Bir kýni ýiime janaghy auylda túratyn Shalabay degen kisi keldi. Qasynda әieli bar. Ángimelesip otyryp: «Seyit, biz saghan әdeyi onasha keldik» - dedi. «Zamannyng qiyn ekenin bilemiz, qaraghym, biz eshkimge aitpaymyz, sende Mirjaqyptyng sureti bar eken, sony bir kóreyik, dep keldik»  dedi. «Sizder Mirjaqyptyng kimi bolasyzdar?». Áyel adam: «Aynalayyn! Men Mirjaqyptyng jaqyn qaryndasymyn. Ol kisi ústalghanda segiz jasta edim, artyna qayyrylyp qaraghany, kiygen kiyimi, jýrisi, túrysy, dәl qazirgidey kóz aldymda túr», - dep jylady.

Men aittym: «Jaraydy, kórseteyin. Ol kisi jiyrma adamnyng ortasynda túr. Tanymaytyn shygharsyzdar» dedim. Kórsettim. Kóp adamnyng arasynda túrghan aghasyn dereu tanydy. «Aynalayyn-ay, aghakem-ay suretindi kóruge zar boldym-au» dep, kókiregine basyp eniredi-ay kelip. «Men búl suretti súramaymyn. Biraq, kelip kórip túrayyn, týbi  kóresing Seyit, osy kisiler aqtalady. Sen múny tegin saqtap otyrghan joqsyn. Kereksiz suret bolsa laqtyryp jibermeysing be?»  dedi. Osy kisi aqyry aghasynyng aqtalghanyn kórip baryp dýniyeden ótti.

- Búl suret sizding qolynyzgha qaydan týsip jýr?

- Búl suretting tarihy qyzyq. 1918 jyldyng jazynda Ahmet, Mirjaqyp, Rayymjan Mәrsekov, Sadyq Amanjolov taghy bir adam bar bes kisilik delegasiya Qytaydyng Shәueshek qalasyna barghan.  Sondaghy qazaqtarmen kezikken. Ýrimjige baryp Shynjang ólkesining bastyghy Yan Zyn Shynnyng qabyldauynda bolyp,  janadan qúrylghan Alashorda ýkimetining atynan kelisim jasaugha әreketter jasaghan. Sol saparlarynda Shәueshek qalasynda suretke týsipti. Ishinde әnshi Áset Naymanbaev ta bar.

Muzeyding diyrektory qyzmetin atqaryp jýrgenimde búrysh-búryshta  jinalyp qalghan, eshkimge kereksiz neshe týrli zattar boldy. Arab emilesimen teksi jazylghan suretter bar edi. Týbi kerek bolady-au degenderin tyqqyshtap saqtap jýrdim. Ishinde bayaghydaghy ózim kórgen «ýsh tóbettin» suretine deyin bar edi.

Birde qordy aqtarystyryp otyryp qaq ortasynda Ahang bar, ong jaghynda Mirjaqyp, sol jaghynda basyna papaha kiygen, keudesi kóriktey,  biteu jaghaly aq kóilek kiyip, qayys belbeu buynghan, túlghasy kóz sýrindirer, etjendi adam otyrghan suret tauyp aldym. Kórgen júrt: «Oypyrym-ay, myna Ahannyng sol jaghyndaghy adam tegin bolmady, ózi kim? - dep súraydy». Men: «búl Mәrsekov degen» deymin. Ol kezde Mәrsekovti bizding jaq onsha bile bermeytin.

Álgi adamdardyng kelip kórip jýrgeni osy suret edi.

-  Bireuler  KGB-ge aityp qoyyp basynyz pәlege qalghan joq pa?

- Qostanayda oblystyq gazette  júmys istep jýrgen kezim bolatyn. Birde tanerteng júmysqa kirip kele jatyp tómengi qabatta esik kózinde túrghan eki-ýsh  adamdy kórdim. Maghan bәri de tesilip qarap qalypty. Bir týrli sekemdendim. Syr bildirmey joghary kóterilip, kabiynetime keldim. Azghana uaqyt ótken song mazasyzdanyp qayta ainalyp dalagha shyqsam, әli túr eken. Meni kóre salyp: «Sizde  sharuamyz bar, toqtanyz!» dedi. Shoshyp kettim. Bireui qaltasynan qújatyn suyryp aldy. KGB-nyng qyzmetkerleri eken. «Siz, Kenjeahmetov bolasyz ghoy?» «IYә!». «Kommunist emessiz be?». «Dәl solay». «Ákeniz soghysta qaza tapty ghoy?».  «Solay bolghan».

Álgiler meni ertip aldy. Qonaq ýige keldik. Ángimeni bastady. Siz, osynday-osynday ekensiz. Biraq, óziniz turaly eshqanday jaman pikir joq. Óte enbekqor adamsyz. Kitaptarynyz shyghypty. Óleng jazatyn kórinesiz. Biraq, - deydi: «Sizde antipartiyalyq, halyq jauy, qoghamgha jat adamdardyng suretteri bar eken...»

Aqyr sonynda oqty kózderin kókiregime tirep túryp, suretterdi qaydan alghanymdy súrady. Shyndyqty aittym. «Sol suretterdi bizge beriniz, qarayyq, dedi. «Beruge bolmaydy ghoy,» - dedim. Olar aitty: «Bizge beriniz, onday suretti siz saqtaugha tiyis emessiz»,  dep  alyp ketti.

- Onday  suretter sizde bar ekenin olar qalay bilipti?

- Men qarap jýrmey 1918 jyly Torghayda  qúrylghan sovdep (kenes biyligi) mýshelerining tizimin KGB-den súratqan edim. Sol sovdepting mýshelerining biri Ábdirahman qajy artynan kәmpeskege ilinip, jaman atty bolghan eken. Sodan kýdik tughyzyp alghanym. Men turaly súrastyrghan, teksergen. Arab gharipin oqitynymdy bilgen. Aqyry suretter turaly bireu aitqan.

-  Artynan sol suretterdi izdegen joqsyz ba?

- Izdemedim. Shynyn aitsam qoryqtym.  Kezinde  «Ýlken Týrkistannyng kýireui» atty kitap jazghan, KGB-nyn  polkovniygi Serik Shәkibaev degen aghamyz bar edi. Soghan baryp aqyldastym. Ol aitty: «Seyit qaraghym! Sen sol suretterden  qútylghanyna tәube ait, endi izdeudi doghar», dep kesip aitty. Sodan keyin qoydym.

- Mәrsekov, Ahan, Jaqandar birge týsken suret sol kýii ketti me?

- Ony birneshe dana etip kóbeytip alghan edim. Kóshirmeleri qolymda qaldy. Birneshe jyldyng aldynda bir gazet Mәrsekovtyng sureti tabyldy, dep sýiinshi súrady. Ol kisining sureti 40 jyl mening qolymda boldy. Mәrsekov turaly mende keremet materialdar bar.

Odan basqa mening qolymda qughyn-sýrginge úshyraghan 100-dey adamnyng sureti bar. Basy  Múhammed-Salyq  Babajanov, Bekmúhammedovterden bastalady. Al, 150 adamnyng tolyq ómirderegi bar. Á.Bókeyhanovtyng tughan jylyn kýni býginge deyin әrkim әrtýrli jazyp jýrmiz. Ótken jyly menimen auyldas almatylyq  taghy bir dókey jazushy Álihan turaly maqala jazdy. Tughan jyly taghy qate. Álihannyng óz qolymen toltyrghan ómirbayany bar emes pe, osyny eshkim eskermeydi. Mende osynyng kóshirmesi bar. Al, Ahang men Jaqang turaly jinaghandarymnyng bir ózi eki ýlken papka.

- Rayymjan Mәrsekov Alash kósemderimen ýzengiles jýrgen ýlken túlgha emes pe?

- Mәrsekov ýlken túlgha. Shyghystyng qazaghy. 1879 jyly tughan.  Omby gimnaziyasyn Aydarhan Túrlybaev ekeui ýzdik bitirgen. 1897 jyly Petrbordaghy Imperator uniyversiytetining zang fakulitetine oqugha týsedi. Oqu bitirgen song Ombyda on neshe jyl qyzmet atqarghan. 1912 jyly Semeyge kóship kelgen. Alashordanyng naghyz qayratkeri. S.Seyfullin «Alashtyng tili» dep ataghan «Saryarqa» jurnalyn shygharyp túrghan.

Semeyde qúrylghan Alash әskerining basshysy bolghan. 1922 jyly bir týnde Qytay asyp ketken. Sonda aghartushylyq qyzmetin atqaryp jýrip 1939 jyly ishinde Shәkәrim qajynyng balasy Ziyat bar ondaghan  oqymysty qazaqtarmen birge (bәri derlik Kenes elinen bas saughalap barghandar) qúrban bolghan. Osy jaqtan arnayy tapsyrys bolghan degen pikirler aitylyp jýr. Búl shyndyqtan alys emes...

Osy kisining Jiken degen balasy 1960 jyldary Qytaydan kelip Semeydin  Aqsuat audanynda eleusiz shopan bolyp jýrip bertinde dýniyeden ótipti.

- Qolynyzda Ahmet Birimjanov turaly derekter bar ma?

- Torghayda eki Ahang bolghan. Biri - Ahmet Baytúrsynov. Ekinshisi - Ahmet Birimjanov. Ol kisi 1870 jyly tughan. 1895 jyly  Qazan uniyversiytetinin  zang fakulitetin kishi altyn medalmen bitirgen. Osy medali qazir Almatydaghy tuystarynyng qolynda. Búl kisi ataqty Shaqshaq Jәnibektin  úrpaghy. 1906 jyldan bastap Reseyding Memlekettik Dumasyna eki ret deputat bolghan adam.  1920 jyldyng orta sheninde tórt-bes qazaqty shetelge oqugha jibergen. Sonyng biri - inisi Ghazymbek Birimjanov Berlinde medisinalyq joghary bilim alghan. 1938 jyly atylyp ketti.

- 1921 jylghy Torghayda alapat ashtyq  boldy. Jýsipbek Aymauytov halyqty aman saqtap qalu ýshin Semey ónirinen mal jinap, Torghaygha jayau  aidap apardy. Osy oqigha jayly ne bilesiz?

- Bizding bala kezimizde Torghayda qylaghay qyzyl siyrlar boldy. Solar-dyng túqymy qazir de bar. Jýdeubastau, túrqy kishkene, sýti az mal. El aitatyn: «Búlar bayaghy ashtyq jyldary Semey jaqtan aidalyp kelgen maldyng túqymy»  deytin. Úzyn sózding qysqasy 1920-21 jyldary Torghayda alapat ashtyq bolghan. Ataqty aqyn Ábiqay Núrtazinning «Tas meshin» degen dastany bar. Dәl osy ashtyq turaly jazylghan.

Osy tústa Jýsipbek Aymauytov bas bolyp M.Dulatov, Q.Sәtbaevtar Semey ónirinen myndaghan  mal jinap Torghaygha jayau jalpy aidap kelgen. Elge tegin taratyp bergen. El qaytti deysiz ghoy, maldy dúrys taratpady dep әlgilerding ýstinen aryz jazghan. Sóitip Aymauytovtyng basyn sotqa iliktirip jibergen. Múny Ahmet Baytúrsynov estip, bedelin salyp qútqaryp qalghan. Sol sotta sóilegen Jýsipbekting sózi bar. Ol: «ashtan ólip, qyrylyp jatqan elding nesibesin jegenshe, anamnyng shuyn jegenim artyq edi» dep nalyghan.

- Ahmet pen Mirjaqyp aqtalghanyn tughan eli quanyshpen qabyldady ghoy. Siz osy tarihy oqighanyng ortasynda boldynyz emes pe?

- 1989 jyly 4 nauryzda Ahmet Baytúrsynovtyng aqtalghanyna bay-lanysty Torghayda keremet ýlken toy ótti. Men oblystyq jazushylar bólimining basshysy edim. El tayly-túyaghy qalmay Ahang tughan Aqkólge jinaldy.

Halyq ólgeni tirilip kelgendey masayrap anasy bir, mynasy bir el aldyna shyghyp sóz sóilep jatty. Bir zamanda  kópting arasynan bireu sóz súrap, qol kóterdi. Sóz berdik. Áriyne, - dedi әlgi adam: «Ahang aqtaldy, quanyp jatyrmyz. Osy el aitady, Ahannyng janynda Mirjaqyp degen kisi bolghan deydi...»  dep, sóz bastap kele jatyr edi, anaday jerde otyrghan ekinshi bir adam aighaylap: «Sen toqta! Ol turaly qazir men aityp berem»  dep ortagha ózi shyqty.

Búl adamnyng jasy sol kezding ózinde toqsanda eken. Ahandardyng túsynda Kenes ókimetining milisiyasy  bolypty. Baytúrsynov turaly jaqsy pikir aitty. Kózin kóripti. Sózin tyndapty. Bir zamanda: «Jana ghana Mirjaqyp turaly súraghan kim» dedi. Shette otyrghan jasamystau jigit túryp: «Men» dedi. Ol - dedi, әlgi qart: «Baryp túrghan jauyz, qanisher bolghan. Eger ol aqtalsa men Gorbachevke deyin aryz jazam. Ol Amankeldini óltirgen» demesi bar ma.

Raykomnyng birinshi hatshysy Jaqan Qosabaev: «Mine, endi pәle bastaldy,  halyq ekige bólinip tartysady, siz shyghyp sóileniz», dedi sharasyzdanyp. Men dәl osyghan dayyn emes edim. Shyqtym. Sózdi Súltanmahmút Tor­ayghyrovtyn  arystargha arnaghan óleni­men bastadym:

«Baytúrsynov, Dulatov, Bókeyhanov,

Biri - kýn, biri - júldyz, biri - aiym,

Keshegi qara kýni osylar ghoy,

Halyq ýshin sham qylghan jýrek mayyn...

Au, halayyq! «Ala qoydy bóle qyryqqan jýnge jarymaydy», degen. Ahmet aiyng bolsa, Mirjaqyp kýning emes pe edi. Qara basynyng qamy ýshin emes, halqynyng bolashaghy ýshin qúrban bolghan joq pa?» dep jýrip daudy әzer bastyq.

-  Mirjaqyp atamyzdyn  Reseyden sýiegin әkelip tughan jerine qayta jerlegen  oqighanyng ishinde boldynyz ghoy?

- Negizinen bastamany qoldaghan, sýiekti әkeluge kýsh, kólikpen kómektesken sol kezdegi Torghay audanynyng әkimi Jaqan  Qosabaev edi. Ol kisi de  marqúm bolyp ketti.

Jangeldin audanyndaghy Torghay sovhozynyng ortalyghynan shamamen 100 shaqyrymday qashyqtyqta, Seke ózenining boyynda, Qyzbel tauynyng syrtynda «Bidayyq» degen sovhoz boldy. Osy sovhozdyng atyn Jaqang aqtalghannan song «Mirjaqyp Dulatov» dep ózgertken  edi. Osyghan baylanysty Mirjaqyptyng muzeyi ashyldy. Egin sharuashylyghy damyghan bay sovhoz.

Almatydan Jaqannyng qyzy Gýlnәr apay keldi. Kópshilik aqyldasyp Jaqandy osy sovhozgha jerleudi úighardy. Dәl endi sýiekti arulaghangha kirisken joqpyn. Mýrdeni tekemetke salyp arulap atqarghandardyng biri madiyar Júmabay degen kisi edi. Búl adam Jaqannyng jaqyn tuysy, әri Mirjaqyp týsip attanatyn ýlken shanyraqtyng iyesi bolghan adam. 1937 jyly halyq jauy atanyp sottalyp, kóp jyl aidauda bolyp kelgen. Ómirden kórmegeni joq, naghyz tektining túqymy edi. Osy kisi maghan aitty: «Qúdaydyng qúdireti-ay, marqúmnyng shashy qap-qara kýiinde eshbir daq týspepti»  dedi.

Osylay jerlendi, artynan әdemi kesene salyndy. Onyng qarsy aldynda muzey boy kóterdi. Ekeui de qazir qatar túr. Biraq osyghan baratyn adam joq. Búrynghy 200 shanyraqtan 10-15 ghana týtin qalghan. Basqalary kóship ketken. Mine, kórdiniz be, marqúmnyng muzeyi iyen dalada qalyp qoydy.

- Ýsh-tórt jyldyng aldynda zamannyng qiyn kezinde jerge kómilip saqtalghan kitaptardy tauyp alghanynyz jóninde teledidardan habar taratyldy. Oqigha qalay bolyp edi?

- Bala kezimizde Torghay jerinde óte keremet taqua, oqymysty adamdar boldy. Olar: Tәshkent, Búqara, Ghaliya mediresesinen bilim alghan adamdar bolatyn.  Sonyng biri - aqyn Ghafu Qayyrbekovtyng әkesi edi. Jәne osy kisining Ghaliya mediresesin bitirgen kuәligi saqtalghan. Qazir de bar.

Aytayyn degenim Torghayda Arystan-bek degen molda boldy. Qughyn-sýrgindi qatty kórip, kózge ilinbeu ýshin qarapayym siyrshy bolyp ómirden ótti. Taqualyghy sonshalyq jyl on eki ay kýn aralatyp oraza ústaytyn. Osydan 25 jyl búryn qaytys boldy. Ólerinde úrpaqtaryna ósiyet aitypty, mening kitaptarymdy bireu súrasa berinder. Eshkim súramasa ziratymnyng basyna aparyp birge kóminder, dep tapsyrypty.  Sol kezde alysta jýrip men estimey qaldym.

Arada bes jyl ótken song baryp múragerlerinen kitapty qazyp aludy ótindim. Qabyl almady. On jyldan keyin taghy bir aittym, bolmady. On bes jyl ótken song taghy aittym, kónbedi. Sodan qoygham.

Jiyrma ekinshi jyl degende Torghayda bir adam qaytys bolyp, soghan baryp jýrgende moldanyng tuystarymen jolyghyp qaldym. Kózi qaraqty adamdar bolatyn. Sodan úzyn sózding qysqasy kitapty qazyp alatyn boldyq. Moldanyng qyzy bar eken. Ol kelisimin berdi. Qazdyq. Búryn shaydyng qorabyna salyp retsiz kóme salghan eken. Kóbi shirip ketipti. Sonyng ózinde oqugha jaraytyn otyzday kitap shyqty.

- Qanday kitaptar bar eken?

- Basqasyn aitpaghanda Arab filoso-fiyasynyng ýsh tomdyghy. Ár qaysysy myng bettik, arab grammatikasynyng birneshe tomy shyqty. Basqasy diny kitaptar. Qoldanugha jaramsyzdaryn qayta kómip kettik.

Qolyma týskenin Otyrar kitap-hanasyna alyp keldim. Biraq, kitap betterin qozghamay oqysang túrady, qol tiygizseng ýgitilip týsip qalady. Kýn kózine shyqqan song sóitip ketti. Óndep, jóndeysizder me, dep qolymda qalghanyn Últtyq akedemiyalyq kitaphanagha alyp bardym. Olar jóndey almaydy eken, әri saqtaugha da mýmkindigi joq. Óitkeni, búl kitaptardyng auruy basqa kitaptargha júghuy mýmkin.

- Kitaptar qazir qayda?

- Ýiimde saqtap otyrmyn.

- Búl kitaptarmen tanysqan ghalymdar boldy ma?

- Egiypetten oqu bitirgen Qadyr degen jigit menimen birge júmys istedi. Oqyp, zerttep jýr edi, ol bala da qaytys bolyp ketti. Kitaptar Mysyrda, Iranda basylghan eken. Jәne kitaptyng iyesi Arystanbek molda ózi oqyp,  túsyna belgiler qoyyp otyrypty. Bir qúrannyng ishinen moldanyng siya qaryndashy shyqty. Mende saqtauly túr.

Ángimelesken Beken QAYRATÚLY

«namys.kz» sayty