Qytay derekterine sýiensek, b.d.d. III mynjyldyqtan bastap, b.d.d. IV ghasyrgha deyin ortalyq Qytaydyng soltýstigi men batysyn alyp jatqan tauly aimaqty «jundi» halqy mekendegen. «Jundiylerdin» soltýstigindegi qúrghaq dalada «huni» (honyr) halqy, al ontýstigi men shyghysyndaghy tómengi alqaptarda qytaydyng arghy babalary otyrdy. Kýn sәulesi týse bermeytin qalyng ormanda, túmandy, tauly ólkede myndaghan jyldar boyy otyrghandyqtan jundiylerding týri kók kózdi, qyzyl shashty bolyp qalyptasqan. Barsha «tau halyqtary» tәrizdi kelbetteri jýndes bolghan. Osy sebepten «honyr» (huni) halqy olardy «jýndi» dep ataghan. Yaghni, tau halqy dala halqyn «honyr» (huni) dep atasa, dala halqy tau halqyn «jýndi» degen.

Taulyq jýndilerding tómendegi alqaptarda otyrghan qytaylardy biylep, tóstegeni jayynda naqty derekter bar. Qytay jylnamalarynda jýndilerding 13 taypasynyng aty atalady. Shynjandaghy yuechjy taypasy da jýndi halqynan ekenin eskersek, onda jýndiler kem degende 14 taypaly halyq ekenin kóremiz. Qytaydyng ata-babalary Ortalyq Qytaygha alghash jetkende ol jer batpaqty qalyng nu ormandy bolghanyn, onda jýndy halyqynyng әrtýrli taypalary mekendegenin tarihy jazbalar aighaqtaytyn fransuz tarihshysy Marseli Grane atap ótedi. Jýndiler taudyng alyp qúsyna syiynghan, ony qazaq «tazqara» dep ataydy (parsy-tәjikshe «simrug», grekshe «grifon»). Jylyna bir júmyrtqa ghana salatyn, basynda jýni joq, qúiryghy ýshkir, biyiktigi bir metrden asatyn, qanatynyng úzyndyghy 2 metrge deyin jazylatyn alyp qús kópshiligimizge tanys. Taudyng biyik shyndaryn mekendeytin osy qústy jýndiler «tәni iri» (maghynasy – «alyp deneli») dep atady, jýndi-yechjiylerding sol qústy tәnir tútqanyn grek derekteri rastaydy. Osy «tәni iri» qúsqa tabynu dәstýri keyin «aspan qúdayy Tәniri» senimine úlasqan. Jýndilerding ata-mekeni bolghan taudyng Tәnir Shyny dep ataluy sózimizge dәlel. Ol taudy Tyani Shyani etken «R» dybysy joq qytay, onyng qytaysha maghynasy da – «aspan qúdayynyng tauy».

Qazaqta araptyq «din» sózi maghynasyna jaqyn ózindik «dil» degen sóz bar. Qytaylarmen jaqyn aralasqan jýndilerding key taypalary ózderin «dilli» dep te ataghan tәrizdi (yaghni, «biz qytaylargha qaraghanda qalyptasqan dini bar halyqpyz» degen maghynada). Osy sebepten bolar, qytay jazbalary key jýndilerdi «di» dep kórsetedi. Jýndiler yqpalymen qytaylar da «tәniri» senimine kóshkenin jәne «tәniri» atauy «aspan qúdayy» degen maghynagha ie bolghanyn angharamyz. Qytaylar «r» dybysy joqtyghynan «tәniri» atauyn «tyani» dep ózgertip qabyldaghan. Ol – ataudyng tau qúsymen baylanysy ýzilgen zaman, sol sebepten qytaylarda aidahar beynesi tanba retinde saqtalyp qalghan.

Tau qúsyna tabynu dәstýri Shynjanda otyrghan yuechjy taypasynda ghana saqtalyp qaldy. Solar negizin salghan Ýisýn imperiyasynyng tanbasy «tazqara» beynesinde (ony keyin «qargha» dep búrmalaghan Qytay imperiyasy sayasaty). Qytay imperiya bolyp kýsheygen b.d.d. II ghasyrda Tyani (tәniri) seniminen bas tartyp, budizm men konfusiandyq senimge kóshkeni mәlim. Qytaylar sany kóptigimen jýndilerding kóbin ózine sindirip jiberdi, jýndilerding tek taudaghy bóligi saqtalyp aman qalghanyn kóremiz. Keyin qytaylyq shaghyn knyazdikter birigip imperiyagha ainalghanda, Qytay imperiyasy taudaghy erjýrek jýndilerdi jenip ekige ydyratqany,  jýndilerdi taudaghy berik tas qorghandaryda qútqara almaghany derekterde aitylady. Qytay qorghandarynyng eng eski bóliginde oq atatyn tesikter Qytay jaqqa qarap túrghany ghalymdardy tandandyrghan, ony qytaylar «memlekettegi halyqtyng býliginen saqtanu ýshin jasalghan» dep týsindiredi. Shynynda taudaghy qorghandardy salghan jýndi halqy, olar kýsheye bastaghan Qytay imperiyasynan qorghanu ýshin sol qorghandardy salghan, onyng oq atatyn tesikteri tómende jatqan qytaylargha baghyttaluy sol sebepten. Keyin b.d.d. 4-3 gh.gh. jýndiler ekige ydyrap joyylyp, olardyng jeri Qytay imperiyasyna qosylghanda, qytay men dalalyq honyr (huni) halqy jaqyn kórshi bolyp qaldy. Qytaylar «r» dybysy joqtyghynan «honyr» halqyn «huni» dep atap ketti, al honyrlar bolsa sany kóp, әri boylary alasa kórshilerin «qúrttay» dep ataghan. «R» dybysy joq qytaylar «qúrttay» atauyn «hytay» etip qabyldady, osylaysha qytay halqy atauy qalyptasty. Honyr halqyda keyin qytaylar tanghan «huni» atauyna kóndigip ketkenin, olardyng Evropany titiretken úrpaqtary «gunn» dep kórsetiletini dәleldeydi (tek «qonyraty» degen taypasy atauynda «qonyr» sózi saqtaldy, «qonyraty» maghynasy «atauy qonyr» degeni). Qytay imperiyasy huni (honyr) halqynan qorghanu ýshin taularda jýndiler túrghyzghan qorghandardyng arasyn qosyp kәzirgi biz biletin «úly qytay qorghanyn» túrghyzdy.

Jenilgen jýndilerding ýlken toby b.d.d. III ghasyrda batysqa, Orta Aziyagha ketse, ekinshi toby soltýstiktegi qonyr halqy (huni) aimaghyna barghan. Al ýshinshi toby soltýstik shyghystaghy «hu» taypasy aimaghyna ketken. Jýndilerding óz otanynda qalghany – Shynjandaghy yuechjy taypasy men Tiybette otyrghan jýndiler. Tiybettegileri keyin buddizm dini arqyly tegi qytaylyq etnostargha aralasyp, tiybet últyn qalyptastyrdy. Qytay imperiyasy aimaghynda qalghan jýndilerde jeti taypadan qúralghan Baydy odaghy bary kórsetilgen. Olardyng kóbi keyin qytaylargha sinip joyylghanymen, bir bóligi b.z. I gh. orta aziyadaghy Ýisýn imperiyasyna baryp qosylghan tәrizdi.

Parfiya patshalyghy qalay payda boldy?

Endi osy jýndilerge jeke-jeke toqtalsaq, qytay derekteri «batysqa ketti» degen jýndiler b.d.d. III ghasyrda Orta Aziyany jaulap alghan, olardy bastaushy «aryn» degen taypa eken. Iran halqy qazirgi Týrkmenstan aimaghyndaghy saqtardy «parny» (maghynasy – iransha «arghy jaq») dep, aimaqtyng ózin «Parfiye» dep ataghany belgili. Osy ataudan song ol aimaqta ornaghan memleket tariyhqa Parfiya dep endi, al memleketti ornatqan taypa qazirgi Shynjan aimaghynan kelgenin ghalymdar moyyndaydy.  Yaghny qytay jazbalary «b.d.d. III ghasyrda batysqa ketti» degen jýndiler sol tústa Orta Aziyany jaulap alyp, Parfiya patshalyghyn ornatqan. Kóp úzamay qazirgi Iran aimaghy men Zakavkaze de osy patshalyqqa baghyndy.

Grek-iran derekterine sýiengen ghalymdar Parfiya biyleushilerin «Aransak» nemese «Arsak» dinastiyasy dep tanidy. Osy dinastyanyng Zakavkazedegi toby «Aranshah» jәne «Arshakidy» dep kórsetiledi. Al qytay jazbalarynda Parfiya patshalyghy «Ansy patshalyghy» dep kezdesedi. Qytay derekteri «saq» halqyn «si» dep kórsetetinin jәne qytayda «r» dybysy joqtyghyn eskersek, onda «Ansiy» atauy dúrysynda «Arynsaq» bolady. Búl «aranshah, arshak, arynsak» ataulary Parfiyany biylegen Aryn dinastiyasy ekenin bayqatady. Jýndiler әueli Orta Aziyadaghy saq halqyn baghyndyryp Parfiya patshalyghyn ornatty, al iran halqy ortaaziyalyq taypalardy jappay «sak» dep ataytyn. Iran halqy Parfiyany ornatqan jýndiylik Aryn taypasyn sak halqynan dep týsingenin, olardy sol sebepti «aransak» dep ataghanyn kóremiz. Al osy atau Zakavkazede «aranshak» bolyp qalyptasqan.

Parfiya patshalyghy zamanynda ortaaziyalyq saqtardyng alban men syban taypalary Zakavkazege baryp, ondaghy arys (aors) taypasymen qatar qonystandy. Alban taypasynyng kóptiginen Zakavkazie VI ghasyrgha deyin Albaniya dep ataldy jәne olardy biylegen Aran toby ekeni de belgili. Alban taypasynyng Qyrymda otyrghandary H ghasyrdaghy arab jazbalarynda «sakalba» (sakalban) dep kórsetiledi jәne Europagha asyp ketkenderi qazirgi Albaniya memleketi halqyn qalyptastyrdy. Al syban taypasy azarbayjan qúramynda «shahsevan» atauymen saqtaldy (saqsyban). Olardyng ýlken toby svan atauymen gruzinder qúramyna kirikse, Armeniyada Svan degen kól de bar. Orta Aziyada qalghan alban men syban taypalary qazaq halqynda alban men suan atauymen saqtaldy. Keyin arab әripti shejirelerdi «kirilisalaghan» reseylikter «syban» atauyn «suan» dep ózgertti. Degenmen nayman men kerey taypalary qúramynda qalghan syban rulary "syban" atauyn saqtap qaldy.

Zakavkazelik Albaniyany biylegen «aranshak» (arshakidy) dinastiyasy I ghasyrda biylikten airylyp, kishi Kavkaz tauyna jaqyn shoghyrlana bastaghan (húng halqynyng alan taypasy Zakavkazeni jaulaghan zaman). Osylaysha olar ózderine baghynyshty arys, alban, syban rularynan bolashaq armiyan halqyn qalyptastyra bastady. Olar – III ghasyrdyng sonynda ejelgi grek tilinde hristiandyqty qabyldaghan eng alghashqy kavkazdyqtar. Armiyandardyng eng alghashqy hristiandyq jazbalary «qypshaq tildi» boluy olardyng óz tili týrkilik bolghanyn aighaqtaydy. Ol kezde «arynshak» atauy «arshak», aryn atauy «ar» bolyp qysqarghan, osy sebepten ózderin «armyn» dep ataghan. Keyin tilderi ejelgi grektik shirkeu tilimen ózgergende «armyn» atauy «armiyan» bolyp ózgergen dep tújyrymdaghan jón. Armiyandar «arshakidy» (arshak) dinastiyasyn óz patshalary dep tanidy, olardyng bir-birin «ara» dep atauy da arghy tegi «aryn» nemese «ar» ekenin anghartady. Armiyan familiyalaryndaghy «yan» jalghauy týrkilik «dan, den, nan» jalghaularynyng ózgergen núsqasy desek, qatelespeymiz. Yaghny Hachaturyan-Qashatúrdan, Babayan-Babadan, Djigarhanyan-Jygharhannan bolyp shyghady. Sol «arandar» qalyptastyrghan  hristiandyq dәstýr «Ariyanskaya hristiyanstvo» dep tanylady. Osy «ariyanskaya» atauy da olardyng shyn mәninde «Aryn» degen taypa ekenin dәleldey týsedi.

B.d.d. II ghasyrda Parfiya patshalyghynyng Orta Aziya aimaghyn Shynjannan kelgen yuechjiyler basyp alyp, ol jerde Ýisýn imperiyasy ornady (Kushan patshalyghy). Parfiya patshalyghy negizinen qazirgi Iran aumaghyn ghana saqtap qaldy, sondyqtan irandyqtar memleketting negizgi halqyna ainaldy. Parfiyany biylegen jýndilik dinastiya qol astyndaghy iran halqyna sindi, al iran halqy memleketting «Parfiya» atauy yqpalymen «parsy» dep atala bastady. Sonymen Parfiya patshalyghyn ornatqan jýndi halqy, ony biylegen Aryn taypasy degen oryndy.

«Diliyn» degen kimder?

Honyr (hún-huni) halqynyng manyna toptasqan jýndiler – derekterde «diliyn» nemese «dinliyn» dep kórsetilgender. Olar qytay jazbalarynda «Di» dep kezdesedi. Jogharyda qytaylar Tyani (tәniri) senimin jýndilerden qabyldaghany, jýndilerding key taypalary ózderin «dilli» (din iyesi) dep ataghany jәne qytaylar sol jýndilerdi «diy» dep atap ketkeni jayly  oyymyzdy aittyq. Huni imperiyasy qúramyna engen dilin (dinliyn) halqy – sol diy-jýndiler. Qytay derekteri de dilindikter Ortalyq Qytaydaghy adamdarsha tabynatynyn bayandaydy. yaghny olar Tyani (tәniri) senimin ústanatyn qytaylar siyaqty minәjat etken. Osy derek bizding tújyrym dúrys ekenin bayqatady. Húng (huni) halqyna Tәniri senimin taratqan sol diliyn-jýndiler.

Dilindik taypalar tiziminde «hegu» dep kórsetilgenin ghalymdar «qyrghy» taypasy dep tanidy. Al ondaghy «uhu» dep kórsetiletini «uaq» taypasy degen oryndy. Dillinder V-VI ghasyrlardaghy qújattarda «dele» («tele») jәne «teleut» ataularymen kezdesedi. Ol kezde Jujandar tele-teleut halqyn әsker retinde qoldanghany belgili. Gunn imperiyasy aimaghyndaghy utigur, onogur, kutrigur degender qyrghy taypasynyng rulary tәrizdi. Dilin halqynyng qyrghy («hegu») taypasynan qyrghyz, bashqyr jәne hakas últtary qalyptasty. Altaylyq týrkitildi últtardyng kóbi sol dilin (tele-teleut) halqy taypalarynan qalyptasqan. Dilin (tele-teleut) halqynyng uaq («uhu») taypasy qazaq halqy qúramynda saqtaldy, tele-teleut halqynyng ýlken toby «tólegetay» atauymen nayman taypasy qúramyna engen.

Yaghni, jýndi halqynyng soltýstik ónirge ketkenderi tarihta dillin jәne tele-teleut dep kórsetiledi. Olar Sibir men Altaydaghy týrkilik últtardy qalyptastyrghan, key bóligi qazaq halqy qúramynda saqtalghan.  

Korey men Arynnyng qanday baylanysy bar?

Shyghystaghy hu halqy otyrghan aimaqqa ketken jýndilerdi de bastaghan Aryn taypasy. Aldymen hu halqyna azdap toqtala keteyik, hu men honyr (huni) halyqtary kórshiles otyrdy. Shyghysyndaghy ailaker kórshisine «qu» atauyn bergen honyr (huni) halqy boluy mýmkin. Qytay anyzdarynda ejelgi Sya elining soltýstikke ketkenderi bolghany aitylady. Soltýstikke ketken Sya eli ondaghy hu halqymen aralasyp, Syaniby halqyn qalyptastyrdy. Hu halqynyng ózi ol zamanda Dunhu («shyghys hu») dep atalatyn. Lev Gumiylev qytay derekteri syaniby men dunhular ózara tuys ekenin dәleldeytinin jazady. Dunhu úrpaqtary korey men japon últtary dep bilemiz, al syaniby úrpaqtary qazirgi halha-mangholdar ekeni mәlim. Korey, japon, manghol tilderi ózara óte jaqyn ekeni jәne olardyng tildik qorynyng ýlken bóligin qytay sózderi qúraytyny bizding sózimizdi nyqtaydy.

Syaniby halqy 500 jylday Húng (huni) imperiyasy qúramynda boldy. Qazirgi manghol tilinde kezdesetin «qazaqy» sózder – sol zamanda syanibiyler tiline engen húng (huni) sózderi. Manghol tilindegi qazaq sózderi manghol men qazaqtyng tuystyghyn dәleldemeydi, ol sózder syanibiylerdi 500 jyl biylep-tóstegen huni halqy qazirgi qazaqtar ekenin dәleldeydi.

Qytay jazbasy «jýndilerding bir bóligi b.d.d. III ghasyrda hu halqyna baryp qosyldy» dep kórsetedi. Sol hu halqyna baryp qosylghan jýndiler 300 jylda «bes taypalyq jeke el» qalyptastyrghan. Óitkeni b.z. I ghasyrynda qazirgi Manjuriyanyng shyghysynda koguryo degen «bes taypa odaghy» tarih sahynasyna shyqty. Onyng dúrys atauy «huare» dep bilemiz, biyleushileri Aryn taypasy bolghandyqtan olar «huare» dep atalghan («hu-aryn», yaghny «hu» men «aryn» atauynan). Koreya tarihynda olar «koguryo» jәne «hukoguryo» ataularymen kórsetiledi, «huare» atauy Koreyadaghy jergilikti etnostar tilinde «koguryo» bolyp ózgerui mýmkin. Qytay derekteri bes taypaly koguryo (huare) odaghy II ghasyrda qazirgi Soltýstik Koreya aumaghyn jaulap alghanyn jәne keyin ary qaray ontýstikke óz yqpalyn jýrgize bastaghanyn kórsetedi. Keyinnen IH ghasyrda koguryo atauy «koryo» bolyp ózgerip ornyqty, osylaysha Koreya atauy qalyptasyp, ol aimaq halqy korey dep atalyp ketti. Qytay jazbalarymen saqtalghan derekter bes taypaly koguryo (huare) odaghy adamdary iri deneli, qaruly bolatynyn, memlekettik jýiesi men mәdeniyeti syanibiylerden anaghúrlym joghary ekenin, kiyimderi jibek pen altynnan toqylatynyn, qaru-jaraqtary qytay men húndardan (huni) kem týspeytinin bayandaydy. Osy qújat ol memleketti ornatqandardyng arghy tegi ejelde qytay halqyn biylep-tóstegen erjýrek jýndilerden ekenin bayqatady. Korey tilinde az kezdespeytin «qazaqy» sózder «bes taypaly koguryo-huare elin» qalyptastyrghan jýndilik Aryn taypasynan dep bilemiz.

Aryn taypasy men Japondar

Jýndilik Aryn taypasynyng qazirgi Japoniyagha jaqyn aimaqqa ornyqqandary «Ayn» últyn  qalyptastyrghan. Aryn atauy «r» dybysy joq qytay yqpalymen «ayn» bolyp ózgergen (japon men korey últtaryna qytaylyqtar kóp singendikten, olardyng sózdik qorynyng 40 payyzy qytay sózderi bolyp tabylady). Ayn-aryndar «aydaladaghy araldardy», yaghny «japanda jatqan araldardy» mekendeytin halyqty «japan adamdary» nemese «japandar» dep ataghany, osy ataumen «japon» últynyng atauy qalyptasqany bayqalady.

Ertedegi ain adamdarynyng beti jýndes bolghanyn japon jylnamalary bayandaydy. Osy derekter aindar jýndi halqynyng Aryn taypasynan qalyptasqanyn anghartady. Ayn halqy japondargha sinip óz tilderin tolyq joghaltqan, olardyng arghy tegi belgisiz sanalady.  Degenmen japon tilindegi «qazaqy belgiler» solardan engen desek, qatelespegen bolar edik. Sol aimaqtaghy «Sahalinsk» atauy dúrysynda «Sahalyq» (saha taypasy, yaghny yakut taypasy otyrghan aimaq), «Kurilsk» atauy «Qúrlyq», al «Kamchatka» atauy, dúrysynda «Kәmshәt» (kәmshәt any mekendeytin araldar) bolghan. Qalay bolghanda da japon, korey jәne manghol tilderining ózara jaqyn tuystyghy olardyng arghy tegi hu halqynan taraytynyn dәleldeydi, al olardyng tilderinde kezdesetin «qazaqy» sózder ejelgi jundiyler (jýndi) men hunidardan (hún) engeni týsinikti.

Al Amur ózeni aimaghyna barghan jýndilik Aryn taypasy húng (huni) halqyna sinisip «arhún» dep atalyp ketkenin ondaghy ózenning «Arhuni» degen atauynan bayqaugha bolady. Sol arhúng (arhuni) taypasy Húng (huni) imperiyasy joyylghan I ghasyrda húng halqymen birge batysqa yghysyp, qazirgi Qazaqstangha ornyqqan jәne qazaqtyng býgingi Arghyn taypasy solar ekeni týsinikti. Olardyng sol zamanda Soltýstik Kavkazgha baryp ornyqqandarynan qalghan belgiler – Kavkazdaghy Arguni ózeni men Arguni-kala atauy.

Daghystandaghy týrkitildi darghyn últy da solardan qalyptasqan der edim. Daghystan atauy «Taghystan» degennen qalyptasqan («jabayy dinsizder eli» degen maghynada), olay ataghan hristian dindi qúmyqtar boluy mýmkin. Hristiandar ózge dindilerdi әu basta «taghy, jabayy» dep ataghan (HI ghasyrgha deyin qúmyqtar hristian dindi bolghanyn jәne qazirgi Azarbayjan jerin mekendegenin arab tarihshysy Ál Masudy jazghan). Hristian qúmyqtar Soltýstik Kavkazdaghy arqúng taypasyn «taghy arghyn» dep atady, osy atau keyin «darghyn» bolyp ornyqty deu oryndy.

Vengriyagha IH ghasyrda barghan majarlar da Kavkaz manynan qonys audarghany belgili, al majar ruy Arghyn men Qypshaqta qatar bar. Vengriyagha barghan majarlar qypshaq taypasynan emes, arghyn taypasynan bolatyn. Parfiya patshalyghyn ornatqan Aryn taypasy men húng (huni) halqyna sinisip ketken Aryn-arhúng taypasy arghy teginde bir taypa, ol – jýndi halqynan bolghan biyleushi taypa. Demek ataqty Parfiya patshalyghyn ornatyp biylegender Arghyn taypasy deuge tolyq negiz bar.

Qytay derekteri «chiy-di» dep kórsetken jýndi ruy qazaqtyng «shekti» taypasy degen oryndy. Al Toharstan knyazdigin ornatqan Taz taypasy yuechjy elinen, yaghny olar da jýndi halqynan bolady. Arghyn taypasy qúramyndaghy taz, shekti, shaqshaq rulary sol ejelde Amur aimaghyna ketken jýndiler qúramynda Aryn taypasymen qatar taz, shekti, shaqshaq taypalary da bolghanyn kórsetedi (biyleushi Aryn taypasy bolghandyqtan ortaq ataulary Arqúng bolyp qalyptasqan).   

Bekjan Ádenúly

Abai.kz