Aqpannyng 28 kýni preziydent N.Nazarbaev bir top jurnalistermen kezdeskeni mәlim. Kezdesude sayasattanushy Núrlan Erimbetovte boldy. Preziydentpen kezdesuden keyingi týigen oilaryn bilmekke Núrlan myrzagha habarlasyp, az-kem әngime-dýken qúrghan edik.

«Abay-aqparat»

- Preziydentpen kezdesuge shaqyrylghan jurnalisterding arasyna qalay kirip ketip jýrsiz?

- Ony bilmedim. Maghan preziydent әkimshiliginen telefon soqty. «Sizdi osynday tizimge qostyq», dedi. Shynymdy aitsam, men ýshin búl janalyq boldy. Óz jaghdayymdy bilem ghoy. Mening topshylauymsha, biylikte betbúrys bar.

- Qay jaqqa?

- Betbúrys - ózining oiy bar, qabyldanghan erejege kóngisi kelmeytin  jigitterdi shaqyrsaq degen niyet. Sebebi, menimen birge bolghan adamdar belgili adamdar. Olardyng qoyatyn saualdary da, aitatyn әngimeleri de anyq.  Ekinshiden, men ózimdi jurnalistpin dep eseptemeymin.  Ol jerde jurnalist emes jalghyz men boldym. Mәsele preziydentten súhbat aluda emes, men ýshin ol arman emes. Biraq, taghy da qaytalaymyn, búl biylikting ýlken betbúrysy.

- Sonda biylik saylaudan keyin ózgeris jasau mýmkin deginiz keleme?

Aqpannyng 28 kýni preziydent N.Nazarbaev bir top jurnalistermen kezdeskeni mәlim. Kezdesude sayasattanushy Núrlan Erimbetovte boldy. Preziydentpen kezdesuden keyingi týigen oilaryn bilmekke Núrlan myrzagha habarlasyp, az-kem әngime-dýken qúrghan edik.

«Abay-aqparat»

- Preziydentpen kezdesuge shaqyrylghan jurnalisterding arasyna qalay kirip ketip jýrsiz?

- Ony bilmedim. Maghan preziydent әkimshiliginen telefon soqty. «Sizdi osynday tizimge qostyq», dedi. Shynymdy aitsam, men ýshin búl janalyq boldy. Óz jaghdayymdy bilem ghoy. Mening topshylauymsha, biylikte betbúrys bar.

- Qay jaqqa?

- Betbúrys - ózining oiy bar, qabyldanghan erejege kóngisi kelmeytin  jigitterdi shaqyrsaq degen niyet. Sebebi, menimen birge bolghan adamdar belgili adamdar. Olardyng qoyatyn saualdary da, aitatyn әngimeleri de anyq.  Ekinshiden, men ózimdi jurnalistpin dep eseptemeymin.  Ol jerde jurnalist emes jalghyz men boldym. Mәsele preziydentten súhbat aluda emes, men ýshin ol arman emes. Biraq, taghy da qaytalaymyn, búl biylikting ýlken betbúrysy.

- Sonda biylik saylaudan keyin ózgeris jasau mýmkin deginiz keleme?

- Solay. Mening bayqaghanym, ózindik kózqarastary men ústanymdary bar azamattargha mýmkindik beruge úmtylys bar siyaqtanady. Mysaly, «Ayt park» bar, basqasy bar key kezde biz qatty ketip qalamyz ghoy. Biylikpen keyde kelispey óz pikirimizdi ashyq aityp jýrmiz. Biylikting sanasatyny - bizben halyq sanasatyn boldy. Mening ornyma «Egemen Qazaqstannyn» nemese basqa bir gazetting jurnaliysi otyrsa da bolatyn edi ghoy.

- Preziydentke qoyylatyn saualdar arnayy súryptalady ma eken? Álde әr qaysynyz óz qalaghan saualdarynyzdy qoydynyzdar ma?

- Joq. Ár qaysymyz óz saualdarymyzdy berdik.

- Aldyn ala ma?

- IYә, aldyn ala. «Qanday saual qoyghynyz keledi?»,-dedi. On shaqty saual joldadym. Uaqyt tyghyz bolady dep aitty. Men de bayqadym. Eki saualdan qoyghanyng ózinde eki saghat boldy ghoy. Biraq úsynys bizden boldy.  Saylau jәne preziydentting jariyalaghan reformalary turaly, olardyng oryndalmauy jóninde saual qoydym. Áriyne, saualdy ynghayly formada qoydym.

- Tigisin jatqyzyp deysiz ghoy?

- IYә, búl basqa jaghday. «Ayt park» emes degendey.

- Eger ózinizdi saylaudan keyin preziydent apparatyna júmysqa shaqyryp jatsa barasyzb a?

- Baramyn. Biraq, sheshim qabyldaytyn lauazymgha baramyn. Jay oryndaushy, baryp kel, shauyp kelge joqpyn. Birinshiden, jasym keldi. Ekinshiden, tәjiriybem bar. Qoghamdyq pikirding qalyptasuyna óz ýlesimizdi qosyp jýrmiz. Odan aiyrylu óte qiyn. Aghayyndarym, dostarym, «Sening osynday súhbatyndy oqyp edik, baghdarlamandy kórip edik, dúrys eken»,-dep jatady. Nemese poezda, samoletta, taksiyde: «Agha, sizding baghdarlamanyzdy kórdik, súhbatynyzdy oqydyq. Rahmet, jaqsy aittynyz» dep jatady. Elding osynday yqylasyn, qúrmetin baryp kel, shauyp kelge aiyrbastamaymyn.  Men halqymnyng yqylasyn birinshi oryngha qoyamyn.  Qoghamnyng kózqarasyn kezdeysoq jaghdaylargha aiyrbastamaymyn. Sheshim qabyldaytyn bolmasa sol sheshimning qabyldanuyna ýlesimdi qosatyn jaghday bolsa da barar edim.

- Siz preziydentke Arab әlemi turaly súraq qoydynyz. Preziydent múnyng bәri dýniyejýzilik ekonomikalyq  daghdarystyng kesiri dedi. Siz jalpy preziydentting әngimesinen qanday oy qoryttynyz?

- Eng bastysy - bizding әleumettik jaghdayymyz. Sondyqtan, preziydent óz oiyn shynayy aitty. Biz kóp jaghdaydy sayasattandyramyz. Jalpy halyqqa ne kerek? Halyqqa әleumettik saty, bala -shaghasynyng jaghday jaqsy bolghany qajet. Sosyn, óziniki bolmasa da úrpaghynyng bolashaghy.  Múnyng barlyghy әleumettik jaghdaygha kelip tireledi. Múny preziydent keshe aitty. Júmys, tabys bolu kerek.

Mening oiymsha, qazir islamdy modernizasiyalau kerek siyaqty. Býgingi ómirge, jaghdaygha beyimdelu kerek.  Sebebi, islamda kóp nәrse  dogma.  Qatyp qalghan. Ýzildi-kesildi. Biraq, ómir ózgerip jatyr. Áriyne, әleumettik, mәdeni, geosayasy jaghday bәri ózgerip jatyr. "Bizding osynday qaghidamyz bar", dep qatyp qalatyn jay joq. Men teolog emespin. Ol jaghynan onsha habarym joq. Biraq, teologtar, dintanushylar, qúrandy negizge ala otyryp, modernizasiyalau jóninde kóp aitsa, býgingi jaghdaygha beyimdeluge jol tabugha bolady.  Kiyimnen bastap, býkil kózqarasqa. Búryn qalay boldy? Tek qana islam bizdi qútqarady. Islam bizde jaqsylyqqa alyp barady. Kaddafy bolsyn, basqasy bolsyn  ol qúdaydyn  jerdegi ókili degendey aityldy ghoy. Biraq, halyq qarap otyr.

"Islam konferensiyasyna tóraghalyq jasaytyn uaqytymyz óte qiyn jaghdayda dóp kelip túr", dep preziydent aitty. Sondyqtan  músylmandar bir-birimizdi aldamay ashyq әngimege keluimiz kerek. Buddizm, hrisianstvo, induizm,  krishnaid bәri kelip jatyr. Biz sonda qalay qozghalamyz? Ózimizdi ózimiz qalay qorghaymyz?

- Saylaudan keyin ýkimette qanday ózgerister oryn aluy mýmkin? Sayasattanushy retinde óz pikirinizdi aitsanyz.

- Saylaudan keyin ýlken әngime oryssha aitqanda, «post Nazarbaevskiy periid» jayynda ýlken әngime bastaluy qajet sekildi. Búl әngimeni preziydent ózi bastauy kerek siyaqty.

- «Nazarbaevten keyingi Qazaqstan» degen deysiz ghoy?

- IYә, «Nazarbaevtan keyingi Qazaqstan». Osy әngimeni preziydentting ózi algha shygharu kerek.  Bәrimiz pendemiz. Bir-birimizdi aldamayyq.  Bizde qazir preziydent basqa adam bolsa qalay bolady, ne bolady?-degen ýrey bar.  Myna Reseydi men maqtamayyn, basqa memleketterdi aitpaghanda, biraq mening Reseydegi dostarymda ýrey joq. Olar aitady: Elisin boldy, Putin keldi, Medvedev boly, erteng «Volkov», «Zaysevter» keledi. Erteng el basy ketse biz qúrimyz, azamattyq soghys bastalyp ketui mýmkin dep jatady. Ol da mýmkin. Sebebi, bizding sayasatta biylik auysu tәjiriybesi qalyptasqan joq. Onday tәrtip, ereje qalyptasqan joq. Shynyn aitqanda, maghan Núrlan Erimbetovke  azamat retinde erteng kim preziydent bolady? -  bәribir boluy kerek. Men bir kishkene mysal keltireyin. Biz kezinde Mәskeude oqyp jýrgende bizge Fransiya, Ispaniya, Germaniyadan studentter kelip, ýlken kezdesu boldy.  Sonda biz, Sovet studentteri Brejnevten bastap barlyghynyng aty-jónderin, qyzmetin barlyq respublikalardyng birinshi hatshylarynyng aty-jónderin bilemiz. Shet elden kelgen dostarymyzdan súraymyz ghoy: "Sizderding memleketterinizding ýkimet basshysy kim?", degende kóbisi bilmeydi eken. Sol kezde olargha «Sizder sauatisyz ekensizder»,-dep aitqan edik. Qazir oilap qarasam, olar sauatsyz emes, olar baqytty eken. Sebebi, olargha premmer-ministr kim bolady, preziydent kim bolady - bәribir. Óitkeni, olardyng basshylary ózgergenimen, jeke ómirleri ózgermeydi. Sol bala-shaghasy, sol әieli, sol júmysy barlyghy qaz qalpynda. Mine, mәsele qayda jatyr. Mening jeke ómirim ózgermeui kerek. Sondyqtan býgin Nazarbaevta ýlken jauapkershilik bar. Ol qanday jauapkershilik? Erteng ol ketkende bizde ýlken qaqtyghys bastalmauy, әdet ghúrpymyz ózgermeui, men ózimning bar dýniyemnen aiyrylmauym kerek. Jana sayasat pen jana ereje payda bolmauy kerek. Nazarbaev bastaghan, qalyptasqan sayasat jalghasuy qajet.

- Biyl Qazaqstan Islam konferensiyasyna tóragha bolady. Qazaqstandaghy islamnyng diny aghymdarynyng jaghdayy ushyghyp túrghanyn óziniz bilesiz ghoy. Osy jaghday saylaudan keyin birjaqty sheshiledi, ýkimet tarapynan qolgha alynady dep oilaysyz ba?

- Mening bayqaghanym, bizdegi din jónindegi kózqaras ózgeriske týsui shart. Osyny biylik qazir birinshi oryngha qoyyp, zandardy kýsheytu kerek. Din salasynda liyberalizasiya, demokratizasiya bolmaydy.  Shetelden kelip jatqan aghymdar, kózqarastar qanshama. Kerek bolsa, islamnyng ishinde qanshama qozghalystar, aghymdar bar. Búl dýniyeler halyqty bir-birinen ajyratyp jatyr ghoy. Qazir júma namazgha barynyzshy, Almatyda ghana emes, auyldarda da bәri bólek-bólek túrady. Sebebi, qazaq býgin әleumettik jaghdayda, sayasy jaghdayda pәlenbay topqa bólinedi. Kóshi -qon mәselesi, qala men auyl dep te bólinedi. Qazir mening ýlken uayymym - islam dinining ishinde әr týrli kózqaras, әr týrli toptargha bólinu bastaldy. Sondyqtan qoghamda qoryqpay, ýrikpey ýlken әngime bastaluy kerek siyaqty.  Bizge qanday din qajet? Biz kimbiz? Salafiyd, Salafiya, Qúraniyd, Uahab tolyp jatyr. Ár qaysynyng óz aqiqaty bar. Biraq, qazaqqa qay aghym tәn? Bizding tabighatymyz qanday? Osyny nege anyqtamaymyz? Men keyde qoryqamyn, bizde din aralyq mәsele bastalsa qiyn bolady. Osy saualdy siz dúrys qoydynyz. Osy taqyrypty biz, men, siz, myna Abay kz, basqalarda kýn tәrtibine qoygha tiyispiz. Sebebi, әr qaysymyzdyng әleumettik әr topqa jatuymyz óz aldyna, biraq, dinning ishinde, islamnyng ishinde biz bólinsek, ol ýlken qaqtyghysqa alyp keledi.

- Keshegi súhbat barysynda da aityldy. Preziydentkóp jyldardan beri aityp kele jatqan kóp tildilik, kóp últtylyq degen oilaryna qalay qaraysyz?

- Shynyn aitqanda,  qoldaymyn ony. Key bireuler aitady, "biz kileng qazaq bolsaq", deydi. Men ony qoldamaymyn. Ár damyghan memleketting kórinisi ol - kóp últtylyq. Mysaly, Parijdy, Niu-Iorkty, Londondy alsaq, bәri de kópúltty qalalar.  Daladan kelgen qazekeng demeyik, biraq, әr jaqtan jinalghan adamdar. Nege bizden orystar, kәrister, ukraindyqtar kóship jatyr? Kóshi-qon jaghdayy ol bizding әleumettik jaghdayymyzdy kórsetedi. Jaghdayy qiyn bolsa, ol sol kezde patriot bolyp óz elin izdeydi. Al eger jaghdayy jaqsy bolsa, ol sol elde qaludyng jolyn izdeydi. Mening ailyghym az, júmysym joq, jaghdayym nashar dep ketpeydi. Ol ózin júbatu ýshin «Men ata-babamnyng jerine bara jatyrmyn»,- deydi. Al erteng damyp jatsaq, bәri kelsin. Biraq, qazaq birinshi boluy kerek. Ekinshiden, qazaq qay jaghdayda myqty bolady? Bәsekelestik bar jaghdayda myqty bolady. Biz ru, jerles retinde emes, basqa últtarmen bәsekeles boluymyz kerek.

- Yaghny siz, memlekettik sayasatta qazaq mýddesining birinshi oryngha shyqqanyn, memleketti qúraushy últ retinde qazaqtyng kóbeygenin qalaysyz ghoy?

- Ol mening oiymda birinshi orynda túr. Biz soghan kele jatyrmyz.  Qazaq tili túghyryna qonuyna, halyqtyng kóbengi baylanysty baghdarlamalar qabyldanyp, biraz әngimeler aitylyp jatyr. Búlardyng bәri әsheyin sóz ghana. Sebebi, biz preziydentting kim bolghanynan kóbeyemiz.  Tilimiz basshylyqqa qarap qalghan joq. Qazaghym aman bolsa, til ólmeydi.  Memlekettik tildi mengergender 2020-nshy jylgha qaray toqsan payyz bolady dep jatyr, meninshe, toqsan payyz halyqtyng maqsaty. Al on payyz biylikting qoldauy. Biz on jyldan keyin sol toqsan, jýz payyzgha kelemiz. Joyamyn dese de, joymaymyn dese de osy meje oryndalady. Sebebi, bizding tilimiz, dinimiz, dilimiz jeke adamgha baylanysty emes. Biz halyqpyz.  Biz keyde patriot bolghymyz keledi. Alayda, ýsh túghyrly til jóninde sayasatty men qoldaymyn. Bizding balalarymyz osy tilder arqyly  shetelde oqyp jýr.

- Sonda óziniz preziydentting aitqan oilarymen tolyqtay kelisesiz be?

- Áriyne kelisemin. Meninshe búl - eng birinshiden, ashyq әri adamy әngime boldy. Áriyne, onyng oryndaluy janyndaghylardyng onsha úiymdastyra almauynyng saldarynan basqalay bolghan shyghar. Bir bayqaghanym, ol kisi ashyq әngime jasaghysy keldi. Álbette, ony baghalaytyn halyq. Ol kisi kelgende, qoshtasqanda resmy bayandama emes, halyqqa jaqyndau әngime qúrghysy keldi.

- Saylaugha barasyz ba?

- Baramyn.

- Kimge dauys beresiz?

- Býgingi kandidattargha qarap otyryp, men Nazarbaevqa dauys beremin dep sheshtim.

- Rahmet.

«Abay-aqparat»