Mәjilis deputaty Dauylbay Qúsayynov Ýkimet basshysy Kәrim Mәsimovting atyna babalarymyzdyng kózindey bolyp ghasyrlar qoynauynan syr shertip túrghan kóne eskertkishterdi saqtap, qorghau ýshin osy mәselege ýkimetting kónil bóluin súrap deputattyq saual joldady.

«Abay-aqparat»

Mening kóterip otyrghan mәselem Úlytau (Úly tau)- qazaq halqynyng tarihy ortalyghy, dalalyq órkeniyet kóshpendileri mәdeniyetining ortalyghyna arnalghan.

Úlytauda qorghandar, qorymdar, Beghazy Dәndibay mәdeniyetining keseneleri, tastaghy tanbalar, petroglifter, shahtalar, mys, qalayy, kýmis, altyn jәne balqytqan metall qorytu peshteri jәne basqa da kóne eskertkishterdin  tabyluy men  ghalymdardyng zertteulerimen Úlytau kóne zamannan beri Saryarqanyng jәne barlyq dalanyng ortalyghy bolghanyn kuәlandyrady. Úlytau - búl bizding ata-babalarymyzdyng myndaghan ghasyrlyq ruhani, anyzyna ainalghan, aqyndary jyrlaghan, san ghasyr adamdardy bauraghan qazaq halqynyn  qúrmetteytin qasiyetti jeri.

Osy bir kóne taudyn  keremettigi Qazaqstannyng últtyq tarihynyng manyzdylyghymen berilgen. Úlytau kóshpendi taypa handarynyng sýiikti ornyna ainalghan. Osy jerde úly Shynghyshannyng ýlken úly Joshy hannyng ordasy ornalasqan, osy jerden Batyy han shyghysqa ózining jaugershilik joryghyn bastaghan.

Mәjilis deputaty Dauylbay Qúsayynov Ýkimet basshysy Kәrim Mәsimovting atyna babalarymyzdyng kózindey bolyp ghasyrlar qoynauynan syr shertip túrghan kóne eskertkishterdi saqtap, qorghau ýshin osy mәselege ýkimetting kónil bóluin súrap deputattyq saual joldady.

«Abay-aqparat»

Mening kóterip otyrghan mәselem Úlytau (Úly tau)- qazaq halqynyng tarihy ortalyghy, dalalyq órkeniyet kóshpendileri mәdeniyetining ortalyghyna arnalghan.

Úlytauda qorghandar, qorymdar, Beghazy Dәndibay mәdeniyetining keseneleri, tastaghy tanbalar, petroglifter, shahtalar, mys, qalayy, kýmis, altyn jәne balqytqan metall qorytu peshteri jәne basqa da kóne eskertkishterdin  tabyluy men  ghalymdardyng zertteulerimen Úlytau kóne zamannan beri Saryarqanyng jәne barlyq dalanyng ortalyghy bolghanyn kuәlandyrady. Úlytau - búl bizding ata-babalarymyzdyng myndaghan ghasyrlyq ruhani, anyzyna ainalghan, aqyndary jyrlaghan, san ghasyr adamdardy bauraghan qazaq halqynyn  qúrmetteytin qasiyetti jeri.

Osy bir kóne taudyn  keremettigi Qazaqstannyng últtyq tarihynyng manyzdylyghymen berilgen. Úlytau kóshpendi taypa handarynyng sýiikti ornyna ainalghan. Osy jerde úly Shynghyshannyng ýlken úly Joshy hannyng ordasy ornalasqan, osy jerden Batyy han shyghysqa ózining jaugershilik joryghyn bastaghan.

Úlytauda Joshy han men týrki tildes taypalardyng negizin qalaushylardyng biri Alasha hangha keseneler kóterilgen. Esimderi Altay, Oral, Qyrym, Soltýstik Kavkaz jәne Ózbekstannyng halyqtyq auyz әdebiyetinde mәngilik saqtalghan. Altyn Ordanyng hany Toqtamys, Ordalyq úly qolbasshy, әmir Edige de osynda jerlengen. Úlytaudaghy Altynshoqy tauyndaghy tas taqtagha 1391 jyly osynda bolghany turasynda úly Aqsaq Temir jazba qaldyrghan.

Úlytauda saqtalghan eskertkishter paleolit pen neolit dәuirlerine jol bastap túrghanday. Arheolog-ghalymdar bayaghy zamanghy adamdardyng talay mekenderin jәne olardyng enbek qúraldaryn tapty.  Qarakengir ózenining jaghasynda paleolit dәuirining Qazaqstandaghy eng iri sheberhanasy tabyldy. Ózenderding boyynda kóne zamannyng bay eldi mekenderi san qily kómbeler, saghanalary jerlengen kóne mәdeniyetting baylyqtary bolghany belgili bolghan.

Osy kýnge deyin «múrty bar qorghandardyn» qúpiyasy ashylghan joq. Bir arheologtar búl mәiit basyna salynghan qúrylystar dese, ekinshileri kóne observatoriya degenge sayady. Arheologiyalyq qazba júmystary múnda osydan ýsh myng jyl búryn da tau-ken ónerkәsibimen keninen ainalysqanyn jәne ondaghy jergilikti taypalardyng Irakqa, Ýndistangha  jәne Gresiyagha mys, qalayy, kýmis jәne altyn jóneltip otyrghandyghyna kuәlik etedi.

Úlytau aumaghynda botanikalyq jәne geografiyalyq zertteuler boyynsha 617 ósimdik týrleri belgili bolghan, onyng ishinde 90 týrinen dәri-dәrmekke paydalanylady.

Úlytaudy «kólder men búlaqtar eli» dep ataydy. Úlytaudyng keng búlaq sularynyng paydaly qasiyetteri turaly osy ónirden shetkeri jerlerde bilgen.

Býgingi kýni 736 eskertkish memlekettik tirkeuge alynghan. Arheologtardyng pikiri boyynsha tarihy eskertkishterding sany 20 myngha juyq. Kýidirilgen qyzyl kirpishten salynghan mazarlardyng eng kóbi Úlytauda. Sany jobamen 100-den asady. Jylyna eki eskertkishke qayta jóndeu janghyrtu  júmystary  jýretinin eskeretin bolsaq, kóptegen eskertkishter bolashaq úrpaqqa jetpeytini anyq.

Sonymen qatar, býgingi kýni halyqtyng kóp baratyn tarihy oryndary zaman talabyna say emes. Atap aitqanda:

Altyn shoqy  XIVgh

1391 jyly Ámir Temir Altyn orda hany Toqtamysqa qarsy joryqqa attanady. Olar orta jolda әskerleri әlsirep Úlytaugha ayaldaydy. Osy jerde Ámir Temirding búiryghymen Altyn shoqy tauynyng basyna tastan qorghan túrghyzylyp, tas betine qashap sóz jazylghan.

1935 jyly Q.IY.Sәtpaev osy plitany  Peterburgtegi ermitajgha jiberdi.

1940 jyly turkolog ghalym, professor N.N.Pooppe audarma jasap, jariyalaydy- «Hijrannyng 793 -de, qoy jyly Túrannyng Súltany Ámir Temir 200 myng әskerimen Toqtamys hanmen soghysugha bara jatyr. Osy jerge jetkende olar osy qorghandy óshpeytin belgi qaldyru ýshin túrghyzdy. «Alla isimizge jar bolsyn!» - delingen.

Ózekti mәsele: Sarlyq auylynan 15 shaqyrymdyq tas jol salu qajet.

Han  ordasy HVIIIgh.

Úlytau selosynan soltýstik-shyghysqa qaray 26 km jerde jazyq dalada saqtalghan asa manyzdy tarihy eskertkish. Tórt búryshty etip salynghan qúrylystyng úzyndyghy 150 m, eni 90 m shamasynda. Bir-birimen japsarlastyra salynghan arasynan su aghatyn or ótetin eki bólikten túrady. Ýiindi búryshtarynyng barlyghy biyik, әri endileu. Olardyng saqshy- qaraushylargha arnalghan múnara ekendigin bayqaugha bolady. Akademik Á.H.Marghúlan  Han ordasyn IH-HIII ghasyrlarda qorghanys ýshin túrghyzylghan qamal-bekinister tobyna jatqyzady.

Ózekti mәsele: Úlytau-Sarlyq jolynan 5 shaqyrym tas jol salu qajet.

Basqamyr H-HIIgh.

Úlytau audany, Jezdi qalashyghynan soltýstikke qaray Jezqazghan-Úlytau jol boyynda 23 km jerde ornalasqan. Memlekettik manyzy bar eskertkish. Búl ortaghasyrlyq qamal qaldyghy, ýsh myqty qorghanmen qorshalghan, sitadeli jәne iri múnaralar ornatylghan.  Qalashyqtyng ontýstik shyghysy jaghynan keruen joly jýrip, Sarysudyng tómengi aghysy arqyly Syrdariya jәne Úlytau audandaryn baylanystyryp túrghan eskertkish.

Ózekti mәsele: Jezkazghan-Arqalyq jolynan 1 shaqyrym tas jol salu qajet.

Edige XIV-HVgh

Edige Qútlu Qabanúly 1352 jyly Qarataudy teriskey betindegi Qúmkent shaharynda tuyp, ghúmyr keshken әigili bi, batyr.  Edige Altyn Ordany 1397 jyldan 1413 jylgha deyin biylegen. Moskva, Kiyev knyazdyqtaryna oiran salyp, salyq jinap otyrghan. Al 1419 jyly jaralanyp, kóp úzamay qaytys boldy.

Edige molasy Úlytau taularynyng úshar basynda ornalasqan.   Edige obasy biyiktigi 3 m -den astam, kólemi (diametri) 7 m -ge juyq, tabighy tastan ýiilgen eskertkish.

Ózekti mәsele: Úlytau-Sarlyq tas jolynan taugha qaray 10 shaqyrym tas jol salu qajet.

Aqmeshit Áulie tauy XV-XVIIIgh.

Júmyr jer betinde jaratqan iyenin erekshe meyirim-shapaghatyna bólengen әulie mekender bar. Olardy adamzat balasy әlimsaqtan tanyp, kie tútyp keledi. Topyraghyn sýiip, tәu etedi. Al, suy men auasynyng dertine shipa ekenin erteden-aq bilgen, qadirlegen. Osynday gharyshpen erekshe qatynasy bar ekendigin barsha ghalymdar dausyz moyyndaghan jer Úlytau! Úlytaudyng tamasha emdik, әuliyelik qasiyetining dәleli embúlaq pen Áuliyetau! Ata-babalarymyz qazaq jerining týkpir-týkpirinen at túyaghyn tozdyryp kelip, dertinen arylyp qaytatyn taghzym orny osy- embúlaq pen Áuliyetau.

Ózekti mәsele: Úlytau selosynan 2 shaqyrym tas jol salu qajet.

«Memleketting tútastyghy men Qazaqstan halyqtarynyn

birligining belgisi» Monument

Monument dýniyening tórt qúbylasyna bet berip, aspangha shanshylyp túrghan 4 stilidik arghymaq súlbasynan qúralghan.

Monument túghyrynyng ózi sonau saqtar dәuirinen bizge jetken kýntizbening negizinde jasalynghan. Monument tabanyn órnekteuge qoldanylghan aluan týsti tastar mәngilikting belgisin, synyp týsken kýn sәulesin sipattap, ortagha, birlikke úmtyldyrady. Tórt jaqqa satylaytyn jol egemen elimizding erkindigin aighaqtaydy. Alannyng dәl ortasyndaghy tas dingek elding birligi men quatyn negizdeydi. Úlytau selosynyng ontýstiginde 9 shaqyrym jerde ornalasqan.

Alashahan XI-XIIgh

Alashahan kesenesi Qarakengir ózenining ong jaghalauynda, Malshybay eldi-mekenining ontýstik shyghysynda 2 shaqyrym jerde ornalasqan.

Alashahan kesenesi portaldy kýmbezdi sәulet óneri ýlgisine jatady. Eni-9,73, úzyndyghy-11,9, biyiktigi-10m. Kýidirilgen qyzyl kirpishten qalanghan, kólemderi әrtýrli. Eng ýlkenining ólshemi 320 h 320 h 60 mm, qalyndyghy 10 santiymetrge juyq. Kire-beris sol jaq búryshta baspaldaqty esik bar. Sol baspaldaq arqyly joghary kóterilip baryp, kýmbezding ekinshi ainalma qabatyna, odan portal arqasynyng jiyek túsynan kesene ýstine shyghugha bolady. Jaryq kesenege qabyrghada ornatylghan terezeler arqyly týsedi.

Ózekti mәsele: Jezqazghan-Sarykengir jolynan 500 metr tas jol salu qajet.

Joshyhan HII-HIIgh.

Shynghyshannyng ýlken úly Joshyhan (1187-1227jj.)

Joshyhan mazary Jezqazghan qalasynan SSh-qa qaray 50 shaqyrymda, Kengir ózenining jaghasynda ornalasqan kóne arhiytekturalyq eskertkish. Joshyhan mazary portaldy-kýmbezdi eskertkish qataryna jatady.

Ózekti mәsele: Jezqazghan-Alghabas jolynan 30 shaqyrym tas jol salu qajet.

Dombauyl VI-IH gh.

Ortaghasyrlyq sәulet óneri eskertkishterining Ortalyq Qazaqsanda kóp taraghan bir týrine jatady.  Jezkazghan qalasynan 59 shaqyrymday jerde ornalasqan.

El ishindegi «din», «dyn» dep atalatyn eskertkishter osy Dombauyl kesenesi ýlgisindegi jәdigerlerge qaratyla aitylady. Qozy-Kórpesh-Bayan-súlu kesheni de osynday qúrylys. Á.Marghúlannyng aituynsha dyndar Qazaqstanda Torghay, Kengir ózenderi boyynda kóbirek kezdesedi. Búlardyng barlyghy Orta Aziyagha músylman dini taraghangha deyin VI-IX ghasyrlarda túrghyzylghan eskertkishter.

Ózekti mәsele: Joshyhan mazarynan 9 shaqyrym tas jol salu qajet.

Bolghan ana HIIIgh.

Ortaghasyrlyq sәulet ónerining eskertkishi. Jezqazghan qalasynan 50 shaqyrym ontýstik batysqa qaray ornalasqan. Bolghan anany XVIII ghasyrda P.Rychkov, 1946-1948 jyldar aralyghynda Á. Marghúlan zerttegen.

Kesene atyna baylanysty әr týrli boljamdar aitylady. Bir derekterde onda Joshyhannyng Syrdariya men Talas ózenderi arasyn jaylaghan qanly taypasynyng biyleushisine úzatylghan qyzy Bolghannyng jerlengeni aitylady.

Ózekti mәsele: Jezqazghan-Qyzylorda jolynan 15 shaqyrym tas jol salu qajet.

Terekti әuliye

«Terekti әuliye» atanghan tóbeshikter shoghyry Jezqazghannan soltýstik-shyghysqa qaray 88 shaqyrym jerde ornalasqan. Búl jerden kóne tarihy eskertkishter tabylghan. Mysaly: tas betine salynghan suretter, kóne ken óndirilgen oryndar, mazarlar. Terekti jartasyndaghy beyneler bizding zamanymyzgha deyingi 1 myng jyldyqtyng sony men bizding zamanymyzdaghy 1 myng jyldyqtyng basynda bederlengen.

Ózekti mәsele: Jezqazghan-Qaraghandy jolynan 18 shaqyrym tas jol salu qajet.

Búlardyng әr qaysysyna anyqtama taqtasyn, shatyrly demalys ornyn, qoqys jәshigimen, kólik túraghymen, jol belgilerimen, әjethanamen, temir sharbaqpen qorshau, oshaqpenen qamtamasyz etu qajet.

Úlytau tabighat eskertkishterin, arheologiyasyn, arhiytekturasyn tarihy landshaftylaryn qorghap saqtau, nasihattau ony tiyimdi paydalanu maqsatynda «Úlytau» últtyq tarihiy-mәdeny jәne tabighy qoryq-múrajayy»  Qazaq  SRO Ministrler Kenesining 1990 jyly 29 qarashadaghy № 466 qaulysymen qúrylghan.

Qoryq-múrajaygha qarasty Mәdeniyet ministrligimen bekitilgen 25 tarihy mәdeny keshen bar. Keshenderding jer kólemi 147246 ga. Qoryq-múrajay ghimaraty 1974 salynyp, ekspozisiyasy 1996 jyly qúrylghan. Mekeme arheologiyalyq, arhiytekturalyq jәne tabighat  ghylymy zertteu bólimderinen túrady.

Qazirgi tanda qoryq-múrajaydyng ghimaratyna kýrdeli jóndeu júmysyn jýrgizu kerek: qoryq-múrajaydyng jana ekspozisiyasyn qúru, monumentting ekinshi kezenine qarjy bólu, qoryq-múrajaydyng viziyt-ortalyghyn salu, 25 keshenge keminde 10 kýzetshi qajet, býgingi kýni tek 3 kýzetshi ghana. Kólemi 147246 myng ga.  25 keshendi aralaugha  avtokólik jәne arheologiyalyq jәne arhiytekturalyq júmystargha qatysugha avtokólik qajet, qoryq- múrajaydyng keshenderinde arhealogiyalyq barlau júmystaryn jýrgizu, keshenderdegi manyzdy eskertkishterdi temir sharbaqpen qorshau talap etilip otyr.

Qúrmetti Kәrim Qajymqanúly! Eger búl mәseleler sheshimin tauyp jatqan jaghdayda tek qazaqstandyqtardy ghana emes sonymen qatar sheteldikterdi qyzyqtyratynyna óz basym kәmil senem. Sol sebepti sheshu jolyn tek óziniz tabady degen senimmen, baqylauynyzgha alyp tiyisti uәkiletti organdargha tapsyrma beruinizdi ótinemin».

Aqparatty QR Parlamenti Mәjilisi Apparatynyng  Baspasóz qyzmeti taratyp otyr