Qytaydaghy qazaqtar jayly Ýkimette arnayy otyrys ótti. Qytaydyng sayasy qysymyna týsip, aidyng kýni amanynda aidau kórgen, temir torgha toghytylyp, kisendelgen qandastarymyz turaly keybir derekter aityldy. Deputattardyng derekti saualdaryna ministrler jauap berdi. Biz Astanadaghy alqa-qotan jiynda aitylghan әm aitylmay qalghan aqparlargha az kem sholu jasaghandy jón kórdik.

Mәjilismen Bekbolat Qanayúly Qytaydaghy qandastardyng jayyn sóz etip, eki birdey ministrliktin, Ishki әm Syrtqy ister ministrligining basshylaryn jauapqa aldy.

Deputattyng saualy. Ministrding jauaby.

«Qytaydan, Ózbekstannan, basqa alys-jaqyn memleketten Qazaqstangha azamattyq alamyz dep tarihy otanyna kelip, bosyp jýrgen halyq kóp. Onsyz da qújatyn rettey almay, sandalyp jýrgen azamattardy zansyz jýrsing dep aiyptap, sottyng sheshimin shygharyp jatqanymyz ótirik emes. Bizding atymyzgha bala-shaghasy, otbasy mýsheleri jan-jaqqa shashylyp ketken azamattardan aryz-shaghymdar kóptep týsude. Qanday da bir ýkimettik jenildikpen qújatyn rettep berudi súrap jatqan el kóp-aq.

Kóbinese keletin adamdardyng bәri asa sauatty emes. Diqandar, malshylar keledi. Mysaly, Qytaydan kelgen 24 jastaghy jigit tarihy otanynyng azamaty bolamyn degen niyetpen Almaty oblysyna qújat tapsyrdy. Sodan yqtiyarhatyn kýtip jýrgenine ýsh ay tolmay, elde zansyz jýrsing dep aiyptap, eline qaytsyn degen sottyng sheshimi shyqqan. Endi jasyratyny joq, Qytay biyligining býgingi sayasaty qazaqqa asa qolayly bolyp otyrghan joq. Ol jerde әri-sәri kýige týsip, kәdimgi taghdyrdyng talqysyna týsip qalghan qandastarymyz qanshama. Onday nәrseni jýregimizding týkpirimen týsinbesek jәne bolmaydy. Búl syrtqy ister ministriligining jigitterine de aitylatyn nәrse.

Jalpy, kómektesuden góri, kedergi jasau op-onay. Mayany jinaudan góri, bir sirinkemen órtep jiberu op-onay. Eliktiruden góri, qashtyru onay. Halyqaralyq ratifikasiyalar, konvensiyalar bar. Onda bólinip-jarylghan otbasylardy qayta qosugha yqpal jasaugha negiz bolatyn halyqaralyq qújattar joq emes. Soghan sýiene otyryp, bir qayranyn jasaugha bolmay ma? Qandastarymyz bosyp ketti ghoy, qinalyp jatyr ghoy. Ne isterimizdi bilmeymiz. Tepsinip aitugha da halyqaralyq jaghday onsha kele bermeydi. Biraq osynday nәrselerge jenildikpen qarasaq. Keyde zandy, biraq әdiletsiz bolyp jatady. Zangha qarsy shyghugha bolmaydy әriyne, biraq zannyng ishinde týrli amaldar bar ghoy, osyghan kómektesuge mýmkindik bar ma?  Sizden ministr (Ishki ister ministri Qalmúhanbet Qasymov – avt. Eskertpesi), azamat retinde osyny ótingen bolar edim. Bizden talap etip jatqan elding amanatyn jetkizip otyrmyn, aghayyn», — dedi deputat Tileuhan.

Búl Mәjilisting III, IV, VI-shaqyrylymyna biyliktegi dominant partiya - «Núr Otannyn» tizimine engen әm taghayyndalghan kónekóz deputattyng óz sózi.

Qasymov...

Deputattyng degenine general Qasymov jauap bergen boldy. Alpysty alqymdaghan Qasymov 2011 jyldan beri Qazaqstannyng Ishki ister ministrligin basqaryp keledi.

«Olargha kóp jaghday jenildetilgen. Oralman mәrtebesin alghannan keyin bir jyldyng ishinde bizge aryz berip, azamattyq alu kerek. Kópshiligi bir jyldy ótkizip alyp, 15-17 aidan keyin tapsyrady. Sosyn zang boyynsha biz ony qaytaramyz. Endi qazir biz zangha ózgeris engizeyin dep jatyrmyz. Uaqytty sozyp, jenildik jasayyn dep jatyrmyz. Qalghan súraqtardy týsindik», — dedi Qaleken.

Tileuberdi...

Odan keyin, Syrtqy ister ministrligining atynan sóilegen viyse-ministr Múhtar Tileuberdi boldy. Tileuhannyng súraghyna Tileuberdi bylay dep jauap berdi:

«Qytaydan kelgen qazaqtar jenildikpen azamattyq alatyn boldy, odan keyin olar Qytay elshiligine baryp, tólqújattaryn tapsyratyn. Al endi Ýrimshi jaqqa qaytyp barghan kezde olar túraqty tirkeuden shyqpaghanyna baylanysty qamalyp otyr. Óitkeni olar túraqty tirkeuden shyqpaghannan keyin qosymsha әleumettik tólemderdi alyp otyr eken. Osyny sebep qylyp jergilikti ýkimet tyiym salyp jatyr. Osynday mәseleler tuyndauda», — dep sóiledi.

Sóitip, Qytaydaghy qazaqtar mәselesining shy kýrmeuin birjolata sheship bermese de, Shy komandasyndaghy sheneuniktermen sóilesip qaytatynyn aitty. Sol ýshin Ýrimjige attanbaq eken.

Bojko bylay deydi: Elimiz arqyly Europagha jol salghandar – Aughan men Bangladeshten kelgender

Songhy 3 jylda 5 million 600 mynnan astam sheteldik kelgen. Olardyng deni TMD-da túratyndar. Yaghni, Ózbekstan, Qyrghyzstan jәne Resey azamattary.

620 myng adam Týrkiya men Qytaydan kelgen enbek migranttary sapynda tirkelgen. Búl Qalmúhambet Qasymovtyng deregi.

Aytpaqshy, bir kezderi Qasymovtyng qaramaghynda qyzmet istegen, býginde viyse-spiyker bolyp tórde otyrghan Vladimir Bojko de biraz derek jinapty.

Sóitse, 2 transúlttyq qylmystyq top elimizde tirkelgen 85 kompaniya arqyly Qytaydan Qazaqstangha jappay zansyz adam kirgizumen ainalysqan eken.

Kýni býginde 49 aughan azamaty ózderi qazaq bolmasa da oralman qazaqtyng mәrtebesin almaq bolghan. Olar qazir izdeude kórinedi. Oghan qosa, Bangladesh pen Aughanstan azamattary bizding elimizding aumaghyn Europagha ótu ýshin paydalanady eken. Búl da Bojkonyng deregi. Viyse-spiykerding aituynsha, shekara asyp jetken migranttardan tónetin basty qater – terrorizm.

Ne desek te, byltyr Qytaydan kelgen 30 myng adam Qazaqstan azamattyghyn alghan. Olardyng 25 myny jenildetilgen tәrtippen azamattyq alghan. Búl QR IIM, Qóshi-qon polisiyasy komiytetining basshysy Sabyrjan Seytjanovtyng mәlimeti.

Sóitip, Mәjilistegi talqy әm Ýkimet ókilderining esep-qisabynyng úzyn-yrghasy osy boldy.

Auyzymyzdyng quysynda aitylmay qalghan ne sóz?

Deydi ghoy. Dese de, Qytayda qamauda jatqan qazaqtyng jayy ne bolmaq, endi? Bәrimizdi mazalaytyn osy súraq. Olardyng ishinde Qazaqstan Respublikasynyng azamattyghyn әldeqashan alghan adamdar bar emes pe?! Olar endi tolyqqandy Qazaqstan adamdary. Al Shy tóragha «mәngilik» biylemekke bekingen Qytay biyligi Qazaqstannyng azamattaryn qamap qoyghanyn nege aitpadyq?

IYә, Bekeng qyzyl emosiyagha berilmey, sayasy tilmen sóiledi. Abaylap sóiledi. Solay boluy kerek te shyghar.

Qytay biyligining territoriyasy býtindelgen, Halyqaralyq dәrejede moyyndalghan Tәuelsiz Memleketting adamyn naqaq qamap, miyn ulap, iydeologiyalyq nasihatyn jýrgizip, eline jibermey otyrghany taghy ras. Bizding Parlament múny nege ashyq aita almady? Meyli, Qytaydan kelip, azamattyq alyp ýlgermegen qandastarymyz resmy Qytay azamaty bolyp esepteledi delik. Olardyn  bas amandyghy ýshin tilimizdi tistep sóilegen boldyq. Al Shy tóraghanyng tútqynyna ainalghandardyng ishinde Qazaqstan azamattyghyn alghan qazaqtar da bar ghoy.

Biz Bekendi sóge sóilep, tilin tistep qaldy demeymiz. Beken, júrt aitpaghan, aitugha auzy qisayyp qalarday qorqaqtap jýrgen mәseleni kóterdi. Osyghan deyin Qytaydaghy qazaqtar mәselesin Parlament minberinen aitqan deputat ileude bireu. Sonyng biri Beken. Ózi de talay shekara asyp, shettegi qazaqpen didarlasyp jýrgen son, biledi ol jaqtyng aua-rayyn.

20 qazaqtyng jayy ne bolghanyn Bekeng bile me?

Bekeng Shynjandaghy qazaqty elge qaytaruy kerek degen sózi ýshin Qytaydyng jauy bolghan, qazir. Shynjanda Bekenmen suretke týsken 20 shaqty qazaq qamalghan edi. Búl aqparatty aghylshyn tildi «rfa.org» jariya etken. Olardyng keybiri týrmege týsken. Keybiri oqu-tәrbiyeleu lagerlerine jiberilgen. Qazir ol azamattar jayly aqpar joq.

http://abai.kz/post/63957

Mәsele óte oryndy kóterildi. Jәne der kezinde. Óitkeni, Shy tóragha salghan sýrginning salqyny әli sezilip túr. Áuelbasta qazaq pen úighyrgha jasalghan qysymdy – kompartiya tóraghasy Shiyding óz biyligin avtoritarlau jolynda jasalyp jatqan nauqandyq sharasy dep topshylaghan edik. Shy degenine jetip, Qytaydy sheksiz biyleu qúqyna ie bolghanymen, ondaghy júrtty jayyna qaldyrghan joq.

Qytaydaghy qazaqtardyng jaghdayy tym auyrlap ketti. Qyryq jylghy kórshi, geosayasy seriktesimiz dep sengen Qytay ýkimeti qazaqty terrorist, ekstremisterding sapyna qosty. Qújattaryn tartyp alyp, Qazaqstangha kelip-ketken әr qazaqty týrmege japty. Ýiinde Qúran ústaghan, diny oqulyqty ústaghan, eski kitaptardy saqtaghandar saqshylardyng jetegine týsti. Jәbirin kórdi. Qazaq jazushylarynyng kitaptaryn oqyghandar oqu-tәrbiyeleu lagerlerine aidaldy. Sebepsiz tergelip, naqaq tayaq jedi. Tipti, molda-qojalardyng keybiri týrmede qaytys boldy degen aqpar da tarady. Qolynnan kelse shauyp al degen búl arandatushylyqty, әperbaqandyqty, әlimjettikti Shy tútqasyn ústap otyrghan Qytay biyligi kýni býginge deyin jasap keledi.

Osy tústa aita keteyik, jogharydaghy jayttardy ashyq jazyp, aityp jýrgenderdi synap-minep otyratyn keybir top bar. Olardyng argumenti mynau: búl mәseleni ashyq jazu – eki el arasyna syzat týsiredi-mys. Sonda, beybit kýnde bóten elding adamdaryn naqaq jalamen qamap qong eki el arasyndaghy qarym-qatynasqa syzat týsirmey me?

Elshiler eldi nege aralap jýr?

Elshilik el aralap jýr qazir. Ne ýshin? Keshe Astanada Qytay elshileri JOO oqyp jatqan qandastarymyzdy jinap alyp, jinalys ashypty. 9-kókekte Tarazda da jiyn ótti. Qytay elshiligining ókilderi M.H.Dulaty atyndaghy Taraz memlekettik uniyversiytetinde Qytaydan kelgen studentterdi jiyp, kezdeu ótkizgen. Qytaydaghy qazaqtardyng mәselesin birazdan beri kóterip, qogham talqysyna salyp jýrgen Qydyrәli Orazúly osy jiyngha arnayy baryp qaytypty. Biz Qytay elshiligining eki noyany ne maqsatpen el aralap jýrgenin súrap bildik.

Tarazdaghy jiynda elshilikten kelgen ekeuding biri Van shala-sharpy orysshalap sóilep, qasyndaghy Go-ny tanystyrghan.

Go: «Sender óte baqyttysyndar! Senderdi Qytay ýkimeti osynday baqytqa ie etti. Shetelde oqytyp, qamqorlyq jasady. Qytay ýkimeti senderden ýlken ýmit kýtedi. Sender elge qaytyp, júmys isteuge boryshtysyndar. Qytay ýkimeti ózderindi qayda jýrsender de qorghaydy. Almaty jәne Astanada Qytay elshilikteri bar. Ol senderding ýilerin. Sender kez kelgen uaqytta osy ýilerine baryp, kómek ala alasyndar. Qytayshalaryng qalay? Mening bayqauymsha, sender qytayshany úmytyp qalghan siyaqtysyndar. Qytay tilin eshqashan úmytpandar jәne ony birinshi oryngha qoyyp ýireninder. Sebebi, sender elge qaytqanda jogharghy jalaqymen júmys isteysinder», degen auanda sóilegen.

M.H.Dulaty atyndaghy Taraz memlekettik uniyversiytetining rektory Múhametqaly Sarybekovpen jeke sóilesken Qydyrәli Orazúly Qytaydan kelgen studenderding de basy daudan azat emes ekendigin bilip qaytty.

Kýni býginde atalghan oqu ornynda bilim alyp jatqan 10 studentting qysqy demalys kezinde Qytaygha baryp, qaytpay qalghany belgili boldy. Olardyng 8-i dayarlyq kursynda oqyp jatqan bolsa, 2-eui 1 kurstyng studentteri eken.

Ol balalardyng esim soyy minekiy:

1. Amantay Gýlman. ShÚAR, Toghyztarau audany. M.H.Dulaty atyndaghy Taraz memlekettik uniyversiytetining dayarlyq kursy. 13.02.2018 jyly Qytaygha ketken. Qaytyp kelmegen.

2. Erkin Ayakóz. ShÚAR, Nylqy audany. M.H.Dulaty atyndaghy Taraz memlekettik uniyversiytetining dayarlyq kursy. 27.02.2018 jyly Qytaygha ketken. Qaytyp kelmedi.

3. Áptinәby Qalnúr. ShÚAR, Tarbaghatay audany. M.H.Dulaty atyndaghy Taraz memlekettik uniyversiytetining dayarlyq kursy. 13.02.2018 jyly Qytaygha ketken. Qaytyp kelmedi.

4. Jarqyn Periza. ShÚAR, Qorghas audany. M.H.Dulaty atyndaghy Taraz memlekettik uniyversiytetining dayarlyq kursy. 13.02.2018 jyly Qytaygha ketken. Qaytyp kelmedi.

5.Quantay Qayrat. ShÚAR, Nylqy audany. M.H.Dulaty atyndaghy Taraz memlekettik uniyversiytetining dayarlyq kursy. 13.02.2018 jyly Qytaygha ketken. Qaytyp kelmedi.

6. Mәdeniyet Arzygýl. ShÚAR, Nylqy audany. M.H.Dulaty atyndaghy Taraz memlekettik uniyversiytetining dayarlyq kursy. 13.02.2018 jyly Qytaygha ketken. Qaytyp kelmedi.

7.Núrsәulet Mereke. ShÚAR, Toghyztarau audany. M.H.Dulaty atyndaghy Taraz memlekettik uniyversiytetining dayarlyq kursy. 13.02.2018 jyly Qytaygha ketken. Qaytyp kelmedi.

8. Shúghyla Abalbekqyzy. ShÚAR, Sauan audany. M.H.Dulaty atyndaghy Taraz memlekettik uniyversiytetining dayarlyq kursy. 13.02.2018 jyly Qytaygha ketken. Qaytyp kelmedi.

9. Slymbek Órken. ShÚAR audany. M.H.Dulaty atyndaghy Taraz memlekettik uniyversiytetining 1-kursy. 13.02.2018 jyly Qytaygha ketken. Qaytyp kelmedi.

10. Mәmtimin Ákimjan. ShÚAR, Toghyztarau audany. M.H.Dulaty atyndaghy Taraz memlekettik uniyversiytetining 1-kursy. 13.02.2018 jyly Qytaygha ketken. Qaytyp kelmedi.

Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz