- Berik agha, memleket jәne qogham qayratkeri Smaghúl Sәduaqasúlynyng Mәskeudegi Don Qabirstanynda jatqan sýiegining kýlin elge qaytaru jolynda Sabyr Qasymov, Diqan Qamzabekúlymen qatar, óziniz de birdey atsalystynyz. Búl arada qanday da bir qiyndyqtar boldy ma әri búl úrpaqtyq paryzdy óteu qalay jýzege asty?

- Smaghúl Sәduaqasovtyng mәiit kýlin elge әkelip jerleu turaly bastamadan búryn men osynday birshama últtyq jobalarmen ainalystym. «A.Sәrsenbayúly» qorynda jetekshilik etip jýrgen kezde Alash, Asharshylyq, Jeltoqsan syndy últtyq jobalardy atqardym. Mәselen, 1986 jyly alangha shyghyp, shәit bolghandardyn, jaralanghandardyn, oqudan qudalanghandardyng jәne olardy úryp soqqan, jazalaghandardyng esimin el bilsin degen niyetpen on tomdyq kitap shyqty. Jalpy meni qazaq taghdyry, qazaq ziyalylarynyng taghdyry, qazaqqa qyzmet qylghan túlghalardyng taghdyry qatty mazalaydy. Olardyng ótken ghúmyry men elge jasaghan enbegin eske alyp ýnemi tolghanysta bolamyn. Olar bar ghúmyryn óz últynyng azattyghyna júmsady. Qazaq elining dәuletti, sәuletti el boluyn armandap ótti ómirden. Mine, Qúdaygha shýkir,býgin solar armandaghan kýn tudy. Olar jete almay ketken baqytqa biz keneldik! Endi, ókinishke qaray, ornaghan osy tynysh zamanda olargha layyq qúrmet kórsetilmey jatyr. Qazaq ýshin qúrban bolghan arystargha tarihy әdilettilik jasalmay keledi. Jasay almay otyrmyz!

- Berik agha, memleket jәne qogham qayratkeri Smaghúl Sәduaqasúlynyng Mәskeudegi Don Qabirstanynda jatqan sýiegining kýlin elge qaytaru jolynda Sabyr Qasymov, Diqan Qamzabekúlymen qatar, óziniz de birdey atsalystynyz. Búl arada qanday da bir qiyndyqtar boldy ma әri búl úrpaqtyq paryzdy óteu qalay jýzege asty?

- Smaghúl Sәduaqasovtyng mәiit kýlin elge әkelip jerleu turaly bastamadan búryn men osynday birshama últtyq jobalarmen ainalystym. «A.Sәrsenbayúly» qorynda jetekshilik etip jýrgen kezde Alash, Asharshylyq, Jeltoqsan syndy últtyq jobalardy atqardym. Mәselen, 1986 jyly alangha shyghyp, shәit bolghandardyn, jaralanghandardyn, oqudan qudalanghandardyng jәne olardy úryp soqqan, jazalaghandardyng esimin el bilsin degen niyetpen on tomdyq kitap shyqty. Jalpy meni qazaq taghdyry, qazaq ziyalylarynyng taghdyry, qazaqqa qyzmet qylghan túlghalardyng taghdyry qatty mazalaydy. Olardyng ótken ghúmyry men elge jasaghan enbegin eske alyp ýnemi tolghanysta bolamyn. Olar bar ghúmyryn óz últynyng azattyghyna júmsady. Qazaq elining dәuletti, sәuletti el boluyn armandap ótti ómirden. Mine, Qúdaygha shýkir,býgin solar armandaghan kýn tudy. Olar jete almay ketken baqytqa biz keneldik! Endi, ókinishke qaray, ornaghan osy tynysh zamanda olargha layyq qúrmet kórsetilmey jatyr. Qazaq ýshin qúrban bolghan arystargha tarihy әdilettilik jasalmay keledi. Jasay almay otyrmyz!

Men orystargha Keyki batyrdyng bas sýiegin de súrap bardym, Smaghúl Sәduaqasovtyng mәiit sýiegin de súrap bardym. Olar qarsylyq tanytyp otyrghan joq. «Alyndar» dep otyr. Áriyne eger ol múrajayda túrsa memleket menshigi retinde onyng qiyndyqtary bar. Al ziratta bolsa, múragerler arqyly alugha mýmkindik bar. Sondyqtan Smaghúldyng mәiit kýlin aluda bәlendey qiynshylyq boldy dep aita almaymyn. Dihan Qamzabekúlynan Smaghúl Sәduaqasovtyng mәiit kýlining Mәskeudegi Don shirkeuining ziratynda túrghanyn estigen kýnnen bastap ony elge әkeluge janym tynym tappady. Arnayy týrde Mәskeuge baryp, Don shirkeui basshylyghymen kezdesip rúqsatyn aldym. Olar óz kelisimderin berdi. Alayda kóptegen qújattar jinau kerek eken. Memlekettik qyzmetke - Úlytau audanyna әkim bolyp ketuime baylanysty isti ayaghyna jetkizuge qogham qayratkeri Sabyr Qasymovqa ótindim. Ol kisi Mәskeudegi joghary shendi tanystary arqyly bir jyldyng kóleminde osy isti ayaghyna jetkizdi. Qúday jolymyzdy ongharyp, Sәduaqasovtyng mәiit kýli elge oraldy.

- Osy kýnge deyin qayratkerding denesining kýli hristian qorymynda jatqan eken, endi ol músylmandyq sharttar boyynsha qashan jәne qayda jerlenedi?

- Qúday qoldap, Smaghúl Sәduaqasovtyng mәiit kýli elge keldi. Ázirshe amanat qylyp meshitte túr. Erteng әkimshilik jer bermese nemese qarjy bolmady dep mәiit kýl jer qoynyna tapsyrylmay jatsa - 20 jylda qazaq el bolmady, últ bolmady degen sóz! Tútas qazaq qazir syn saghatta túr. Mәiit kýl qútty jerine engenshe qazaqty Qúday da, aruaq ta synap, qarap túrmaq! Búl syn bizding el bolyp qalyptastyq pa, joq pa degen saualgha naqty jauap bolmaq.

Búrynghy Týrkiyanyng qorghanys ministri bolghan Ánuar Pasha ótken ghasyrdyng 20-jyldary nókerlerimen Orta Aziyagha kelip, týrki tildes elderding azattyghy ýshin kommunistermen soghysty. Osy jolda qaza tapty. Orta Aziyadaghy bauyrlastarynyng azattyghy jolynda qúrban bolghan qayratkerding sýiegin keyin 90-jyldary Týrgit Ozal bas bolyp, Týrkiyagha alyp ketti. Sol kezde el preziydentinen bastap, býkil týrik elitasy tik túryp, saltanatty týrde Ánuar Pashany qayta arulap, jerledi. Mine, el! Mine, últ! Al biz bolsaq, «Mústafa Shoqaydy alugha rúqsat bermedi» dep joqtan syltau tauyp otyrmyz. Jaraydy, ol tipti zany men tәrtibi bólek shetelde jatyr delik. Al Smaghúl Sәduaqasovtyng mәiit kýlin alyp keldik qoy. Endi ne isteysizder?!.

- Biyl Qazaqstan Tәuelsizdigining 20 jyldyghy. Búl arada «shirkin, bar qazaq Saryarqagha jinalsa eken...» dep armandap ketken Smaghúl Sәduaqasúly sýiegining kýlin jyl basynda Astanagha qaytarudyng ózindik últtyq simvoldyq manyzy bar ma? Tәuelsizdikting 20 jyldyghynyng osynday sharadan bastau aluy qazaqty nege ýndeydi?

- 20 jyldyq - ýlken syn saghat. Osy uaqytta biz kim boldyq? Búl - últ bolyp qalyptasa aldyq pa, joq pa degenge jauap bolatyn sәt. Taghy aitayyn, әr nәrseni syltauratyp, jyraqta qalghan Mústafa Shoqaydyng sýiegin әkele almay otyrmyz. Ruhy tynyshtalmay Mәskeude qansha arystarymyz jatyr. Jýsipbek Aymauytovtyng sýiegin izdep Mәskeuge bardym. 1973 jylgha deyin Jýsipbek atamyzdyng qabirin bireuler kelip tazalap, kýtip túrypty. Biz barghanda ol jer tehnikamen kýrelip ketipti. Joq! Álihan Bókeyhanov jerlengen Don ziratyna da bardyq. Kimning qay jerde qalay jerlengenin ajyratu óte qiyn. Aralasyp ketken.

Asharshylyq uaqytynda elimizding әr jerinde bolghan bas kóterulerge, kóterilisterge qatysqan jәne ony úiymdastyrghan adamdardyng attaryn janghyrtqym keldi. Tarihshylarmen kezdesip, ÚQK múraghatyna da bas súqtym. Biz sovet ókimetining qoldan jasaghan asharshylyghyna qarsy shyqqan kez kelgen qazaqty batyr dep tanuymyz kerek. Solardy da nasihattap últ batyry retinde dәripteuge mindettimiz. Qazir úrpaqtary bar, әr auylda bas kótergen basshydan, ony qoldaghan jandardyng aty-jónderin anyqtap, azaly kitap shygharsaq dep oilaymyn. Men Úlytaugha әkim bolyp kelgen kezde osy ónirde «Qarsaqbay kóterilisi» bolghanyn estidim. Kóteriliste 43 adam kommunisterding qolynan qaza tauypty. Múraghattaghy qújattarmen tanystym. Shәit bolghandardyn  esimderin jazdyryp, byltyr sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alu kýni, yaghni, 31 mamyrda Qarsaqbay kentinde eskertkish ornattym. Eskertkish ashylghan kýni «Jyldar boyy bandynyng balasy, qaraqshynyng úrpaghy degen at jamylyp kelip edik, atalarymyzdy aqtap, tarihy әdiletti bagha bergeninizge rahmet» dep talay adam kózine jas alyp keldi. Búl - bir ghana auylda atqarylghan is. Jalpy el retinde әli kýnge deyin asharshylyq qúrbandaryna arnalghan ýlken azaly eskertkish qoya almay kelemiz. Sol kezde shәit bolghan jazyqsyz jandargha býgingi beybit uaqytta layyqty qúrmet kórsetilmeyinshe olardyng aruaqtary tynysh jata almaydy dep sanaymyn. Al olardyng ruhy tynyshtalmayynsha, biz bay quatty el bola almaymyz. Áriyne, negizgi maqsat - olargha qúrmet kórsetu arqyly jas úrpaqty otan sýigish sezimde tәrbiyeleu. Jastardy elge, últqa qyzmet etuge shaqyru. Últ abdyrap, qinalghan shaqta últ ýshin qúrban bolghan arystardyng kýreskerligi men qayratkerligi jol silteydi. Baghyt kórsetedi. Sondyqtan býgin últ ýshin qúrban bolghandar dәriptelui tiyis.

- Biz qanshalyqty Smaghúl Sәduaqasúlyn tanyp, onyng qayratkerligi men últ tәuelsizdigine qosqan ýlesin bilip-seze aldyq dep oilaysyz? Zertteuler qanday baghytta jýrui kerek?

- Smaghúl Sәduaqasov turaly zertteuler bar. Onyng jastayynan biylikke aralasuy, Alash qúramyndaghy jastargha basshylyq jasau turasynda enbekter barshylyq. Qayratkerding ómir joly, elge atqarghan qyzmeti әli de zerttelui kerek. Tipti onyng Álihan Bókeyhanovtyng kýieu balasy boluynyng ózi kóp jayttan habar beredi. Sovet zamanynda Alash kósemining qyzyna ýilenudi men erlik dep bilemin. Alash arystary Smaghúl Sәduaqasov, Múhtar Áuezov syndy jastargha kommunistik partiyagha kiru arqyly últqa, elge qyzmet etudi amanat etip ketti. Smaghúl - sol agha buyn arystardyng amanatyn abyroymen oryndaghan túlgha. Sondyqtan oghan da Alash kósemderimen qatar qúrmet kórsetilip, úrpaq aldynda layyqty baghasy berilui tiyis. Onyng sýigen jary - Elizaveta Bókeyhanova «úly otan soghys» kezinde jaralanghan jandardyng jarasyn tanyp, dәrigerlik qyzmet atqarghan. Smaghúldyng balasy soghysqa ózi súranyp baryp, maydanda kóz júmdy. Ómirin elining azattyghyna júmsaghan qogham jәne memleket qayratkeri Smaghúl Sәduaqasov enbegin jan-jaqty zerttep, zerdelep jas úrpaqqa nasihattau býgingi kýnning paryzy dep úghamyn. Onyng esimin mektepterge beru kerek! Jarqyratyp eskertkish soqsaq ta, kim qoy dep otyr?!

- Biylghy jyl tarihy datalargha toly: Smaghúl Sәduaqasúlynyng tughanyna 111 jyl, Abylay hannyng tughanyna  - 300 jyl, Jeltoqsan kóterilisine - 25 jyl... Múnday tarihy datalardyng Tәuelsizdikting 20 jyldyghymen túspa-tús kelui kezdeysoqtyq pa, әlde onyng astarynda bir belgi bar ma?

- Kósheler dúrystalar, qalalar sәndeler. Kommunaldyq mәseleler sheshiler. Qolymyzdan kelgenshe júmys istep jatyrmyz. Bәri jasalady. Biraq halyq oghan tez ýirenedi de, tez úmytyp ketedi. Al últtyq jobalar mәngilik bolyp qalady. Ony týsinuge artyq my da qajet emes. Úlytaugha әkim bolyp barysymmen audan ortalyghyna Han Orda eskertkishin ornatudy qolgha aldym. «Qazaqmys» korporasiyasynyng qoldauymen ol júmys qazir ayaqtalugha jaqyn. Tәuelsizdigimizding 20 jyldyq torqaly toyyna syy retinde ashylatyn bolady. Sonymen qatar elimizding osynau saltanatty merekesine oray Jezqazghan qalasynyng qaq tórine búrynghy Abylay han eskertkishi qayta janartylyp, óndelip qútty ornyna qonatyn bolady. Osy orayda «Núr otan» partiyasynyng hatshysy Erlan Qarinning qoldauymen aldaghy sәuir aiynda Jezqazghan qalasynda Abylay han jәne jalpy qazaq handary qaqynda respublikalyq dengeyde ghylymiy-praktikalyq forum ótedi. Oghan elimizding әr ónirinen ghalymdar, sayasatkerler, qayratkerler keledi. Men Jezqazghangha әkim bolyp kelisimen qaladaghy 9 mektepke qazaqtyng 9 qayratkerining esimin berdik. Keshe halyqqa esep beru kezinde Qayrat Rysqúlbekovting esimin iyemdengen mektepte boldym. Kórnekti jerge Qayrat batyrdyng ýlken fotosy men ómir bayanyn jazyp qoyypty. Oqushylar Qayrattyng ólenderin jatqa aityp túr. Batyrdyng atyn alghannan keyin osyghan baylanysty mektepting arnayy gimni de tuypty. Sol kýni men qatty quandym. Mine, tәrbiye! Sol mektepting oqushylary Qayrat aghalary siyaqty elge, últqa qyzmet etetin myqty azamat bolyp ósedi. Qalamyzdyng taghy bir mektebinde Mústafa Shoqay erekshe úlyqtalyp jatqanyna kýmәn joq. Qayrat Rysqúlbekovti aitqanda myna mәsele kókeyime orala beredi. Men onyng beyitin izdep Semeyge bardym. Jigitter ornyn kórsetkenim, onyng sýiegining qayda ekeni belgisiz.  Kenesarynyng basyn izdep tappay jýrmiz, keshe ghana aramyzdan ketken Qayrat batyrdyng sýiegi qayda ekenin bilmeymiz?!

- Halqymyzdyng endigi armany Kenesary hannyng bassýiegining tabylyp, elge qaytarylyp, jerge tapsyryluy ekeni anyq. Búl baghytta qanday júmystar atqyrylyp jatyr? Jәne múnday sharalardyng týpki maqsaty ne?

- Kenesarynyng bas sýiegi qazir anyzgha toly әngimege úlasyp bara jatyr. Eger túrghan jeri naqty belgili bolsa, Elbasynyng ózi bas bolyp baryp alyp keler edi. Áriyne, Kenesarygha degen tarihy әdilettilik onyng basymen ornay qoymaydy. Kenesary - últtyq kýresting simvoly. Ózderiniz bilesizder, ótken jyly tәuelsizdik kýni qarsanynda Úlytauda Kenesarynyng eskertkishin ornattyq. Sonymen birge audandaghy bir mektepke esimin berdik. Sol sekildi 1916 jylghy últ-azattyq kýresting basty qaharmandarynyng biri Keyki batyrdyng da esimin bir mektepke enshiledik.  Han Kene әr qazaqtyng jýreginen oiyp túryp oryn alatynday iydeologiyalyq júmys istelui kerek. Kenesarynyng alyp eskertkishteri әr auyl, әr qalada túrsyn. Esimi әr qalanyng eng kórikti kóshelerine berilsin! Ol turaly әlem tamsanyp kóretindey ghajayyp kórkem filimder týsirilui kerek. Onyng úrystary, batyrlyghy, qayratkerligi jәne janyndaghy sarbazdarynyng erlikteri jan-jaqty nasihattaluy shart. Biz onyng qasyndaghy on mynday batyrdyng birnesheuin ghana bilemiz. Olardy nege dәriptemeymiz? Amangeldi Imanovtyng atasy Iman batyr han Kene batyrlarynyng biri bolghan. Arqalyq qalasyna barghanymda «myna ortalyq kóshede Amangeldi Imanov emes, onyng atasy Iman batyr qasqayyp túrsa dúrys bolar edi» dep edim. Kenesarynyng basy tabylghan song barlyq sharua ózinen ózi ornay qalatynday týsinemiz. Biraq  mәsele onyng basyna tirelip túrghan joq. Basty mәsele - bizding kókirek sarayymyzda.

Súhbattasqan Kәmshat Tasbolat

«Abay-aqparat»

1. Foto - Berik Ábdighaliyúlynyng bastamasymen Úlytauda salynyp jatqan Han Orda eskertkishi

2.  Foto - Berik Ábdighaliyúlynyng iydeyasymen ótken jyly Qarsaqbay kentinde boy kótergen asharshylyq qúrbandaryna arnalghan eskertkish.