Biz qazaq әri myqty, әri әlsiz halyqpyz. Myqtylyghymyz – tektiligimizde. Álsizdigimiz – kekshildigimizde.

Biz qazaq әri dana, әri shala últpyz. Danalyghymyz – ónerdegi biyiktigimizde. Án-jyrdaghy terendigimizde. Shalalyghymyz – qyzghanshaq, kýnshil baqastyghymyz ben bir-birimizding mún-zarymyzdy estimes kerendigimizde.

1937 – 1938 jyldary sýt betindegi qaymaqtarymyz – ghalymdarymyzdan, jazushylarymyzdan, әrtisterimizden týgeldey derlik airylyp qaldyq. 120 myng adam ústalyp, 40 mynday qazaq atylghan.

Nege atylghan? Qalay atylghan? Qay jerde atylghan?..

Ózge últtarda, mәselen, ózbekte sausaqpen sanarlyqtay adam sheyit bolsa, tәjikter din aman.

Sebep ne?

Kýnshil qazaq birin-biri kórsetuden aldyna jan salmaghan. Qyzghanysh ózegin órtegen, kýnshildik keudesin syqqan. Óitkeni, aldyndaghy moyyn ozdyrghanyn alyp tastasa – kýn núry ózine ghana týsedi. Myqty kreslogha ózi ghana jayghasady». Osy qaskóy tilek, osy ashqaraq dәme qazaq dalasyna, Alash balasyna pәle men jalany qara búlttay qaptatqan. Kremlige keregi de sol edi. Asqaq ruhty Alashtyng ózegin suyryp alsa, qalghan tobyry topalangha ózi-aq ainalady deudi algha sozghan.

Al býgin she?

Tәuelsizdikting kók bayraghyn kóterip, egemen derbes memleketimizding keregesin ýmitpen jayghan syn kezenine qoyyp kep kettik. Sodan ba búrynghy ayaqta túsau, moyynda qamyt, bilekte búghau túrghan sәttegi kónilde qalghan dyq pen keudedegi qyjyl key-keyde aldy-artyndy payymdaugha ýlgertpey, atýsti asyghystyqqa iytermelep keledi. Sodan ba joghaltqanymyzdy alasúra izdep, óshkenimizdi jantalasa jandyrmaq bolghan býgingi qúlshynymyzgha óz basym kóbinese kýdiktene qaraymyn.

Áriyne, qalghyghan oy men mýlgigen sana selt etip oyansa, namysty qayrap, jigerdi janityny ejelden belgili. Osylay desek te, talay san soqqyzghan auyr ókinishterding ornyn toltyru ýshin biz key kezde júrt kózinen tasalau әldebir quysyna qyzyl búrysh tyghyp alyp, eseginen de ozyp ketken Hojanәsirding kebin qaytalap ta jýrgen tәrizdimiz.

«Anau she, anau... – tónkerisshil!»

«Al sonau shirkin – orysshyl!»

«Oy, ol degening – naghyz bolishevikshil!»

«Al mynauyng kezinde Alashordagha qarsy bolghan!» t.t.

Osy tónirekte byqsyghan kýbir-kýnkil, qanqu-sybyr talay keudening sasyq týtinin shúbalta bastaghanyn bayqap ta qaldyq. Biraq kýnshildik pen minshildikte qazaqtyng aldyna jan salmasyn bilmesek, keshegi arystarymyz ben ardaqtylarymyzdy ózderining zandy biyik túghyrlarynan týsirtpeuge tyrysar ma edik.

«Óz qasiyettisin elemegen el qasiret qúshady. Óz tektisin tabalaghan júrt ózgelerding tabanyn jalaydy. Biraq qadirlindi qasterlep, tektini tany bilu – qiynnyng qiyny bolghanymen asa qasterli mindet» dep jazghan edim. Sol oiymnan ainyghym joq.

Say jyradan, kól túmadan, el úlannan qúralatyny aqiqat. Kólding qúdireti – terendiginde. Elding úlylyghy – perzentinde. Pendesinen azamaty kóp, ezinen eri artyq elding ónegesi mol, ýlgisi ozyq, talany zor, tarihy eleuli. Ol elding keshegisi úmytylmas, býgini ortaymas, erteni shoshytpas bolsa kerek. Sonday óskeleng elding júrtyn ilgeri jeteler toby – eng aldymen intellegensiyasy – ziyalylary. Ziyalylar qauymyn últtyng qaymaghy deu óz aldyna, meninshe ol halqynyng qamal búzar tarany, oq qaghar qalqany, jauyn júlyp týser jebesi, qauymyn sýirep algha bastyrar kósemi, dauyn týirep tastar shesheni.

«Ziyalylar qauymynyng óz ishinde serkesi bolaryn taghy eskeru lәzim. Ol serke top – aqyn-jazushylary. Óitkeni jazushy – әri ótken dәuirdin, әri óz zamanynyng shejireshisi, óz qoghamynyng synshysy, óz uaqytynyng ainasy. Has qalamger halqynyng qasiretin kýni búryn sezip, últynyng jan ynqylyn ózining jan dausymen jaraly jýreginde janghyrtyp otyrady» degen búrynghy pikirimdi jәne qaytalaymyn. Óitkeni men keyde adamzatty tek qana eki toptan qúralady-au dep payymdaymyn. Alghashqy shaghyn shoghyr - shygharmashylyq iyeleri. Ekinshi ýlken top - basqalary. Shygharmashylyq iyeleri, әsirese aqyn – Tabighat pen adamzat, әitpese Bolmys pen әleumet, nemese Alla Taghala men pende arasyndaghy baylanysty sezimtal sergektigimen jalghastyratyn qúdiret pen qasiyet tәnirisi.

Sondyqtan da qazaqqa túlgha, halyqqa tútqa, últqa ústaz, elge qazyq bolghan Abay, Álihan Bókeyhanov, Ahmet Baytúrsynúly, Mirjaqyp Dulatúly, Mústafa Shoqay, Sәken Seyfulliyn, Túrar Rysqúlov, Smaghúl Saduaqasovtar – aruaghyna syiynyp, ruhyna tabynyp, mәngilik qadirlep, qasterlep óter iyisi qazaqtyng birtuarlary. Osy tizimge Mahambetti, Jambyldy, Múhtar Áuezovty, Sәbit Múqanovty, Ghabit Mýsirepovty, Qasym Amanjolovty, Múqaghaly Maqataevty qosyp atasaq, ardaqtylardy toltyra týser edik. Al osy ortaq asyldarymyzdyng ózin onashalap iyemdenip, «ózimdiki» dep ýzdigip, ózgeden qyzghanyp, qyz-qyz aitysyp qyzylkenirdek bolyp jatatynymyzdy bayqaghymyz kelmeytin ór kókirek auru әreketimizge qayta basa bastaghanymyzdy nesine jasyramyz.

Dәlel me? Dәlel jetkilikti-aq.

«Anau anany kinәlaghan!»

«Mynau anadan kek qaytarghan».

«Anauyndy mynauyng ústatyp jibergen!»

«Myna nemeng anau biyikte otyrghan!»

«Myna qúrbanyng mynanday jәbir-japa kórgen!»

dep jikshildik jeligine jel berip, auyzbirlikti ydyratar úsaqtyqqa qúryq sozyp, tanaulap ketetinimiz kóbeydi. Ásirese jazushylar arasynda jeke bastyng kemshiligin ken qazghanday órshelene qoparyp, birining qotyryn biri qasudy keyingi jastar jaghy dauyldatyp ala jónelgeni janymyzgha qatty batady.

Kemshiliksiz jan tumaytynyn, qateliksiz qayratker óspeytinin eske tútpay, esiriktene bergennen jau da, dau da tabarymyzdy bilmeymiz-au. Áytpese, jogharyda aty atalghan úly azamattarymyzdyng qay-qaysysynyng da qateleskeni de, qayshylyqqa úrynghany da barshamyzgha belgili. Olar – sol azamattar ómir sýrgen ortanyng kýrdeliginen tuyndaghan-dy. Solarmen tústas kelgen dauyldy, súrapyldy zamannyng ýskirigi men yzghyryghy әlgilerdi birde býrsendetip, birde qalshyldatqanyn úmytuymyzgha bolmaydy.

Olar – óz kezeninin, óz dәuirinin, óz qoghamynyng bel balalary bolatyn. Uaqyt-qúdiretting qúdiretin moyyndar bolsaq, sol qúdiret-Bolmystyng san-aluan tauqymetimen er-azamatty adastyrar ozbyrlyghyn da sezinbey, sezingimiz kelmey túra almaymyz.

El tabynghan jazushy! Júrt iysingen aqyn! Shygharmashylyq adamyna osy asyl ataulardan qadirli eshnәrse joq dep oilaushy edim. Songhy kezderde myna naryq deytin paryqsyzdyqtyng qúryghy qyl moyyngha túnshyqtyryp oralghaly sol oiymnan mýlde aryldym. Óitkeni sanany túrmys biylep te, jýndes bilegimen iylep te jatqan qazirgi bas ie joq dәieksiz zamanda keudendi tik úastaytyn búrynghy, «qalamger», «sazger» deytin qasiyetti at-atauyng adyra qalghanday-au. Kýn sayyn tóbennen toqpaqtaytyn jýgeni sypyrylghan tirshilikting jaly túrmaq sauyryna da sausaq tiygize almaytyn qalamaqysyz jayau, jalanash, qayyrshygha da bergisiz kýiing tәniridey ór, zor kókiregindi kórkókirek etip, jigerli janaryndy jasqanshaqtata jasauratyp qoysa, qay qúdiretke múng shagharsyn. Qalamger – qúdiret edi. Búryn sonday bolghan edi. Jazushy – Jasaghan Haqpen birdey edi. Búryn birdey edi. Býgin endi olar biznesmen – qúdiret, oligarh – qúdiret, sheneunik – qúdiret, әkim – qúdiret siyaqty «pysyqtardyn» qolyna su qúngha da jaramay qaldy. Sebebi jogharydaghy biylik ózderine oda jazatyn jaramsaqtardan qúdirettenip daralanghan óner iyelerine jasalar qúrmetti jeti qabat jer astyna kómip tastaghan. Biyik biyliktegilerding jaqyndary men jaysandaryn ghana barynsha qasterlep, esimderi erekshe atalugha tiyis úly Azamattarymyzgha arnalar sýiispenshiligimizden baz keshtik.

Al býgingi jazushy atalghandardyng birazy búrynghyday kópting maqsat, mýddesin aitudy mýlde úmytyp, tóbedegi toptyng soyylyn soghatyndargha ainalyp, júrtty da, «múrtty» da, qyrtty da aldap oinaudy, óz paydasy men qúlqynyn oilaudy ilgeri sozumen әlek. Endi mynau qúryltaygha baylanysty san qúbylyp, Tәnirining tanbasy basylghan kiyeli janday bolyp, ózin de, sózin de tym-tym qúlpyrtyp-aq jiberuge tyrysyp baghuda. Qisyny ketken sózimen, shat-shәlekeyi kóp isimen qyzyghy tausylghan júrtty qyzyntyp, mýlgigen qalpynan týrtip oyatyp jibersem-au deytin jeniltek jensikti ansaytyn da tәrizdi-au solar. Sodan da bolar, bir kýni betin elge berip, bir kýni kózin tórge búryp, eldi de, tórdi de jarylqamaq bolghan solardyng qalamynan saudagerding tiynynyng syldyrynday ólen, jansyzdyng jybyrlaq sybyrynday qara sóz jorghalap órip, mәngýrt júrtynyng jabayy tirligimen jymdasa qalatynyna qashanghy tóze beremiz. Tózbeyin desek, keshegi ótken qúryltayymyz tóniregindegi keybir oghashtyqty (әdeyi úiymdastyryluy da mýmkin) әlgi shuyldaqshyl qalamgerlerding duyldatyp ala jónelgen alashapqyn «jau shapqylatqan» maqala-baybalamdary qarapayym halyqty eriksiz eleng etkizip qoyghanyn qaytermiz. Asylyn arshymay, baryn joqtamay, kýibeng tirlikting qamshysynyng astynda kýrsinip jýrgen kónbis qazaqqa ayaq astynan ermek tabyla ketkendey boldy ghoy. Gazet bitken qabat-qabat betterin jayyp tastap, qalamgerdi birine birin tulaqtay etip sabatqyzyp jatsa, internet sayttary ósek-ayany mol aiqay-shudy jelindetpey-aq shalajansar kýide tughyzyp jatsa, joghalghan óneri, eskirgen dәstýri, shashylghan bilimi jan quatyn әlsiretip bara jatqanyn oilamaytyn qandastaryma búdan artyq qanday qyzyq kerek.

«Oybay-au, mynau jazushy degendering súmdyq shataqshyl qauym eken ghoy, ә! Birinin-biri saqalyn júlyp, birimen biri júdyryqtasyp, birin bir sahnadan júlqylap sýiretip, әbden el men júrtqa kýlki bolghan joq pa, ei!» dep әi, gýjildesin, әi, aiyzy qana kýlmeng qaqsyn. Ósekti kesek qyp atqylap, jalany jabu qylyp japsyryp, aramdy adalgha qús qylyp salyp, jalghandyqty Jalghan dýniyening turashyl tuy ghyp jelbiretken qalamgersymaqtar men danghaza jurnalshylargha shybyndap erip ketken momynbas qazaghyma key-keyde yza bolatynym da bar. Artynsha-aq, «birimizdi birimiz andityn qazaqy úsaqtyghymyzdy qalay jasyramyz. Birimizdi birimiz aldaytyn kemshiligimiz de az emes. Nesine shala býlinesin?» dep ózime ózim toqtau salamyn. Al baybalamdap qalam týrtetinderding birin biri aldauy – olardyng ózgelerden kóp biluinde emes, ózeginen tógiler ónegesining azdyghynan, ainalasyndaghy qarasha halyqty eng bolmasa ótirigimen-aq batpaqtatyp qoyyp, shyndyqtyng shynyna ayaq bastyrmau ghana.

Men jazushylardyng on bir qúryltayyna delegat bolyp qatysyppyn. Keshegi qúryltaydan da әldeqayda shuly, duly hәm tartys-talasqa toly ótken talayyn bilem. Biraq sol qúryltaylarda aitys, tartys kóbinese әdebiyet tónireginde ghana órbip, qalamgerge qajettilikterdi qalay ornatugha, qaytip oryndatugha kerek mýmkindikterdi tezdetu mәselesin ýnemi algha qoyatyn. Tóraghalyqqa talasu degen, sol oryngha ornalasu ýshin qol jinap, jasaq dayyndau tәrizdi berekesiz әreketter mýlde kezdespeytin. Óitkeni Jazushylar odaghyna eki retten tóragha bolghan Sәbit Múqanov ta, Ghabit Mýsirepov te әrqaysysy 2,5 jyl jәne 2 jylday basqaryp, yn-shynsyz ornyn bosatyp berip otyrghan. Al Ghabiyden Mústafin 3-aq jyl, Júban Moldaghaliyev 2-aq jyl sol lauazymdy iyemdengenin kópshilikting esine әdeyi salyp otyrmyn. Óitkeni olar Núrlan Orazalin siyaqty sol oryntaqta 22 (jiyrma eki) jyl otyrsa da, ketkisi kelmey «Mәngilik qúrmetti tóragha» deytin ataqty saqtap qalmaqshy bolyp, jantalasa qimyldaghan da emes. Óitkeni olar kemel oilap, kesek turaytyn úlylyqqa beyim túlghalar edi. Al últtyng úly boluy da, úsaq boluy da úldarynyng maqsat, mýddelerining úlylyghy men úsaqtyghyna әmanda tikeley baylanysty ekenin sol aghalar jaqsy bilgen.

Býginde kimdi maqtayyn, kimdi jaqtayyn, kimdi kemsiteyin, kimdi qasterleyin dep jýrse, jorghasynan janylyp, jatsa, úiqysynan shoshyp oyanatyndar kóbeydi. Sol shirkinderding tónireginen tabylatyn pysyqaylar gazetter men internette jazushylardyng songhy qúryltayyn búryn-sondy adam estip, kóz kórmegen qúbyjyq oqighagha ainaldyrmaq bolyp әbigerge týsumen jýr. Sonysymen «zәlimdikten momyndyq artyq» dep sanasyn әbden sulap tastaghan son, silkindirmey semdirip ulap tastaghan son, momyn juastyghy kónbistikke úlasyp, kón qayystay qatayghan kónteri minezdi kórpedey jamylyp jýrgen sýiegi jasyq, buyny bos qazaqty shatastyrmaghanda qaytedi.

Býkil elding baylyghyn biyliktegiler ghana talap, tonap alghan kezde, býtin últtyng bólshektenip keterin, jogharghy jaqtaghy taqqa talastyng qozghalyp, qozdanyp tútana bastaghanyn sezgen sәtte, el tynyshtyghynan baz kesherin býgin ekining biri kýrsinip qalyp, kýbirlep aita bastaghanyn tórdegiler nege bilmesin. Kýbir-kýnkilding etek alsa, jolyndaghyny qúrtyp, tau suynday tasqyndap keter dýmpuin nege eskermesin. Áriyne qatty eskeredi. Sondyqtan da júrttyng ózektegisin oiynan óshiru ýshin eliktegish alashtyng esinen ketpestey etip qúryltay tóniregindegi alypqashty ósek-ayandy әdeyi úshyqtyrtyp jibermeydi me eken deytin pikirge eriksiz oiysamyn. Óitkeni әlgi qúryltayda ayaghynan shalyp, eteginen tartyp, aq shulan saqaldy «tirәpkidey» etip qolyna orap alyp silkilep, jastary da, bastary da ózinen oq boyy ozyq el syilar ýsh-tórt әdebiyet kóshbasshylaryna gazet betindegi maqalasymaghymen qúsyghyn kónirsitip qúya salghan «ózge últtyng tumasymyn» dep ózeginen órt boratqan qalamgerge: «Áy, shyraq! Aptyqpa! Arynyndy basynqyra!» dep ýlkendik tanytqan Qabdesh Júmadilovtyn, «әdebiyetting býginin ghana qazbalay bermey, ertengi baghyt-baghdaryn da oilasayyq» dep Múhtar Shahanovtyn, Tólen Ábdikovtyng minberden sóilegen sózderin aqsaqty tynday, ótirikti shynday etip dýrildete jóneltudi jogharydaghylardyng ózderi úiymdastyra ma deytin kýdikke jәne kiyligemin.

Kýbirlep oy qazbaytyn, dýbirlep toyda ozbaytyn, kitap betin ashudan góri internetke ýnilui jiyirek úl-qyzdarymyz kýn sayyn kóbeyip barady. Typyrlaytyn jerde búiygha tyghylyp, topyrlaytyn kezde qara kórsetpeytin sol shirkinder Abay, Álihan, Múhtar, Ghabitterdi úmytsa, býgingi qay qalamgerding aty-jónin biler deysiz. Sondyqtan da olar últtyq sanany úrandatyp úlaghattau týgili, ata-babalardyng aruaghyna bas iyip, izet tanytudan airylyp qaldy ma dep qorqamyn. Sol sebepti anau internettegi qúryltay jónindegi qoldan jasalghan dau-damaydy jerden jeti qoyan tapqanday dabyldatyp, dauyldatyp jatqan tәrizdi-au. Quanatyn nәrsege quanbay, quartatyn әdetke úmtylatyn jastarymyzgha biylikting keyde jel beretinine de, jol beretinine de kónil audarudan qaldyq. Óitkeni jelkeden týiip, tizemen basar zamanymyzdyng zәndemi tirliginen әbden ýreylenip te bittik qoy. Al ýrey biylegen boyynan oiy qashqan zamandasymnyng ishinen zar shyqqanymen, tilinen ýn shygharmas mylqaulyqqa qamalyp qalghanyn sezgen sayyn sharshaghan miymnan qausaghan oilarymdy qúrsaulap jamaghan bolamyn. Aqyldysy azdau, aqymaghy moldau osy zamanda <<adamdy sózine qarap tanda, kisige qarap sóz alma, izbasar keleshektegilerim!» degenimdi keybireuler tym aqyldymsyp ketti der meni. Bәribir býginde bazbireuding aqyly bazbireuge jaqpaytynyn bilsem de «ósekke ermey, qyzyqty qua bermey, ardy oilandar, jetkinshekterim!» deuden jalyqqym kelmeydi. Áy, biraq... jyltyraq, jaltyraqqa qana qúmarlanyp bara jatqan jastarym: «Áy, shal-shauqan! Túrma jolda! Bógeme aryndy!» dep qaghyp-jyghyp kete me dep seskenuimdi nesine jasyrayyn.

Sonda da, Maghjanshylasam, men jastargha senemin. Men jastardan adaldyqty, azamattyqty, bәrinen de búryn aqiqat ýshin kýreskerlikti kýtemin. Kýtemin de, «Qaraqtarym, qanattarym! Qashangha deyin tórdegilerge tómennen jautandap qaray beremiz? Ýnireygen keudemizdegi ýreydi shyn iyelerine iytere salugha qashan shamamyz jeter eken? Kýiki kýiding úiqy-túiqysyn shygharar qazaqy batyldyqtyng qarasy birjola joghalghan joq shyghar-au. Ata-babalarymyzdyng «Attandaghan!» dabyldy dauysy Atyrau men Altaydyng arasyn dýbirlete janghyrtpaushy ma edi. Sol dabyldyng janghyryghyn jýdeu jýregimizding әlsiz soghuynan da taba almaghanymyz ba? Jýrek әni – tilek ýni bop jalpaq dalamyzdy jaylap ketetinin shynymen-aq úmytqanymyz ba? Ýieletken ýreyden túra almastay túralap qalghan boydy da, oidy da silkip, serpiltip, ayaghyna tik túrghyzar namys pen kek, ruh pen ar atty qúdiretke nege qol sozbaymyz? Sol qúdiretke sausaghymyz bir ilinse, dirildegen denemizdegi bulyghyp jatqan búla kýsh dýrildep sala bermes pe. Sonda, tap sonda kimnen ýrey qasharyn, kimderdi ýrey basaryn Tәnirding ózi ómir-ghúmyr tarazysynyng eki tabaghyna bólip-bólip tastay salar edi-au».

Áy, jastargha alqynghan kónilmen aryndap ashylam dep adasyp ta kettim be, bilmeymin. Al biraq әrqaysymyzdyng adasuymyz kóp. Áriyne adaspaytyn pende bolmaydy. Adaspayyn dep eshtenege aralaspasan, qatelespeyin dep eshnәrsege kiylikpesen, qatelesetinderdi qalay iyliktire alarsyn. Bile túryp, búghynyp qalsan, sezip túryp, tyghylyp qalsan, ainalannan zar men sherding óksigi men ókirgeni dauyldap ketpey me... Aytarymyzdy kómeylep jútpay, aqiqatymen aqtara salghangha ne jetsin.

Sonymen qúryltay ótti. Oidaghyday ótti. Dau-damaydy satyp alyp otyratyn qazaqy әuesqoylyghymyzdyng arqasynda biraz shulastyq ta dabyrlastyq. Endi sabamyzgha týsip, sabyrymyzdy saqtayyq, aghayyn. Eldikti eges qinap, eregistik býldiredi. Soghan jol bermeyik.

Jazushylar odaghynyng jana basshylaryn dúrystap saylap ta aldyq. Endigi tirlikte últ mýddesin shyndap oilaytyn bolsaq, osy jana qúramgha top qúryp, shúbyryp baryp, top pen tobyrdyng orynsyz talabyn tóteden tópeley qoymay, odaqtyng júmysyna qoldau taytyp, kómek-jәrdemimizdi tiygizuge tyrysayyq ta.

Sózimdi týiindegendegi aitarym: Bәribir, jazushy, shynayy jazushy – qúdiret. Adam aqiqatyn izdep, qiyalynda óz әlemin jasap, óz qoghamyn ornatatyn qalamger tirligi  Jaratqan Haqtyng qúdiretindey kórinbey me...

Abai.kz