Júma, 29 Nauryz 2024
Kýbirtke 8161 9 pikir 16 Mamyr, 2018 saghat 10:48

«Zar zaman» turaly shyndyqty әlemdik auditoriyagha bizdegi qay «ekspertter» aitqyzbay otyr?

Týrkiyada «Bilik» (Bilik) atty gumanitarlyq saladaghy bedeldi ghylymy jurnal bar. Ol reytingisi joghary, SCOPUS halyqaralyq bazasyna kiretin basylym. Onyng maqalalaryn tek Týrkiya emes, týrki әlemin zertteytin dýniyejýzilik ghylymy qauymdastyqtyng mamandary oqidy. Biyl «Bilik» jurnalynyng redaksiyasyna aghylshyn tilindegi  «Solonial era in Kazakh historical consciousness (Religious poetry of "Zar zaman") atty (qazaqshagha audarghanda – «Qazaqtyng tarihy sanasyndaghy otarshyldyq zaman beynesi («Zar zaman» diny saryndaghy poeziyasy boyynsha)», 25 bettik kólemdi maqala (osy joldardyng avtory dayyndaghan) kelip týsip, qatang saraptamalardyng tórt birdey satysynan sýrinbey ótip, mәrege jetuge jaqyn túrdy. Búl shaghyn ghylymy zertteudi Týrkiya, basqa sheteldik týrkologiya ghalymdary joghary baghalap, syn pikir jazushylar (resenzentter)  óz qorytyndylarynda ong bagha bergen-di.

Aghylshyntildi әlem oqyrmandaryna qazaq ruhany múrasynyng asa bir manyzdy әri kýrdeli qyryn janasha metodologiyamen taldaugha arnalghan, qala berdi qazaqtyng mún-múqtajyn joqtap, ar-namysyna ara týsetin osy maqala tónireginde «Bilik» jurnalynda tiyisti talqylau, saraptama bolyp ótti.  Elektrondyq poshta arqyly jurnaldyng ghylymy qyzmetkerlerimen talay habarlasyp, ong pikir bildirip kelgen qoljazbalanyng eng sonyna kelgende  kenetten keri qaytarylyp, «Redaksiyalyq alqa atynan qabyldanbady» degen qysqa jauap keldi.

«Ne sebepti?» degen súraqqa resmy jauap berilmedi.  Al beyresmy  әngime barysynda, yaghny maqalany jyly qabyldap, janashyrlyqpen jankýier bolyp jýrgen senimdi tanys týrik ghalymdardan súrastyryp bilgen kezde búl sheshimning shyn sebebi aiqyndaldy. Sóitse, «Zar zaman» turaly ghylymy maqalany halyqaralyq jurnal betine shygharu isine Týrkiya da, AQSh-ta, Resey de, Qytay da emes... ózimizding Qazaqstan jaghy kedergi jasapty! Redaksiyalyq alqagha kiretin nemese «ekspert» bop aragha kiyligip jýrgen týrkologiyagha jaqyn qazaqstandyq tanymal maman (mýmkin onyng ózi «jogharghy» jaqtan kenes aldy) odan qoljazba jayly bir auyz pikir súraghan kezde «joq!» dep ony toqtatyp tastapty. Halyqaralyq jurnal bolghan song qay elding avtorynan maqala kelip týsse –sol elding belgili  mamandarynyng birine bir kórsetip aludy jón sanaytyn bolar...

Allanyng qúdyretimen shyndyq jartylay bolsa da ashyldy. Esh kinәsi joq týrik aghayyndarymyz qatty ókinip,  úyalyp, osy jaytty әren, sybyrlap, jetkizdi. Oilaymyz, búl «Zar zaman» aqyndarynyng aruaghynan úyalyp qysylghandary bolar, oqyp tanysqan son.... Áriyne, qazaq-«ekspert» anonimdi týrde qala berdi, yaghny ol – H-myrza, onyng esimin etika, qúqyq erejelerine sәikes redaksiya atamady. Ayta ketu kerek, Týrkiya ghalymdarynyng eng jogharghy toby ghana aghylshyn tilin jetik mengergen, ol tilde erkin jazyp oqy alady. Al sol jurnalda isteytin sol elding bedeldi ghalym-týrkologynyng sózi mynaday: «Bizding tarapymyzdan bәri qoldady, biraq ózderining qazaghy jibermey qoydy».

O, toba!  Bizding qazaqta osynday da opasyzdyq, jiyirkenishti kóre almaushylyq jәne últ-syz-dyq, namyssyzdyq bolady eken-au! Týrkiyanyng ózi, jat el sarapshysy jibermedi dese amal ne, búl ózge júrttyng bizding tarihty jete týsinbeui nemese ózderining akademiyalyq sayasatynyng belgili erekshelikterine baylanysty dey salar edik ghoy. Shetel mamandary  «iyә» dep túrghanda óz qazaghymnyng qarakóz zalym-ghalymy úyalmay, shimirikpey, aruaqtan attap shynayy ghylymgha әri kiyeli taqyrypqa tosqauyl qoyghany jangha batady.  Eriksiz  Ahmet Baytúrsynovtyng bir sózi osyndayda eske týsedi: «Maghan auyr osylardyng bәrinen Óz auylymnyng itteri ýrip qapqany!».

IYә, búl qoljazba әste Qazaqstanda makulatura qoryn toltyryp jatqan ortanqoldy maqalalar tobynan emes, biregey sipattaghy zertteu bolyp tabylady. Ánsheyin maqtan, reyting, professor ataghyn alu ýshin nemese shetelmen jymyndap dos bolu ýshin jazyla salghan nәrse emes. Ony kez kelgen mazmúnymen tanysqan shynshyl ghalym moyyndary sózsiz. Týrikterdi jaghalap jýrgen janaghy jylpos qazaq «mamandar» ózderining tanystary men tuystary, qatyndary men ashynalary jazghan týkke túrmaytyn shimaylar, «referattaryn» tyqpalap jýrip, óitip-býitip jariyalaugha ótkizip beretinin de ghylymy orta kórip bilip otyr. Ghylymda dúrys maqalany jaman dep shegindirip tastap, al búrys maqalagha «promoushn» (ilgeriletu) jasau – ol kәduelgi ózimizding qazaqy dert – kýnshildik pen korrupsiyanyng kórinisi.  Eger oilanyp, taqyrypqa qarasa edi, últtyq mәsele men shynayy ghylymgha kelgende jeke simpatiya-antipatiyalardy da, rushyldyq, proteksionizm, t.b. ústanymdardy syryp tastau kerek emes pe?!

Jalpy, bizding «tәuelsiz» ghalym-ekspertterimizding kóbining aqsha men tamyr-tanystyqqa kýshti tәueldiligi búrynnan belgili. Mysaly, QR BjGhM qarjylandyratyn ghylymy jobalardyn  adal, nәtiyjeli oryndalghandaryna otandyq beymәlim «ekspertter» esh sebepsiz tómen bagha (ball, úpay) qoyyp tastap, kerisinshe, «haltura»-jobalardy sybaylas jemqorlyq ýlgisi boyynsha «aman alyp shygharynyn» bәri biledi. Endi sol «ekspertter», sonyng ishinde týrkolog-«bilgishter» ózderining aram úzyn qoldaryn shet elge de sozypty  degen sóz. Ásirese Týrkiyanyng basyn ainaldyryp alu olargha op-onay nәrse, әriyne.

Al eng bastysy, aidan anyq aqiqat mynau: eng aldymen búl bolghan jayt – bizdegi shendiler psihologiyasyna tәn iydeologiyalyq astary bar qúldyq, qorqaqtyq әreket. Orys klassiygining keyipkeri boyynsha, «kak by chego ne vyshlo». Yaghny «Zar-zaman», «otarshyldyq dәuirding obrazy» turaly, «músylmandyq eshatologiya men din-Islam» mәselelerin qazaq tarapynan әlemge tis jaryp aitqyzbau. Iya, tipti taza ghylymy jolmen de. Búl da әdeyi, qasaqana qazaqtyng últtyq mәselelerge qatysty auzyn ashqyzbau sayasatynyng bir ghana kishkentay aiqyn kórinisi.

Ayta keteyik, «Bilik» jurnaly, basqa da halyqaralyq dengeyde moyyndalghan  ghylymy basylymdar siyaqty, maqalalardy  (týrik jәne aghylshyn tilderinde) qabyldau ýshin birshama qatang talaptar qoyady. Múnda tapsyrylghan qoljazba birneshe satydan túratyn tәuelsiz halyqaralyq saraptamalardan ótip, onyng sapasy, ghylymy janalyghy men bireygeyligi, taqyryptyng ózektiligi, tildik dengeyi múqiyat tekserilip baghalanatytyn sol siyaqty tehnikalyq jaghynan da mәtin belgili standartqa say boluy kerektigin jogharyda aittyq.

«Solonial era in Kazakh historical consciousness (Religious poetry of "Zar zaman") atty maqalanyng aghylshyn tiline audaru dengeyining ózi minsiz, sebebi ony ana tili – aghylshyn (yaghny native speaker) әri qazaq jәne orys tilin erkin mengergen amerikandyq tarihshy, PhD (ghylym doktory) audaryp bergen bolatyn. Ghylymy mazmúny jaghynan búl maqalanyng negizi AQSh-ta 2013 j. ótken halyqaralyq ghylymy konferensiyada (Indiana uniyversiyteti) osy joldar avtory tarapynan jasalghan bayandamanyng nәtiyjelerinen túrady. Yaghny maqalanyng ózegi, basty iydeyalary men tújyrymdary búdan búryn halyqaralyq dengeyde aprobasiyadan ótken. Tipti Amerikagha jәy qabyldanu ýshin ol arnayy saraptamadan ótip, maqúldanghan edi. Euraziya, Ortalyq Aziya tarihynyng iri mamandary, sonyng ishinde prof. Uiliyam Fiyerman, t.b. ong pikir aitqan. Biraq osy kýnge sheyin aghylshyn tilindegi tolyq núsqasy esh jerde jariyalanbay keldi, ony sebebi – shalaghay iske jol bermeu; avtor sheteldik akademiyalyq ortagha zertteudi  jazba týrinde jetkizu ýshin әli de dúrystap, tolyqtyru, zerttey týsu kerek dep sanady, әdistemesi men derekterin qayta qaraudy jón kórdi.

Sóitip, arada jyldar ótip, zertteu júmysy ayaqtalyp, qoljazba pisip jetilgen. Derekter men arnayy әdebiyetke 30 siltemesi bar onyng ishinde arab qarpindegi siyrek qoljazbalar, yaghny XIX ghasyrda Qazanda basylyp shyqqan Dulat, Shortanbay aqyndardyng eski kitaptary da tikeley qoldanylghan. Ghylymiy    talaptargha say  zertteu tarihnamasyna sholu da qosa berilgen (M. Áuezov, S. Seyfullinderden bastap M. Myrzahmetov, Q. Mәdibay, B. Omarov,  t.b.;  shet eldik avtorlar), halqymyzdyng tarihyna tikeley qatysty, úrpaqqa taghylymy mol búl tuyndy aqyry Batys emes, ózimizding týrki oqyrmanyna jaqyn Týrkiya jurnalyna beru dúrys dep úigharylghan edi.

Maqalanyng teoriyalyq tújyrymdamasy jәne ghylymy janalyghyna kelsek,  birinshiden, búl taza ghylymi, akademiyalyq túrghydan oryndalghan dýniye. Onda shyndap kelgende bir tamshy sayasat, iydeologiya, soqyr din nemese populizm  joq. Tek tarihi, ghylymy shyndyq, siltemeler, aqyndardyng óz sózderin keltiru. Ekinshiden, zertteuding qúndylyghy, ghylymy janalyghy nede dep súraghan synshy bolsa úyalmay aitarymyz mynau: 1) Shortanbay, Múrat, Dulat, Ábubәkirlerdi búryn-sondy aghylshyn tilinde kim «sóiletipti»? Jaraydy, ol bylay túrsyn, 2) Zar zaman poeziyasyndaghy diny saryndar, islamy kózqarasty, músylmandyq dýniyetanymdy terenirek taldau bizde joqtyng qasy. Sosyn, 3) otarshyldyq ezgining jaghymsyz beynesin tarih jәne etnostyng búqaralyq sanasynyng (dil) kýrdeli psiho-mentaldyq mәselelerimen tyghyz baylanysta taldaugha tyrysu – ol mýldem jana rakurs. Yaghny әleumettik jaghdayy kýrt nasharlap bara jatqan qauymnyng jappay kýizelis, pessimizmge úshyrau zandylyghy, últtyq sananyng tyghyryqqa tirelip, tútas bir halyq alqynyp, jol tappauy qazirgi zamanghy pәnaralyq zertteuler negizinde ashylady.

Sóite túra, úsynylghan maqalada Patshalyqtyng osy kelensiz obrazy tek balamalyq obraz dep eskertilip; basqa bir top, resmy qazaq elitasy, aghartushylar toby óz sanasynda «ózge», dialektikalyq túrghyda oilanyp pishilgen, realistik Resey obrazyn qalyptastyryp ornyqtyrdy degen  bayypty tezis de negizdeledi. Yaghny maqala HH gh. bas. kezinde ómir sýrgen Abay siyaqty qazaq ziyalylary otarshyldyqty aiyptay kele, Resey sivilizasiyasynyng ontayly jaqtaryn da kóruge shaqyrdy degen oi-týiin úsynady (ol pikirdi túnghysh H.Dosmúhamedov aitqan).

Endeshe ghylym men әuesqoylyq arasyn ajyrata almay, sayasattyng iyisi joq jerde mәseleni jasandy sayasilandyryp, óz kólenkesinen ózi qorqyqqany nesi әlgi bizding «iydeolog»-týrkitanushylar? Maqalada rusosentrizm de, rusofobiya da, islamizm de atymen joq. Al bizding sayasy saq sarapshy-ghalymdar, sheneunikter qazir joq jerde islam qaupi nemese últshyldyq degenderdi kórip túrady! Músylmandyqtan góri әlemge bizdi «tәnirshil» shamanist etip kórsetuge tyrysady.

«SKOPUS!» dep shapqylap, qúr jeke basynyn, odan qalsa oqu ornynyng reytingisin kóterudi birinshi oryngha qoyatyn qazaqstandyq ghalymdar, әriyne, bәrine de jaghymdy, koniunkturagha ynghayly, mәselen, «halyqtar dostyghy», «integrasiya», nemese «kóshpeli mal sharuashylyghy», «Úly Jibek joly» siyaqty jauyr bolghan taqyryptargha, sol  siyaqty jansyz, iydeyasyz arheologiyagha arnalghan maqalalaryn op-onay shet elge ótkizip jatady. Alayda biz otandyq ghylymnyng zamanauy talaptaryn  syilap, ony orynday otyryp, biraq (búl - is jýzinde eki qoyandy atu) – anau-mynau, mayda-shýide emes, qazaq tarihy men ruhaniyatyna paydasy bar, irgeli mәseleler, shyntuaytqa kelgende aruaq razy bolatyn taqyryptardy әlemge aityp jariyalasaq núr ýstine núr bolar degen biyik túrghyny, taza niyet pen azamattyq ústanymdy tandadyq.

Sayasy baysaldylyqty, toleranttylyq pen taza akademizmdi basshylyqqa alyp, ótkenimizding ózektiligi kýmәnsiz, irgeli mәselelerin kóterip zertteu – tarihshylardyng paryzy.  Sondyqtan, jurnalgha «Zar-zaman» taqyryby tandalyp, baghaly da jana zertteu dýniyege keldi. Ásirese bizdi tikeley estimey, orystildiler arqyly janama aqparat alyp, keyde shatasyp jýretin aghylshyntildi mamandar men ghylymiy-kópshilik auditoriyasyna últtyq tarih pen tól mәdeniyetke, sol siyaqty qazirgi tarihy tandauymyz ben sanamyzgha qatysty babalar múrasyn jetkizu – Allagha jaghatyn qayyrly isterden emes pe?!

«Bilik» jurnaly redaksiyasymen әli de hat almasyp, ótinish jasap, ýmit ýzbey otyrmyz. Eger sol qiyanat jasaghan qazaq «ekspertter» osy jariyalanymnan keyin oilanyp, óz rayynan qaytyp, qatesin moyyndap «Solonial era in Kazakh historical consciousness (Religious poetry of "Zar zaman") atty maqalany ótkizip, jariyalau mәselesine aralaspasa (mýmkin ziyaly qauym, Mәdeniyet, Bilim jәne Ghylym Ministrlikterining ókilderining de yqpalymen), osy insiydent turaly kelensiz aqparat jahandyq aqparattyq kenistikke taratylatyn bolady.

Mәselen, Eurasia.Net atty amerikandyq aqparattyq agenttigining Ortalyq Aziya aimaghy boyynsha korrespondenti, jurnalist Djoanna Lillis hanymmen tyghyz tvorchestvolyq baylanystamyz.   Qúqyqtyq jaghy belgili, eshkimning aty atalmaytyn, qayshylyqty uaqigha dese de, aiqyn túrghan fakt (poshta arqyly almasqan hattar saqtaluda) – tórt satylyq tekseruden ótken, ghylymy dengeyi joghary, qúndy, qyzyqty, tartymdy, biraq bar ghana «jazyghy» – geosayasy mәselelerge janama qatysy bar, atap aitqanda «Qazaq-Resey tarihiy-mәdeny dialogy» problemasyna arnalghan ghalym-professordyng zertteu maqalasyn jariyalaugha nege rúqsat berilmedi degen súraq shet elde, aqparattyq kenistikte, әleumettik jelilerde tuatyny jәne ol qyzu talqylanatyny sózsiz. Al onday halyqaralyq diskussiya «Bilik» jurnalyna da, Qazaqstan týrkologiyasynyng bedeline de abyroy әkelmeytini anyq.

 P.S.  Armyan Revolusiyasy bәrimizdi oilandyru kerek, odan sabaq alugha tiyistimiz. Jalpy, «Otanym, halqym, Elbasym» dep jýrgen beytarap, enbekqor, qatardaghy adal ghalymdardy «búgha berse súgha beredi» eken dep sayasy sheneunikter, ghylym men bilim salasynyng sheneunikteri óreskel qylyqtarymen, sol siyaqty joghary oqu oryndarynda ýdep bara jatqan qorlau men qanau sayasaty arqyly týbi  sayasy Oppozisiyagha iytermelemeu kerek. Oppozisiya aspannan týspeydi. Ol әleumettik әdiletsizdikten tuyndaydy, sodan nәr alady. Bizge, әriyne, sayasy revolusiya kerek emes – eger territoriyalyq, geosayasi, basqa da erekshelikterimizdi dúrystap oilap eskersek. Haos syrtqy sayasy oiynshylargha tiyimdi bop ketip, Allalap әreng kótergen kiyeli shanyraghymyz shayqaluy әbden yqtimal. Qúday onyng betin ary qylsyn. Biraq bizge ruhani, iydeologiyalyq revolusiya kerek. Naghyz Ruhany Janghyru. Ol – Sananyn, jýrekterding onalu revolusiyasy. Dilding (mentaliytet) arsyzdyq pen kýnshildikten, korrupsiyadan tazaruy... Imansyzdyqtan arylu degen úly ruhany tónkeris qajet.

«Zar zaman» aqyndarynyng aruaghynan qoryqpaytyn biraq kólenkesinen qorqatyn, aty-jóni jasyryn beymәlim bolsa da, Alla men aruaqqa kim ekeni jaqsy belgili әlgi H-týrkolog, oghan aqyl berip otyratyn basqa da Qazaqstannyng sheneunikteri men iydeologtary  kýnderding kýni bolghanda  ayaghy aspannan kelmeytinine senimdi me eken? «Dýnie kezek» degen qazaq. Ylghy osylay zalymdyghyn, qulyghyn asyryp, iship-jep, ashyq-jasyryn әdilettilikti taptap, adal adamdardyng ayaghyn shalyp mәngi jýre bermes olar... Dandaysyp, óz últynyng ar-namysyna, ata dinimizge  qarsylyq jasaugha әbden daghdylanyp alghan bizdegi iydeologiyanyng «Sargsyandary»  bir kýni sýmireyip «Ya byl ne prav, Pashinyan byl prav» demeuine kim kepil?

Nazira Núrtazina,

Ál-Faraby atyndaghy

QazÚU-dyng professory

Almaty

Abai.kz

9 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1582
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2282
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3618