Redaksiyadan. Azamattyq qogham saltanat qúrghan elde jemqorlyq bolmaydy. Al, sol jemqorlyqtyng basty baspaldaghy qaghazbastylyq bolyp otyrghan býgingi kýni múnymen kýresuding tura jolyn tappaq lәzim. Bizding avtor osy mәsele jayynda tolghanyp kórgen edi. 

Jemqorlyqtyng basty baspaldaghy - qaghazbastylyq. Men osylay atar edim. Óitkeni, búryn «qaghaz kemirgender» - buhgalter men ekonomister (ózim ekonomistpin) bolatyn. Qazirgi tanda qaghazbasty emes bir mamandyq iyesin aita alasyz ba? Kez kelgen mekemede, kez kelgen ortada, kez kelgen salada qaghazbastylyqtyng ýstemdik etip túrghan shaghy. Búl qaghazbastylyq negizgi mindetting shala-sharpy oryndaluyna әkelip soqtyratyny aqiqat. Endeshe dert demey, ne deymiz?..

Bir isti bitirem desen, on qaghaz kerek. Al, bir qaghazdy dayyndau ýshin bir kýnin, tipti bir aptang ketedi. Sol qaghaz júmystaryn bitiremin dep әreket jasudyng arty para beruge aparyp soqtyrady...

Sózim dәleldi bolu ýshin eki-ýsh salanyng qyzmetine toqtala keteyin. Kez kelgen basqa sala siyaqty polisiya da osy «dertke» úshyraghaly da birneshe jyldar boldy. Kezinde orys aqyny Vladimir Mayakovskiy: «Mening milisiyam meni qorghaydy» dep jazyp edi. Qazirgi qazaqstandyq polisaylar (basqa elderde qalay ekenin bilmeymin) meni men seni emes, qaghazdy «qorghaydy»...

Qúrmetti oqyrman, siz de kóshede jýretin shygharsyz, sonda pogonynda júldyzy bar polisiya qyzmetkerin kóresiz be?  Áriyne kóresiz: tanerteng júmysyna, týste týstik asqa, keshke ýiine bara jatqan. Sonda olardyng buhgalter, ekonomisten aiyrmashylyghy qanday? Ayyrmashylyghy - bolar is bolyp, boyauy singennen keyin «razborka» jasap, «protokol» toltyrady. Qylmystyng aldyn alu is-sharalary týgili, istelgen qylmysqa shaqyrtyp aludyng ózi onaygha týspeydi. Men búl jerde ózimiz siyaqty et pen sýiekten jaratylghan polisiya qyzmetkerlerin synap-minep otyrgham joq, qayta negizgi mindetteri qaghazbastylyqqa aiyrbastap alghanyn aitqym keldi...

Al, jaraydy delik, siz basqa polisiya qyzmetkerlerin qoyyp, óz uchaskelik inspektorynyzdy (qalany aitam S.H.) tanisyz ba? Atyn atap, týsin týstey alasyz ba? Joq. Sәikesinshe, júmysyn da baghalay almaysyz. Búlardy «jerde júmys isteytinder» dep te ataytyn kórinedi. Biraq olar jerde bolghanymen qaghazben júmys isteydi, qaghazbastylar. Qarapayym halyqqa sening qaghazbastylyghyng emes, qylmyspen kýres jýrgizu, qogham tynyshtyghyn saqtau, naqty is qajet. Oghan eshkimning miy jetpegendey. Pogonynda júldyzy bar polisiya qyzmetkerleri segiz saghattyn (olar júmysta segiz saghattan da kóp bolady, kóbi senbi, jeksenbi kýnderi de júmysta) ýsh-tórt saghatyn kópshilik shoghyrlanghan jerde jýrgenining ózin qarapayym adamdar shynynda da «mening milisiyam meni qorghaydy eken» dese, jaman pighyldaghylar bir uaqyt seskener edi. Kópshilik shoghyrlanghan jerding biri – bazar. Aynalayyn aghayyn aita qoyshy, bazarda bir polisiya qyzmetkerin kórgendering bar ma, kórsender olar da sen siyaqty óz qajetin izdep jýrgender...

Jogharydaghy ýlken basshylardyng bireui keledi degen kýni kóshege pogondarynda júldyzy barlar (ofiyserler) qaptap ketedi. Sonda búlar osy uaqytqa deyin qayda «tyghylyp» otyrghan dep qayran qalasyn? Al, shynynda olar «tyghylyp» otyrghan joq, qaghazben otyrghandar. «Rahmet!» jogharydan keletinderge, polisaylardyng betin de bir uaqyt kýn qaqty...

Endi bir sәt medisina mekemelerine keleyik, densaulyq saqtau basqarmasyna emes, olar ózi de qaghazdan bas ala almay jatqandar, poliklinikany (emhana) aitam. Sening auruyndy súrap qaghaz toltyrghany óz aldyna, sýiegin әzer sýirep jýrgenderdi kabiynetten kabiynetke jýgirtkenin qaytersin? Bәrining súrauy: «Nemen auyrasyn?», sosyn qaghaz toltyru...

Uchaskelik terapevtke keste boyynsha aurulardy tórt-bes saghat qabyldau kerek bolsa, ýsh saghatqa ghana talon beriledi, qalghan eki saghatyn jazumen otyrady. Olardyng aldyndaghy basty mindet aurudy emdeu emes, jogharydaghylargha qaghaz jýzinde tolyq esep beru...

Jaqynda bir tanys әiel kezdesip: «Qayda barsam (poliklinikany aitady) aurymdy súrap, qaghaz toltyru. Jattap alghanym sonshalyq, súraqtaryn qoymay-aq jauap berip otyrdym. Mening auruymdy oilap jatqan eshkim joq siyaqty. Jylap jiberdim!» Mine, auruyna shipa bolyp, emdeydi degen mekemeler qaghazdyng astynda jatyr. Qaghazdardy týgendep jýrgende ólim de jaqyndap qalady...

Árbir jana Ministr ózinshe janalyq, ózgeris әkelgen sayyn múghalimder de qaghazdyng astynda qaldy...

Áli kýnge deyin burokratiyalyq bóget pen әkimshilik әuresi, kóp qújat ainalymy qarapayym júrtty tabanynan tausyltsa, kәsipkerlerding de isine kedergisin keltirude. Kәsipkerlerge qansha qoldau jasadyq degenimizben, qaghazbastylyqtan qútylugha mýmkindik bere almay kelemiz. Isteri ilgerilemey otyrghan sharualar memleket bekitken qújattardy jinaudyng ózine úzaq uaqytyn, qyruar qarjylaryn joghaltyp jatqanyn aityp azar da bezer. Kәsipkerlikpen jana ainalysa bastaghan bir bauyrymyz: «Agha, qaghazdar meni sharshatty» - dedi.

Osy qaghazbastylyq jayly Elbasy aitpay jýrgen joq. Ótken jyly Núrsúltan Nazarbaev: «Memleket qyruar qarjy júmsap mektep, auruhana, balabaqsha túrghyzdy, al ol jerlerde bala oqytyp, adam emdeuding ornyna sharuanyng kóbi baghynyshty organgha esep berumen ótedi» dep әkimdermen ótkizgen jiynda qaptaghan qaghazbastylyqtan qútyludyng amalyn tabudy úsynghan bolatyn. Jalpy qyzmetkerlerding sapaly qyzmet etuine kedergi keltirip otyrghan artyq júmystan arylu jayyn biyl Memleket basshysy taghy aitty. «Biz әkimshilik reformany jýrgizudemiz. Búl qajet emes qaghazbastylyq pen qújat ainalymynyng qolaysyz ýderisine ainalmauy tiyis. Býginde әkim júmysyn baghalau milliondaghan qújatqa ainaldy. Men Bilim jәne ghylym men Densaulyq saqtau ministrlikterinde qansha qújat ainalymy bolyp jatqandyghy turaly aitqan bolatynmyn. Osy mәseleni qarandar da, búl qaghazdyng barlyghyn joyyndar. Osy qaghazdardyng ar jaghynda kabiynetterdi iyelenip otyrghan adamdar otyr. Ýkimet apparaty Preziydent apparatymen birge osy baghytta júmys isteui qajet», – dedi Preziydent.

Qaghazbastylyq qaydan shyqty degen súraq tuyndauy zandy. Mening óz týsinigim boyynsha aldymen qaghazbastylyqtyng tuyndauyna janbyrdan keyingi sanyrauqúlaq siyaqty qaptaghan ministirlikterde, vedomstvolarda birneshe qabat ghimarattargha әzer siyp otyrghan sheneunikter men sheneuniksheler sebep bolyp otyr. Aqsha alyp otyrghan song basqa ister is joq, qaghazdy qarsha boratady, búryshyna «baqylaugha» degen tanba qoyady.

«18 million halqy bar Qazaqstanda 100 myng sheneunik bar, nemese barlyq júmys isteytinderding 21 payyzy sheneunik. Búl kórsetkish AQSh pen Germaniyada – 14 payyz, Qytayda – 9 payyz, al Japoniyada – 8 payyz. Mine, sol Japoniyada 14 myng adamgha 1 sheneunik, al bizde 180 adamgha 1 sheneunik keledi. Yaghni, elimizdegi sheneunikter sany Japoniyamen salystyrghanda 80 ese kóp. Búl ne degen súmdyq! Al, eki elding ekonomikalyq damu nәtiyjesin salystyryp kórinizder» – deydi QR Parlamenti Mәjilisining deputaty Azat Peruashev.

Men auyl sharuashylyghynyng mamanymyn. Auylda tuyp-óstim, auylda qyzmet atqardym. Al, auyl sharuashylyghy ministrliginde otyrghandardyng bәri auyl túrmysyn jaqsy biledi dep aita almaymyn. Kóbi qalada tuyp, ósken, qay oqu ornynda, qay fakulitette konkurs az bolsa soghan týse salghan «papkin parketnyy malichikter». Olar jayly kezinde «Auyl sharuashylyghynyng «bilgir» mamany»  degen әzil-shyny aralas syqaq әngime de jazgham. Mine, osylar qaghazdy «balalatatyndar».

Oblystyq auyl sharuashylyghy basqarmasynda óz mamandyghym boyynsha (ekonomist) qyzmet istep jýrgem, birde bastyq shaqyryp alyp, basqarmagha sumen qamtu mәselesi jýktelgenin aityp, onymen ainalysudy maghan layyq dep tauypty. Amal joq, kóniuge tura keldi. Sóitip, zeynetkerlikke shyqqansha tórt jylday su mamany bolyp kettim. Múny aityp otyrghanym, QR Auyl sharuashylyghy ministrliginde sol kezde Su resurstary jónindegi Komiytet boldy. Múnda 40 shaqty Jambyl gidromeliorativtik institutyn bitirgen mamandar júmys istedi, men oblysta jalghyzbyn. Sonda Komiytetten kýnara týsken qaghazdardy kórsenizder, qaghazdyng astynda qaldym. Sondyqtan qaghazdyng qalay tuyndaytynyn bilemin...

Burokratiya, qaghazbastylyq, әure-sarsang bar jerde jemqorlyq әreketterge jaghday tuady. Qaghazbastylyq stress, jýike júqartu, uaqytty bosqa joghaltu, aqsha shyghyny ekeni aidan anyq. Biraq, búl keybireuding aiyn onynan tughyzyp, mansap baspaldaghymen jogharylap bara jatqandardy da bilemiz...

Auyldan kelgen aghamyzdy bir mekemege aparugha tura keldi. Jazdyng bir ystyq kýni bolatyn,  qatar-qatar kabiynetterding esigi ashyq. Bir kabiynette tórt-bes stol, bәrinde kompiuter, bir stolda bir qyzmetker.

-  Búlar ne istep otyr – dedi aghamyz.

- Jogharydaghylar bәrine júmys tauyp bergen. Segiz saghatta da dayyndap ýlgermey jatady – dedim.

- Qúday ayasyn – dedi aghamyz, shyn janashyrlyq bildirgendey.

Auylgha ne aityp baratynyn ózi bilsin...

Sovet Hamiytúly, enbek ardageri, ekonomist

Abai.kz