- Súltan Han agha, biraz ua­qyt­tan beri Álihan Bókeyhan mú­rasyn zertteumen ainalysyp kelesiz. Enbeginizding nә­tiy­jesi deuge bolar, Alash kósemi en­­bekterining 7 tomdyq tolyq shyghar­ma­lar jinaghyn shygharu ýstindesiz. Jalpy, belgili bir túl­ghanyng ómirin zerttep, mú­ra­­syn jinastyru barysynda gha­­lym­­dar sol adamdy jana qyrynan tany týskendey bolady. Múny, bәlkim, jana de­rekterding tabyluynan, mәli­met­terding tolyghuynan desek te bolar. Osy túrghydan al­ghan­da, HH ghasyr­dyng basynda últ­tyq Tәuelsizdikti maqsat tút­qan, qazaqtyng sayasy oiy men is-әre­ketining jetekshisi bolghan shoqtyghy biyik túlghany siz qay qyrynan tany týs­tiniz?

- HH ghasyr basyndaghy qazaq­tyng últ-azattyq Alash qozgha­ly­synyng sayasy jetekshisi Álihan Bó­key­han - últ-azattyq qoz­gha­ly­synyng jetekshisi ghana emes, osy qoz­gha­lystyng teoriyalyq negizin qa­laushy. Jal­py, sol Alash qoz­gha­lysynyng sayasy stra­tegiyasyn bastan-ayaq anyqtap, ózining ýzen­gilesterin osy jolgha salghan eng aldymen Álihan bolatyn. Álekeng Resey Dumasy arqyly qazaqtyng mún-mýddesine qa­jetti, qazaqtyng jerin saqtaugha qajetti zang jo­ba­laryn әzirlep, sol Duma ar­qyly ót­ki­zuge barlyq kýshin saldy.

- Súltan Han agha, biraz ua­qyt­tan beri Álihan Bókeyhan mú­rasyn zertteumen ainalysyp kelesiz. Enbeginizding nә­tiy­jesi deuge bolar, Alash kósemi en­­bekterining 7 tomdyq tolyq shyghar­ma­lar jinaghyn shygharu ýstindesiz. Jalpy, belgili bir túl­ghanyng ómirin zerttep, mú­ra­­syn jinastyru barysynda gha­­lym­­dar sol adamdy jana qyrynan tany týskendey bolady. Múny, bәlkim, jana de­rekterding tabyluynan, mәli­met­terding tolyghuynan desek te bolar. Osy túrghydan al­ghan­da, HH ghasyr­dyng basynda últ­tyq Tәuelsizdikti maqsat tút­qan, qazaqtyng sayasy oiy men is-әre­ketining jetekshisi bolghan shoqtyghy biyik túlghany siz qay qyrynan tany týs­tiniz?

- HH ghasyr basyndaghy qazaq­tyng últ-azattyq Alash qozgha­ly­synyng sayasy jetekshisi Álihan Bó­key­han - últ-azattyq qoz­gha­ly­synyng jetekshisi ghana emes, osy qoz­gha­lystyng teoriyalyq negizin qa­laushy. Jal­py, sol Alash qoz­gha­lysynyng sayasy stra­tegiyasyn bastan-ayaq anyqtap, ózining ýzen­gilesterin osy jolgha salghan eng aldymen Álihan bolatyn. Álekeng Resey Dumasy arqyly qazaqtyng mún-mýddesine qa­jetti, qazaqtyng jerin saqtaugha qajetti zang jo­ba­laryn әzirlep, sol Duma ar­qyly ót­ki­zuge barlyq kýshin saldy.

Álihan bastaghan Alash qozgha­lysy ókil­de­rining meni tandan­dyr­ghan dýniyesi olar­dyng halyqqa kir­shiksiz kónili men kóz­qa­rasy, sýiispenshiligi edi. Búlar osy qa­siyet­terimen ózderinen keyingilerge ýlgi-óne­ge kórsetti. Men ja­qynda tarihshy, Ja­poniyadaghy Hok­kaydo uniyversiytetining pro­fessory Tomohiko Uyamamen әn­gi­me­les­tim. Ol qazaqtyng HH ghasyr basyndaghy Ala­shorda avtono­miya­synyng tarihyn zerttep jýr. Sol kisining aituynsha, HH ghasyr ba­syndaghy Alash ziyalylarynyng ke­yin­gilerden aiyrmashylyghy sol - olardyng ústanghan pozisiyasy, iydeo­logiyasy halyqqa qyzmet etu boldy. Mine, Álekeng bastaghan Alash arystary osy qyrymen erek­shelenedi.

Qazirgi qazaq tarihshylarynda әli de ke­nes dәuirinen qalghan jasqanshaqtyq saq­ta­­lyp, últ tarihyna birjaqty qarau kóz­qarasy qalyp otyr. Zertteulerinde ózi­ning ashyq, syny kózqarasyn kórsete almay­dy. Al biraq ta sol qazaqtyng basyna qanqúily zaman ornaghan jiyrmasynshy jyldardyng ba­syn­da-aq Álekenning qa­zaq­qa ja­saghan jaqsylyghyna, sinirgen en­be­­gine, qosqan ýlesine meylinshe әdil baghasyn ber­gender boldy. Mә­selen, jazushy-dramaturg, jiyr­­­masynshy ghasyr basyndaghy kór­nekti qo­gham qayratkeri Qosh­mú­hammed Ke­men­ger­úly ózining «Qa­zaq tarihynan» atty tariy­hy ocher­kinde Álekeng turaly bylay dep jazdy: «Ýkimetting qara qughyn jasaghan kýn­­derinde, aidauyna da, abaqtysyna da shy­dap, el ýshin basyn qúrban qylghan at tó­be­lin­dey ghana azamat toby boldy, búl top­ty baulyghan - Álihan. Onyng qazaqqa is­­tegen tarihy qyzmeti  әdeby til tuuyna se­bep boldy. Ózine ergen topty diny fana­tizm­­ge qarsy tәrbiyeledi. Búdan baryp ta­tar­dan irgesin aulaq salghan qazaq últy tu­dy».

1922 jyly Álekeng Mәskeudegi KSRO ha­lyqtary kindik baspasynyng (Kýnshyghys baspasy dep te ataldy) Qazaq seksiyasynda әdeby qyzmetker bolyp istep jýrgen kezinde Qoshke Kemengerúly osy kitabyn jazyp bolyp, alyp keledi. Ony 1924 jy­ly jaryqqa shyghar­ghan. Osy kitabynda Qosh­ke últ kó­se­mi dep atamasa da, oqyr­manyn Áliy­han qa­zaqtyng atasy, kósemi degen oigha jeteleydi. Mine, osylay HH gha­syrdyng basynda ziyalylar últ kósemining en­begine әdil baghasyn be­ruge tyrysty. Al odan keyingi ta­riyh­ty óziniz de jaqsy bi­le­siz. Alash kósem­de­rinin, onyng ishinde Áliy­han­nyng tipti atyn ataugha tyiym sal­dy, onyng qazaqqa jasaghan qyz­metine әdil tariy­hi, layyqty sayasy bagha beru mýmkin bol­may keldi. Álihandy biz eng aldymen qa­zaq últynyng kósemi dep aitugha min­det­timiz.

1886-1890 jyldary Omby tehnikalyq uchiliyshesinde oqyp jýrip, «Dala uәlayaty» gazetine jazghan oryssha-qazaqsha maqa­la­la­rynan angharghanym, Álihan qazaqty bo­la­shaghy zor, keleshegi jarqyn, óte daryndy halyq dep sýiispenshilikpen qarap, qa­lyng qazaghyna tek Europa dengeyindegi bi­­lim beru kerek dep eseptegen.

- Sizding qolynyzda Álihannyng Om­by qalasynda túrghan 1900-1906 jyl­dargha qatysty tyng derekter bar ekenin estip qaldyq.

- Iya, qazirgi Resey múraghattarynan onday tyng derekterdi tapqanym ras. Osy uaqytqa deyin biz Álekenning Ombyda birden 3 gazet shygharghanyn bilmedik, bilge­nimiz oghan onsha mәn bermey keldik. Oghan ýsh gazetting de orys tilinde shyghuy sebep boluy ghajap emes.

Álekeng Birinshi Memlekettik Duma kýshtep taratylghannan keyin, 1906 jyldyng shildesinde Ombyda «Irtysh» gazetining bas redaktory bolyp shyghara bastaydy. Alayda sol 1906 jylghy qarasha aiynyng ortasynda Dala general-gubernatorynyng jarlyghymen búl basylym jabylady. Biraq ta kelesi kýnnen, qarasha aiynyng 16-synan, bastap, Álekeng «Omich» degen gazet shyghardy. Jyl sonyna qaray ol da qysymmen jabylghan son, 1907 jyldyng basynan bastap «Golos stepi» gazetin shygharyp túrady. Songhy merzimdi basy­lymnyng alghashqy betinde «Gazetti jazdyryp alushylar endi «Irtysh» pen «Omich» gazetterining ornyna «Golos stepiydi» alatyn bolady» dep jazady. Búl bar­lyq gazetti bir adam shygharyp otyrghanyn bildiredi. Bir qyzyghy, osy ýsh gazetting de bas redaktory retinde basqa kisilerding aty-jón­de­ri kórsetiledi. Birinshi gazetke - «V.V.­Kiy­­­­riyanov», ekinshisine   «IY.­A.Po­­­­­­­­­­­­­­­­­va­rennyh» de­gen er kisilerdin, al ýshin­­­­­shisine «V.IY.Ve­re­denko» degen әiel adam­nyng esimi ja­zyl­ghan. Ýsheui de Ombyda túrghan, ómirde bar kisiler bolghan. Olar­dyng ishinen advokat Ivan Povarennyh qa­zaqtardyng qúqyn qorghaugha kóp kó­mek­tesken.

Búl gazetterde Álihannyng aty-jónining kórsetilmeu sebebi - 1906 jyly Birinshi Memlekettik Duma kýshtep quylghan son, 200-ge juyq deputat Finlyandiyanyng Vyborg qalasynyng týbindegi Terioky eldi mekeninde әigili «Vyborg ýndeuine» qol qoyghan. Búl ýndeude deputattar búqara ha­lyqty pat­shanyng birde-bir búiryq-jar­ly­ghyn oryn­da­maugha, azamattyq qarsylyq kór­­setuge, bey­bit narazylyq sherulerine shy­­ghugha sha­qyrghan. Sodan reaksiyashyl pre­­mier-miy­nistr P.A.Stolypin osy ýn­deu­ge qol qoyghan deputattardyng barlyghyn ja­zagha tartyp, olardyng sayasy partiyalargha ne­mese tipti qoghamdyq úiymdargha mýshe bo­luyna, merzimdi basylym shygharugha nemese tipti maqala jazugha da shekteu qoya­dy.

Sondyqtan da Álihan gazetterdi osy ýsh adamnyng atynan shygharugha mәjbýr bol­dy. 1917 jylgha deyin Sankt-Peterbor­da «Jana ensiklopediyalyq sózdik» shyghyp túrdy. Sózdikting 8-tomynda Álihan Bókeyhannyng 1906-1907 jyldary «Irtysh», «Omich» jәne «Golos stepi» gazetterine redaktor bolghany aitylady. Sondyqtan da búghan kýmәn keltiruge bol­maydy.

- Atalmysh basylymdarda Ále­kenning qanday materialdary ja­riya­lan­ghan? Gazet betinde qanday mәsele kótergen?

- Búl jerde myna jaytqa basa nazar audarghan jón. Álihan osy basylym betterinde tek Resey imperiyasynyng qarama­ghyndaghy búqara halyqtardyng mәselesin ghana kótergen joq. Áriyne, eng birinshi qa­zaq­tardyn, sosyn atty kazaktardyng qúqyn qor­ghaghan.

Álekeng Alash partiyasynyng strate­giya­lyq maqsat-mýddelerin basylym betinde kó­terip otyrghan. Sonday-aq qazaq jigit­te­rining zandy týrde әskery boryshyn óteu, qa­zaqtyng ózine tiyesili túrghylyqty jerin je­kemenshigine beru mәselesin Duma ar­qyly zang jýzinde bekituge tyrysty. Býkil Qa­zaq ólkesine «zemstvo» nemese je­rine jergilikti ózin-ózi basqaru jýiesin en­gizu jolynda kýresti.

- Baspasózge bergen bir súhba­ty­nyzda Álihan Mәskeude túryp jatqan kezinde qazaq tilinde «Temir­qazyq» degen jurnal shygharghan degen oy aitypsyz. Sonda búl jurnaldyng Peterborda qúrylghan «Polyarnaya zvezda» masondyq úiymyna qatysy bar ma?

- Álekeng búl jurnaldy 1923 jyly Mәskeude KSRO halyqtary kindik bas­pa­synyng Qazaq seksiyasynda әdeby qyz­metker bolyp júmys istep jýrgen kezinde shy­ghardy. Álekeng jurnaldyng ýsh-aq sanyn shygharyp ýlgerdi. Odan keyin ony da ja­uyp tastady. Biraq ta búl jurnaldyng «Po­lyarnaya zvezda» masondyq úiymyna esh qatysy joq. Tek ataulary bir. Sol jurnal­dy shygharyp túrghan kezinde Álekeng «Alqa» atty qoghamdyq úiym qúrmaqshy boldy. Masondyq úiymnyng ýlgisimen. Dýniye­jýzindegi aldynghy qatarly Europa elderinde orny bolghan masondardyng algha qoyghan basty maqsaty adamzat balasynyng ruhany baylyghyn arttyru bolghan. Adamzat balasynyng ruhany dýniyesin, bilimin jetildirip, bәrine ortaq «baqyt shirkeuin» túr­ghyzu. Alayda HH ghasyrdyng basynda Reseyde birinshi orys tónkerisining je­ni­lisinen keyin payda bolghan mәskeulik «Vozrojdeniye», sanktpeterborlyq «Polyarnaya zvezda» siyaqty mason úiymda­rynyng kózdegeni ruhani, mәdeny mýdde emes, tikeley sayasy biylik edi. Oghan orys professory Maksim Kovalevskiyding 1906 jyly Parijden Reseyge oralghan kezde «samoderjaviyeni tek masondyq qana jene alady» degen sózi dәlel bola alady. HH ghasyr basyndaghy orys masondyghy imperiyadaghy barlyq ilgerishil ziya­ly­lar­dyn, samoder­javiyagha qarsy oppo­ziy­siya­lyq, demokra­tiyalyq par­tiya kó­sem­derin, yq­paldy mý­she­lerining basyn qosyp, olardyng is-әre­ket­terin ýi­les­tire otyryp, sa­moder­ja­viya­ny qúla­tugha jú­­myl­dyru bolatyn. Álihan sol ýshin ghana masondyq úiym­gha ki­r­ip otyr.

- Demek, Álihannyng «Polyarnaya zvezda» masondyq úiymyna mýshe bol­ghandyghyn tarihy qújattar ai­ghaq­taydy ghoy?

- Alash ardaqtysy mason bauyr­las­ty­ghy­nyng qataryna shamamen 1907-1908 jyldary Sankt-Peterborda qabyldansa kerek. Ol 1908-1917 jyldary Samara qalasynda sayasy qughynda boldy. Sol Samarada jýrgen 1914-1915 jyldary Áliy­han Tórtinshi Memlekettik Dumanyng mý­shesi, keyinnen Uaqytsha Ýkimetting tór­aghasy bolghan Aleksandr Kerenskiy men jergilikti sayasy partiyalardyng kósemderin guberniyalyq mason úiymynyng qataryna qabyldaghan. Ol turaly Samar qalasynan alynghan derekter de kezdesedi. Jәne de Qazan tónkerisinen keyin Europa, Ame­riy­kagha qashyp ketken orys emigrant­tarynyng estelikterinde Álihannyng masondyq úiym­­gha qalay qabyldanghany jayly mә­limetter kóp kezdesedi.

1895-1906 jyldary Ombyda túryp, Qazaq ólkesi men Sibirdegi tónkerisshil qoz­gha­lysta ýzengiles bolghan әri ghylymy әrip­tesi Lev Chermak degen qayratker osy kýni Reseyding Mәskeudegi memlekettik kitap­ha­nasynyng qorynda saqtalghan qoljazba es­te­liginde de Álihannyng mason úiymyna mý­she bolghanyn jazady.

- Alashorda - Últ kenesining túnghysh tóraghasy Álihan Bókeyhan zayyrly memleket qúrudy qalady. Dindi biylikke aralastyrghysy kelmedi. Búl jerde Álihan islamnan bas tartyp otyrghan joq pa?

- Ras, Álihan dinning memleketke aralasqanyn qalamady. Óitkeni din biylikke baghynsa, onda ol memlekettik iydeolo­giyanyn, resmy sayasattyng jeteginde ketedi dep eseptedi. Múnday jaghdayda islam dini ózining derbestiginen, sharighy zandylyq­ta­rynan aiyrylady, túnyghy laylanady dep úqty. Dinning tazalyghyn saqtaugha tyrysty. Kadet partiyasy basshylarymen kózqarasy bir jerden shyqpay, 1917 jyly shildede onyng ortalyq komiyteti men jalpy partiya qatarynan shyghyp ketken sebebi de osy bolatyn. Dindi memleketten bólu kerek degen ózining ústa­ny­mynan ainymady. Ol turaly «Men Kadet partiyasynan nege shyq­tym?» degen ma­qalasynda jazady. Sóitip, ózining Alash par­tiyasyn qúrdy.

- Bir qyzyghy, búl jaghdaydy bizdegi tarihshylar «Álihan Orta Aziyadaghy músylman elderi bizding ayaghymyzgha túsau bolady, dindi qúbyjyq kórdi dep oi­lady» degen týsinikpen sabaq­tas­ty­rady ghoy...

- Joq, Álekeng islam dinine qarsy bol­ghan joq. Búny biz onyng «Músylman siyezi» degen aidarmen berilgen tizbekti maqa­la­synan anyq angharamyz. Osy maqaladan Alash ary­­synyng islam dinine, jalpy, din atau­lygha degen kózqarasyn bayqaugha bolady. Álihan din ataulygha asqan tó­zim­dilikpen, keng tanymmen qaraghan. Ol 1900 jyly Lev Tolstoydyng «Din talasy» («Surat kafehanasy») atty shaghyn әngi­me­sin qazaqshagha audaryp, «Dala uәlayaty» jәne keyinirek «Qazaq» gazetterine ja­riya­laghan. Sol sha­ghyn әngimeni oqysanyz, Ále­kenning arghy ata­sy Shynghyshan tәrizdi bar­lyq dinge birdey qaraghandyghyna kóz jetki­zesiz. Ózining әieli Elena Sevostiyanovanyng hristian dinining ókili ekenin bilemiz. Elena 1921 jyly kenetten syrqattanyp, dýnie sal­­ghanda Álekeng marqúmnyng ótinishi bo­yyn­sha hristian dinining barlyq rәsimin saq­tay oty­ryp jerlegen. Kózi tirisinde jaryn iys­lam­gha ót dep kýshtemegen. Mine, búl jaghday Álekenning din ataulygha ýlken tó­zim­dilikpen qaraghandyghyn anghartsa kerek.

- Kóp júrt Álihan men Shәkәrim qajynyng bóle bolghandyghyn, tuys ekenin bile bermeydi. Ekeui de qazaqtyng múnyn múndaghan úly túlghagha ainaldy. Ekeuining syrtynda qazaqtyng úly Abayy túr. Sonda búl ýsh túlghanyng tyghyz qarym-qatynasta bolghany anyq qoy.

- IYә, Álihannyng sheshesi Begim hanym men Shәkәrimning anasy apaly-sinlili bolghan eken. Ol Abay auylymen jaqsy aralasqan. Abaydyng úly Túraghúlmen, Shәkәrimmen, Kәkitaymen jaqyn dos bolghan. 1906 jyly Birinshi Memlekettik Dumagha saylanar aldynda Pavlodar, artynan Omby týr­mesinde otyrady. Sol Pavlodar týrmesinde otyrghan kezde oghan Kәkitay, Shәkәrim, Túraghúldar kelip túrypty. Jәne de bir óte qyzyq mә­li­met bar. «Vyborg ýndeuine» qol qoyghany ýshin Sankt-Peterbordyng arnayy sotynyng ýkimi boyynsha Álihandy jazalap, Semey týr­mesine jabady. Eng qyzyghy, Álekeng 1907 jyly Ombydan Semeyge óz yn­tasymen kelip, týrmege ózi otyrghan. Bi­raq sot ýkimi bo­yyn­sha abaqtyda ýsh ay oty­ruy kerek edi. Alay­da otarshyl biylikting biz­ding eldegi silimtikteri ony ýsh ay emes, segiz ay ústaydy. Ol azday, týrmeden bosatysymen Samar gýbernesine bir-aq aidaydy.

Al Semey týrmesinde otyrghan kýn­de­rinde Shәkәrim, Kәkitaylar kelip, «Áleke, siz qashynyz. Biz bәrin dayyndap qoydyq» degende, ol kónbey qoyady. «Men týrmeden qashsam, qyrgha qaruly әsker shyghyp, qa­lyng eldi bosqa әurege salady. Halqymdy sorlatqansha, osynda jalghyz ózimning otyra bergenim dúrys» degen uәjin aitady.

Bolmaghan son, ýsh dosy men inisi Smahan tóre Álekendi auyryp jatyr dep, Semeyding týbine bir ýiir qúlyndy bie baylap, ony kýn sayyn qymyz, etpen qamta­ma­syz etip otyrghan. Búl turaly da Álihannyng inisi Smahan tóre qoljazba estelikterinde «Semeyding týrmesinde otyrghanda segiz aiyn segiz kýndey ótkizip berdik» dep jazdy. Sosyn Ekinshi Memlekettik Dumagha qazaqtan deputat saylau kezinde ózi saylaugha týsuden bas tartyp, Semey oblysy qazaqtarynan bes adamdy úsy­nady. Sonyng ekeui Kәkitay men Shәkәrim bolatyn.

Al Abaygha qatysty aitarym, HH gha­syrdyng basynda Semeyde «Semipalatinskie oblastnye vedomosti» atty gazet shyghyp túrghan. Sol gazetke Semey oblysy statistika komiytetining 1903 jyly atqar­ghan júmystarynyng esebi shyqqan. Esepting sonynda oblystyq statistika komiytetine mýshe bolghan kisilerding aty-jónderi de jariyalanypty. Tizimning ishinde Ibrahim Qúnanbaev, Álihan Bókeyhanov degen esimder bar. Soghan qaraghanda Álihan men Abay kezdesui mýmkin. Degenmen de naqty kesip aitu qiyn. Bir anyq dýniye, búl - Álihannyng Abay shygharmashylyghymen jaqsy tanys bolghandyghy, bala kezinen jattap óskendigi.

- Súltan Han agha, siz jogharyda Áliy­han Lev Tolstoydyng әngimesin qa­zaq­shagha audarghan dediniz. Demek, baylanysy bolghan-au. Jәne de keyinnen Shә­kәrim osy orystyng úly jazushysymen hat alysady. Din jayly oy bó­lisedi. Tipti Tolstoy qatty syrqattanyp jýr­gen kezinde qazaq dalasyna kelip, qy­myz iship, sauyghyp qaytuyn da sú­ranady. Bәlkim, Shәkәrimning Tolstoymen tanystyghy Álihan arqyly órbigen shyghar?

- Búl oiynyzdyng jany bar. Óitkeni Álekeng Sankt-Peterbordaghy Impera­tor­lyq uniyversiytetting zang fakulitetin bitirip, Ombygha oralghannan keyin qughynda bolghan, sayasy aidauda jýrgen orystyng talay klassik jazushylarymen, aqyndarymen ty­ghyz baylanysta bolghan. Ol Chehovtyn, Ko­ro­len­ko­nyn, Mamiyn-Sibiryaktyn, Tols­toy­dyng shyghar­ma­laryn kóptep audarghan. 1906 jyly ol «Irtysh» gazetinde Semey oblysy qazaqtaryna bir ýndeu jariyalaydy. Ýndeude Ramazan degen qazaq balasynyng aqshasy jetpey oquynan qalyp qoyghandyghyn aityp, soghan el bolyp aqsha jinap berinizder deydi. Jiy­nalghan aqshany Sankt-Peterbordaghy Sergey Olidenburg degen kisige joldaugha bolatyndyghyn jazady. Al Sergey Olidenburg kenes ýkimeti ornamay túryp-aq shyghystanushy, ýnditanushy bolyp tanylghan ýlken ghalym bolghan. Búl kisimen Álekeng keyin de baylanysyn ýzbegen, jaqyn aralasyp túrghan. Men 2009 jyly Sankt-Peterborgha baryp, S.Olidenburgtyng jeke múraghatyn aqtaryp otyryp, onyng Ahmet Baytúrsynúlymen jәne qazaqtyng bir top ziyaly azamatymen týsken eki suretin tauyp aldym. Ahandy Olidenburgpen tanystyrghan - Álihan. Búghan eshbir kýmәn bolmau kerek. Sol siyaq­ty Shәkәrimdi Tolstoymen tanystyrghan Álekeng boluy da әbden mýmkin. Óitkeni ol Tolstoydyng jal­ghyz «Din talasy» әngimesin ghana emes, «Qa­jy­mú­rat» povesin taghy birneshe әigili degen shyghar­ma­syn qazaqshagha audaryp, Mәskeuden basyp shy­ghar­ghan.

- Súltan Han myrza, 5 jyldan keyin - Alash ary­synyng 150 jyldyq mereytoyy. Jos­pa­ry­nyz qanday?

­- Qúday qalasa, biyl Álekenning 7 tomdyq mú­rasyn baspadan tolyq shygharamyn. Eng ókinishtisi, Alash kósemining talay shygharmasy búghan syimay qal­dy. Áli eki tomday dýniyesi bar. Qazir men Baylanys jәne aqparat ministrligimen Álekenning altynshy jәne jetinshi tomdaryn shygharu turaly kelisip jatyrmyn. Al endi Alash arysynyng 150 jyl­dyq mereytoyynda onyng 10 tomdyq tolyq shygharmalar jinaghyn shygharsam degen josparym bar. Jәne de Álihannyng әli tabyla qoymaghan birneshe qúndy dýniyesi bar. Onyng ishinde qazaqtyng jylqy túqymdary men jylqy sharuashylyghy turaly qomaqty enbegi bolypty. Ol turaly 1928 jyly Álekene jazghan minezdemesinde Sergey Shveysov degen akademik atap kórsetedi. Mine, mening taba almay jýrgenim - osy, qazaqtyng jylqy týrlerine qatysty enbegi. Ol Mәskeude túrghan kezinde de býrkenshik esimdermen gazet-jurnaldargha talay maqalasyn shygharyp túrghan. Onyng ishinde qazir elding jadynan óshken «Qyzyl Qazaqstan», «Áyel tendigi», «Bostandyq tuy» syndy basylymdar bar. Búlardyng keybiri saqtalmaghan, Qazaqstanda joq. Endi Álekenning 150 jyldyghynda osy basy­lym­dardaghy materialdaryn tauyp, 10 tomdyqqa hro­nologiyalyq tәrtippen engizsem degen maqsatym bar.

- Ángimenizge raqmet.

Alashqa aitar datym...

Álihan 1913 jyly «Qazaq» gazeti alghash jaryq kóre bastaghan tústa «Qazaqtyng tarihy» degen maqalasyn «Týrik balasy» degen býrkenshik esimmen jariyalaydy. Álekeng sol tizbekti maqalasynda «Ózining tarihyn joghaltqan júrt, ózining tarihyn úmytqan el qayda jýrip, qayda túrghandyghyn, ne istep, ne qoyghandyghyn bilmeydi, keleshekte basyna qanday kýn tuashaghyna kózi jetpeydi. Bir halyq ózining tarihyn bilmese, bir el ózining tarihyn joghaltsa, onyng artynsha ózi de joghalugha ynghayly bolyp túrady... «Tarih ne aitady?» deseniz, onyng aitatyny mynau: bizding búrynghy babalarymyzdyng kim ekendigi; olardyng dýniyede ne istep, ne bitirgendigi; qanday quaty barlyghy, ol quatty ne oryngha júmsaghandyghy; istep jýrgen isining qaysysynan payda, qaysysynan zarar kórgendigi; búrynghy babalarymyzdyng dosty-dúspany kim ekendigi; ne sebeppen baghy tayghandyghy jәne soghan úqsas isterding barlyghyn tarih sóilep, týsindirip túrady», - dep jazady. Biz ótken tarihymyzdy tolyq zerttep, jete mengermesek te, kýni keshegi Alashordanyn, arystarymyzdyng tarihyn jaqsy biluimiz kerek. Býgingi úrpaq HH ghasyr basyndaghy qazaqtyng Tәuelsiz el bolyp, ense týzeui jolynda qanyn qiyp, janyn bergen túlghalarymyzdy kóbine bilmeydi. Bolashaghy zor el bolamyz desek, osynday úlaghatty isti úrpaq jadynda mәngige qaldyruymyz kerek.

Súltan Han Aqqúlúly, «Azattyq» radiosynyng veb-redaktory, әlihantanushy-ghalym:

Súhbattasqan Darhan Beysenbekúly