قىتايداعى قازاقتار جايلى ۇكىمەتتە ارنايى وتىرىس ءوتتى. قىتايدىڭ ساياسي قىسىمىنا ءتۇسىپ، ايدىڭ كۇنى امانىندا ايداۋ كورگەن، تەمىر تورعا توعىتىلىپ، كىسەندەلگەن قانداستارىمىز تۋرالى كەيبىر دەرەكتەر ايتىلدى. دەپۋتاتتاردىڭ دەرەكتى ساۋالدارىنا مينيسترلەر جاۋاپ بەردى. ءبىز استاناداعى القا-قوتان جيىندا ايتىلعان ءام ايتىلماي قالعان اقپارلارعا از كەم شولۋ جاساعاندى ءجون كوردىك.

ماجىلىسمەن بەكبولات قانايۇلى قىتايداعى قانداستاردىڭ جايىن ءسوز ەتىپ، ەكى بىردەي مينيسترلىكتىڭ، ىشكى ءام سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ باسشىلارىن جاۋاپقا الدى.

دەپۋتاتتىڭ ساۋالى. ءمينيستردىڭ جاۋابى.

«قىتايدان، وزبەكستاننان، باسقا الىس-جاقىن مەملەكەتتەن قازاقستانعا ازاماتتىق الامىز دەپ تاريحي وتانىنا كەلىپ، بوسىپ جۇرگەن حالىق كوپ. ونسىز دا قۇجاتىن رەتتەي الماي، ساندالىپ جۇرگەن ازاماتتاردى زاڭسىز ءجۇرسىڭ دەپ ايىپتاپ، سوتتىڭ شەشىمىن شىعارىپ جاتقانىمىز وتىرىك ەمەس. ءبىزدىڭ اتىمىزعا بالا-شاعاسى، وتباسى مۇشەلەرى جان-جاققا شاشىلىپ كەتكەن ازاماتتاردان ارىز-شاعىمدار كوپتەپ تۇسۋدە. قانداي دا بىر ۇكىمەتتىك جەڭىلدىكپەن قۇجاتىن رەتتەپ بەرۋدى سۇراپ جاتقان ەل كوپ-اق.

كوبىنەسە كەلەتىن ادامداردىڭ ءبارى اسا ساۋاتتى ەمەس. ديقاندار، مالشىلار كەلەدى. مىسالى، قىتايدان كەلگەن 24 جاستاعى جىگىت تاريحي وتانىنىڭ ازاماتى بولامىن دەگەن نيەتپەن الماتى وبلىسىنا قۇجات تاپسىردى. سودان ىقتيارحاتىن كۇتىپ جۇرگەنىنە ءۇش اي تولماي، ەلدە زاڭسىز ءجۇرسىڭ دەپ ايىپتاپ، ەلىنە قايتسىن دەگەن سوتتىڭ شەشىمى شىققان. ەندى جاسىراتىنى جوق، قىتاي بيلىگىنىڭ بۇگىنگى ساياساتى قازاققا اسا قولايلى بولىپ وتىرعان جوق. ول جەردە ءارى-ءسارى كۇيگە ءتۇسىپ، كادىمگى تاعدىردىڭ تالقىسىنا ءتۇسىپ قالعان قانداستارىمىز قانشاما. ونداي نارسەنى جۇرەگىمىزدىڭ تۇكپىرىمەن تۇسىنبەسەك جانە بولمايدى. بۇل سىرتقى ىستەر مينيسترىلىگىنىڭ جىگىتتەرىنە دە ايتىلاتىن نارسە.

جالپى، كومەكتەسۋدەن گورى، كەدەرگى جاساۋ وپ-وڭاي. مايانى جيناۋدان گورى، ءبىر سىرىڭكەمەن ورتەپ جىبەرۋ وپ-وڭاي. ەلىكتىرۋدەن گورى، قاشتىرۋ وڭاي. حالىقارالىق راتيفيكاتسيالار، كونۆەنتسيالار بار. وندا ءبولىنىپ-جارىلعان وتباسىلاردى قايتا قوسۋعا ىقپال جاساۋعا نەگىز بولاتىن حالىقارالىق قۇجاتتار جوق ەمەس. سوعان سۇيەنە وتىرىپ، ءبىر قايرانىن جاساۋعا بولماي ما؟ قانداستارىمىز بوسىپ كەتتى عوي، قينالىپ جاتىر عوي. نە ىستەرىمىزدى بىلمەيمىز. تەپسىنىپ ايتۋعا دا حالىقارالىق جاعداي ونشا كەلە بەرمەيدى. بىراق وسىنداي نارسەلەرگە جەڭىلدىكپەن قاراساق. كەيدە زاڭدى، بىراق ادىلەتسىز بولىپ جاتادى. زاڭعا قارسى شىعۋعا بولمايدى ارينە، بىراق زاڭنىڭ ىشىندە ءتۇرلى امالدار بار عوي، وسىعان كومەكتەسۋگە مۇمكىندىك بار ما؟  سىزدەن مينيستر (ىشكى ىستەر ءمينيسترى قالمۇحانبەت قاسىموۆ – اۆت. ەسكەرتپەسى), ازامات رەتىندە وسىنى وتىنگەن بولار ەدىم. بىزدەن تالاپ ەتىپ جاتقان ەلدىڭ اماناتىن جەتكىزىپ وتىرمىن، اعايىن»، — دەدى دەپۋتات تىلەۋحان.

بۇل ءماجىلىستىڭ III, IV, VI-شاقىرىلىمىنا بيلىكتەگى دومينانت پارتيا - «نۇر وتاننىڭ» تىزىمىنە ەنگەن ءام تاعايىندالعان كونەكوز دەپۋتاتتىڭ ءوز ءسوزى.

قاسىموۆ...

دەپۋتاتتىڭ دەگەنىنە گەنەرال قاسىموۆ جاۋاپ بەرگەن بولدى. الپىستى القىمداعان قاسىموۆ 2011 جىلدان بەرى قازاقستاننىڭ ىشكى ىستەر مينيسترلىگىن باسقارىپ كەلەدى.

«ولارعا كوپ جاعداي جەڭىلدەتىلگەن. ورالمان مارتەبەسىن العاننان كەيىن ءبىر جىلدىڭ ىشىندە بىزگە ارىز بەرىپ، ازاماتتىق الۋ كەرەك. كوپشىلىگى ءبىر جىلدى وتكىزىپ الىپ، 15-17 ايدان كەيىن تاپسىرادى. سوسىن زاڭ بويىنشا ءبىز ونى قايتارامىز. ەندى قازىر ءبىز زاڭعا وزگەرىس ەنگىزەيىن دەپ جاتىرمىز. ۋاقىتتى سوزىپ، جەڭىلدىك جاسايىن دەپ جاتىرمىز. قالعان سۇراقتاردى تۇسىندىك»، — دەدى قالەكەڭ.

تىلەۋبەردى...

ودان كەيىن، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ اتىنان سويلەگەن ۆيتسە-مينيستر مۇحتار تىلەۋبەردى بولدى. تىلەۋحاننىڭ سۇراعىنا تىلەۋبەردى بىلاي دەپ جاۋاپ بەردى:

«قىتايدان كەلگەن قازاقتار جەڭىلدىكپەن ازاماتتىق الاتىن بولدى، ودان كەيىن ولار قىتاي ەلشىلىگىنە بارىپ، تولقۇجاتتارىن تاپسىراتىن. ال ەندى ءۇرىمشى جاققا قايتىپ بارعان كەزدە ولار تۇراقتى تىركەۋدەن شىقپاعانىنا بايلانىستى قامالىپ وتىر. ويتكەنى ولار تۇراقتى تىركەۋدەن شىقپاعاننان كەيىن قوسىمشا الەۋمەتتىك تولەمدەردى الىپ وتىر ەكەن. وسىنى سەبەپ قىلىپ جەرگىلىكتى ۇكىمەت تىيىم سالىپ جاتىر. وسىنداي ماسەلەلەر تۋىنداۋدا»، — دەپ سويلەدى.

ءسويتىپ، قىتايداعى قازاقتار ماسەلەسىنىڭ شي كۇرمەۋىن ءبىرجولاتا شەشىپ بەرمەسە دە، شي كومانداسىنداعى شەنەۋنىكتەرمەن سويلەسىپ قايتاتىنىن ايتتى. سول ءۇشىن ۇرىمجىگە اتتانباق ەكەن.

بوجكو بىلاي دەيدى: ەلىمىز ارقىلى ەۋروپاعا جول سالعاندار – اۋعان مەن بانگلادەشتەن كەلگەندەر

سوڭعى 3 جىلدا 5 ميلليون 600 مىڭنان استام شەتەلدىك كەلگەن. ولاردىڭ دەنى تمد-دا تۇراتىندار. ياعني، وزبەكستان، قىرعىزستان جانە رەسەي ازاماتتارى.

620 مىڭ ادام تۇركيا مەن قىتايدان كەلگەن ەڭبەك ميگرانتتارى ساپىندا تىركەلگەن. بۇل قالمۇحامبەت قاسىموۆتىڭ دەرەگى.

ايتپاقشى، ءبىر كەزدەرى قاسىموۆتىڭ قاراماعىندا قىزمەت ىستەگەن، بۇگىندە ۆيتسە-سپيكەر بولىپ توردە وتىرعان ۆلاديمير بوجكو دە ءبىراز دەرەك جيناپتى.

سويتسە، 2 ترانسۇلتتىق قىلمىستىق توپ ەلىمىزدە تىركەلگەن 85 كومپانيا ارقىلى قىتايدان قازاقستانعا جاپپاي زاڭسىز ادام كىرگىزۋمەن اينالىسقان ەكەن.

كۇنى بۇگىندە 49 اۋعان ازاماتى وزدەرى قازاق بولماسا دا ورالمان قازاقتىڭ مارتەبەسىن الماق بولعان. ولار قازىر ىزدەۋدە كورىنەدى. وعان قوسا، بانگلادەش پەن اۋعانستان ازاماتتارى ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ اۋماعىن ەۋروپاعا ءوتۋ ءۇشىن پايدالانادى ەكەن. بۇل دا بوجكونىڭ دەرەگى. ۆيتسە-سپيكەردىڭ ايتۋىنشا، شەكارا اسىپ جەتكەن ميگرانتتاردان تونەتىن باستى قاتەر – تەرروريزم.

نە دەسەك تە، بىلتىر قىتايدان كەلگەن 30 مىڭ ادام قازاقستان ازاماتتىعىن العان. ولاردىڭ 25 مىڭى جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن ازاماتتىق العان. بۇل قر ءىىم، قوشى-قون پوليتسياسى كوميتەتىنىڭ باسشىسى سابىرجان سەيتجانوۆتىڭ مالىمەتى.

ءسويتىپ، ماجىلىستەگى تالقى ءام ۇكىمەت وكىلدەرىنىڭ ەسەپ-قيسابىنىڭ ۇزىن-ىرعاسى وسى بولدى.

اۋىزىمىزدىڭ قۋىسىندا ايتىلماي قالعان نە ءسوز؟

دەيدى عوي. دەسە دە، قىتايدا قاماۋدا جاتقان قازاقتىڭ جايى نە بولماق، ەندى؟ ءبارىمىزدى مازالايتىن وسى سۇراق. ولاردىڭ ىشىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن الدەقاشان العان ادامدار بار ەمەس پە؟! ولار ەندى تولىققاندى قازاقستان ادامدارى. ال شي توراعا «ماڭگىلىك» بيلەمەككە بەكىنگەن قىتاي بيلىگى قازاقستاننىڭ ازاماتتارىن قاماپ قويعانىن نەگە ايتپادىق؟

ءيا، بەكەڭ قىزىل ەموتسياعا بەرىلمەي، ساياسي تىلمەن سويلەدى. ابايلاپ سويلەدى. سولاي بولۋى كەرەك تە شىعار.

قىتاي بيلىگىنىڭ تەرريتورياسى بۇتىندەلگەن، حالىقارالىق دارەجەدە مويىندالعان تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ ادامىن ناقاق قاماپ، ميىن ۋلاپ، يدەولوگيالىق ناسيحاتىن جۇرگىزىپ، ەلىنە جىبەرمەي وتىرعانى تاعى راس. ءبىزدىڭ پارلامەنت مۇنى نەگە اشىق ايتا المادى؟ مەيلى، قىتايدان كەلىپ، ازاماتتىق الىپ ۇلگەرمەگەن قانداستارىمىز رەسمي قىتاي ازاماتى بولىپ ەسەپتەلەدى دەلىك. ولاردىڭ  باس اماندىعى ءۇشىن ءتىلىمىزدى تىستەپ سويلەگەن بولدىق. ال شي توراعانىڭ تۇتقىنىنا اينالعانداردىڭ ىشىندە قازاقستان ازاماتتىعىن العان قازاقتار دا بار عوي.

ءبىز بەكەڭدى سوگە سويلەپ، ءتىلىن تىستەپ قالدى دەمەيمىز. بەكەڭ، جۇرت ايتپاعان، ايتۋعا اۋزى قيسايىپ قالارداي قورقاقتاپ جۇرگەن ماسەلەنى كوتەردى. وسىعان دەيىن قىتايداعى قازاقتار ماسەلەسىن پارلامەنت مىنبەرىنەن ايتقان دەپۋتات ىلەۋدە بىرەۋ. سونىڭ ءبىرى بەكەڭ. ءوزى دە تالاي شەكارا اسىپ، شەتتەگى قازاقپەن ديدارلاسىپ جۇرگەن سوڭ، بىلەدى ول جاقتىڭ اۋا-رايىن.

20 قازاقتىڭ جايى نە بولعانىن بەكەڭ بىلە مە؟

بەكەڭ شىڭجاڭداعى قازاقتى ەلگە قايتارۋى كەرەك دەگەن ءسوزى ءۇشىن قىتايدىڭ جاۋى بولعان، قازىر. شىڭجاڭدا بەكەڭمەن سۋرەتكە تۇسكەن 20 شاقتى قازاق قامالعان ەدى. بۇل اقپاراتتى اعىلشىن ءتىلدى «rfa.org» جاريا ەتكەن. ولاردىڭ كەيبىرى تۇرمەگە تۇسكەن. كەيبىرى وقۋ-تاربيەلەۋ لاگەرلەرىنە جىبەرىلگەن. قازىر ول ازاماتتار جايلى اقپار جوق.

http://abai.kz/post/63957

ماسەلە وتە ورىندى كوتەرىلدى. جانە دەر كەزىندە. ويتكەنى، شي توراعا سالعان سۇرگىننىڭ سالقىنى ءالى سەزىلىپ تۇر. اۋەلباستا قازاق پەن ۇيعىرعا جاسالعان قىسىمدى – كومپارتيا توراعاسى ءشيدىڭ ءوز بيلىگىن اۆتوريتارلاۋ جولىندا جاسالىپ جاتقان ناۋقاندىق شاراسى دەپ توپشىلاعان ەدىك. شي دەگەنىنە جەتىپ، قىتايدى شەكسىز بيلەۋ قۇقىنا يە بولعانىمەن، ونداعى جۇرتتى جايىنا قالدىرعان جوق.

قىتايداعى قازاقتاردىڭ جاعدايى تىم اۋىرلاپ كەتتى. قىرىق جىلعى كورشى، گەوساياسي سەرىكتەسىمىز دەپ سەنگەن قىتاي ۇكىمەتى قازاقتى تەرروريست، ەكسترەميستەردىڭ ساپىنا قوستى. قۇجاتتارىن تارتىپ الىپ، قازاقستانعا كەلىپ-كەتكەن ءار قازاقتى تۇرمەگە جاپتى. ۇيىندە قۇران ۇستاعان، ءدىني وقۋلىقتى ۇستاعان، ەسكى كىتاپتاردى ساقتاعاندار ساقشىلاردىڭ جەتەگىنە ءتۇستى. ءجابىرىن كوردى. قازاق جازۋشىلارىنىڭ كىتاپتارىن وقىعاندار وقۋ-تاربيەلەۋ لاگەرلەرىنە ايدالدى. سەبەپسىز تەرگەلىپ، ناقاق تاياق جەدى. ءتىپتى، مولدا-قوجالاردىڭ كەيبىرى تۇرمەدە قايتىس بولدى دەگەن اقپار دا تارادى. قولىڭنان كەلسە شاۋىپ ال دەگەن بۇل ارانداتۋشىلىقتى، اپەرباقاندىقتى، الىمجەتتىكتى شي تۇتقاسىن ۇستاپ وتىرعان قىتاي بيلىگى كۇنى بۇگىنگە دەيىن جاساپ كەلەدى.

وسى تۇستا ايتا كەتەيىك، جوعارىداعى جايتتاردى اشىق جازىپ، ايتىپ جۇرگەندەردى سىناپ-مىنەپ وتىراتىن كەيبىر توپ بار. ولاردىڭ ارگۋمەنتى مىناۋ: بۇل ماسەلەنى اشىق جازۋ – ەكى ەل اراسىنا سىزات تۇسىرەدى-مىس. سوندا، بەيبىت كۇندە بوتەن ەلدىڭ ادامدارىن ناقاق جالامەن قاماپ قويۋ ەكى ەل اراسىنداعى قارىم-قاتىناسقا سىزات تۇسىرمەي مە؟

ەلشىلەر ەلدى نەگە ارالاپ ءجۇر؟

ەلشىلىك ەل ارالاپ ءجۇر قازىر. نە ءۇشىن؟ كەشە استانادا قىتاي ەلشىلەرى جوو وقىپ جاتقان قانداستارىمىزدى جيناپ الىپ، جينالىس اشىپتى. 9-كوكەكتە تارازدا دا جيىن ءوتتى. قىتاي ەلشىلىگىنىڭ وكىلدەرى م.ح.دۋلاتي اتىنداعى تاراز مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە قىتايدان كەلگەن ستۋدەنتتەردى جيىپ، كەزدەۋ وتكىزگەن. قىتايداعى قازاقتاردىڭ ماسەلەسىن ءبىرازدان بەرى كوتەرىپ، قوعام تالقىسىنا سالىپ جۇرگەن قىدىرالى ورازۇلى وسى جيىنعا ارنايى بارىپ قايتىپتى. ءبىز قىتاي ەلشىلىگىنىڭ ەكى نويانى نە ماقساتپەن ەل ارالاپ جۇرگەنىن سۇراپ بىلدىك.

تارازداعى جيىندا ەلشىلىكتەن كەلگەن ەكەۋدىڭ ءبىرى ۆان شالا-شارپى ورىسشالاپ سويلەپ، قاسىنداعى گو-نى تانىستىرعان.

گو: «سەندەر وتە باقىتتىسىڭدار! سەندەردى قىتاي ۇكىمەتى وسىنداي باقىتقا يە ەتتى. شەتەلدە وقىتىپ، قامقورلىق جاسادى. قىتاي ۇكىمەتى سەندەردەن ۇلكەن ءۇمىت كۇتەدى. سەندەر ەلگە قايتىپ، جۇمىس ىستەۋگە بورىشتىسىڭدار. قىتاي ۇكىمەتى وزدەرىڭدى قايدا جۇرسەڭدەر دە قورعايدى. الماتى جانە استانادا قىتاي ەلشىلىكتەرى بار. ول سەندەردىڭ ۇيلەرىڭ. سەندەر كەز كەلگەن ۋاقىتتا وسى ۇيلەرىڭە بارىپ، كومەك الا الاسىڭدار. قىتايشالارىڭ قالاي؟ مەنىڭ بايقاۋىمشا، سەندەر قىتايشانى ۇمىتىپ قالعان سياقتىسىڭدار. قىتاي ءتىلىن ەشقاشان ۇمىتپاڭدار جانە ونى ءبىرىنشى ورىنعا قويىپ ۇيرەنىڭدەر. سەبەبى، سەندەر ەلگە قايتقاندا جوعارعى جالاقىمەن جۇمىس ىستەيسىڭدەر»، دەگەن اۋاندا سويلەگەن.

م.ح.دۋلاتي اتىنداعى تاراز مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى مۇحامەتقالي سارىبەكوۆپەن جەكە سويلەسكەن قىدىرالى ورازۇلى قىتايدان كەلگەن ستۋدەندەردىڭ دە باسى داۋدان ازات ەمەس ەكەندىگىن ءبىلىپ قايتتى.

كۇنى بۇگىندە اتالعان وقۋ ورنىندا ءبىلىم الىپ جاتقان 10 ستۋدەنتتىڭ قىسقى دەمالىس كەزىندە قىتايعا بارىپ، قايتپاي قالعانى بەلگىلى بولدى. ولاردىڭ 8-ءى دايارلىق كۋرسىندا وقىپ جاتقان بولسا، 2-ەۋى 1 كۋرستىڭ ستۋدەنتتەرى ەكەن.

ول بالالاردىڭ ەسىم سويى مىنەكي:

1. امانتاي گۇلمان. شۇار، توعىزتاراۋ اۋدانى. م.ح.دۋلاتي اتىنداعى تاراز مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دايارلىق كۋرسى. 13.02.2018 جىلى قىتايعا كەتكەن. قايتىپ كەلمەگەن.

2. ەركىن اياكوز. شۇار، نىلقى اۋدانى. م.ح.دۋلاتي اتىنداعى تاراز مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دايارلىق كۋرسى. 27.02.2018 جىلى قىتايعا كەتكەن. قايتىپ كەلمەدى.

3. ءاپتىنابي قالنۇر. شۇار، تارباعاتاي اۋدانى. م.ح.دۋلاتي اتىنداعى تاراز مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دايارلىق كۋرسى. 13.02.2018 جىلى قىتايعا كەتكەن. قايتىپ كەلمەدى.

4. جارقىن پەريزا. شۇار، قورعاس اۋدانى. م.ح.دۋلاتي اتىنداعى تاراز مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دايارلىق كۋرسى. 13.02.2018 جىلى قىتايعا كەتكەن. قايتىپ كەلمەدى.

5.قۋانتاي قايرات. شۇار، نىلقى اۋدانى. م.ح.دۋلاتي اتىنداعى تاراز مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دايارلىق كۋرسى. 13.02.2018 جىلى قىتايعا كەتكەن. قايتىپ كەلمەدى.

6. مادەنيەت ارزىگۇل. شۇار، نىلقى اۋدانى. م.ح.دۋلاتي اتىنداعى تاراز مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دايارلىق كۋرسى. 13.02.2018 جىلى قىتايعا كەتكەن. قايتىپ كەلمەدى.

7.نۇرساۋلەت مەرەكە. شۇار، توعىزتاراۋ اۋدانى. م.ح.دۋلاتي اتىنداعى تاراز مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دايارلىق كۋرسى. 13.02.2018 جىلى قىتايعا كەتكەن. قايتىپ كەلمەدى.

8. شۇعىلا ابالبەكقىزى. شۇار، ساۋان اۋدانى. م.ح.دۋلاتي اتىنداعى تاراز مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دايارلىق كۋرسى. 13.02.2018 جىلى قىتايعا كەتكەن. قايتىپ كەلمەدى.

9. سلىمبەك وركەن. شۇار اۋدانى. م.ح.دۋلاتي اتىنداعى تاراز مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 1-كۋرسى. 13.02.2018 جىلى قىتايعا كەتكەن. قايتىپ كەلمەدى.

10. ءمامتىمىن اكىمجان. شۇار، توعىزتاراۋ اۋدانى. م.ح.دۋلاتي اتىنداعى تاراز مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 1-كۋرسى. 13.02.2018 جىلى قىتايعا كەتكەن. قايتىپ كەلمەدى.

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz