Seysenbi, 23 Sәuir 2024
Qauip etkennen aitamyn 16433 26 pikir 23 Tamyz, 2018 saghat 12:26

2050 jylgha deyin qosh bol, Bayqonyr!

Astanadaghy adam faktorynan bolghan apatty (jauynnan keyin payda bolghan sudy aitamyn) aityp, IYsekeshevting it terisin basyna qaptap jatqanymyzda, orman jaqtaghy odaqtasymyz «Bayqonyrdy» «menshikteu» merzimin úzartyp jatyr eken. Sol jayynda jazamyn.

«Bayqonyrdy» 2050-ge deyin orystar paydalanady

Áueli Reseyding «Roskosmosyn» basqaryp otyrghan Rogozin Dmitriy degenning sózine qúlaq týrelik. Aytpaqshy, Rogozinder óz tilinde sóileydi, bizding shatalar ghoy deymisiz... Qazaqshagha qotarghanda bylay: Resey jalgha alyp otyrghan «Bayqonyr» gharysh ailaghy bar ghoy, mine sony jalgha beru merzimi úzartylypty. Endi 2050 jylgha deyin «Bayqonyr» gharysh ailaghy Reseyding menshiginde bolmaq.

Búl turaly janaghy Rogozin aitqan. Qashan aitqan? Qayda aitqan? Mәskeu oblysynda, «Armiya-2018» deytin Halyqaralyq forumda solay dep mәlimdeme jasaghan.

Búl búl ma, Qazaqstan men Resey arasynda memleketaralyq kelissózder jasalyp, aqyrynda eki memleketting birlesken «Bәiterek» jobasyna ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly Protokolgha qol qoyghan. Ol boyynsha, «Bayqonyr» gharysh ailaghynda zymyran úshyratyn jana keshen salynady eken. Mine, janaghy biz aityp otyrghan «Bәiterek» jobasy sol jana salynatyn keshen bolmaq.

Al Qazaqstannyng Qorghanys jәne aerogharysh ministrligining mәlimetine sensek, búl kelisimder Qazaqstan tarabyna jobany qarjylandyru mәselelerin sheshuge mýmkindik beredi-mis.

Sóitip, eki tarap kelisip sheshipti. Qazaqstan óz mindetine – «Zeniyt-M» gharyshtyq infraqúrylymyn modernizasiyalaudy alsa, Resey sol keshennen úshyratyn orta klasty «Soyz-5» zymyranan әzirleydi.  Resey zymyrandy dayarlap, Qazaqstan ony úshyratyn keshendi salyp bolghan son, oghan «Bәiterek kesheni» degen at beriledi.

Osyghan deyin eki tarap aqyldasyp otyryp, janaghy «Bәiterekten» zymyran úshyrudy 2025 jylgha josparlaghan eken. Keyin, jyldamdatyp úshyryp jibersek dep kelisipti. Kelisipti de, alghashqy úshyrudy 2022 jylgha josparlapty.

"Bayqonyrda" Resey Zany ýstemdik qúryp túr"

Kýlli әlemge sýikimi ketken Kremliding kgbshniygi Volodya Putin ótken jolghy sayasy joldauynda әskery әleuetining әlemde tendessiz ekenin aityp keudemsoqtyq kórsetip edi. Batys aqparaty Putinning múnysyn ashyq agressiya dep baghalaghan. Áriyne, agressor agressiya kórsetti.

Ekonomikasy esengirep, óndirisi ólimshi bolghan Putinning qaru-jaraqtan nesi bar basqa? «Bayqonyry» bar. Geosayasy jaghynan «Bayqonyr» Qazaqstan territoriyasyna kiredi. Al ony jalgha alyp otyrghan taghy Resey. Mine, jogharyda aittyq. 2050 jylgha deyin úzartypty. «Bayqonyrda» QR Zany jýrmeytini, ondaghy júrttyng Resey rubliimen sauda jasap, mektepterinde «Preziydentimiz Putiyn» dep oqytylatyny osyghan deyin talay mәrte jazyldy. Sol kezde Kósherbaev «kókelerin tanytamyn» dep baryp, aqyrynda 6 mektepti QR BjGhM programmasymen oqytatyn etip qaytqany da shyndyq. Degenmen, «Bayqonyrda» Resey Zany ýstemdik qúryp túr, qazir. Taqyryptan sәl auytqydyq.

Gharysh ailaghyna oralayyq. Sonymen, «Bayqonyr» gharysh ailaghyn Resey 2050-ge deyin jaldaydy. Zymyrandaryn úshyrady. Synaqtaryn jýrgizedi. Sol ýshin aqy tóleydi. Bylay qarasanyz, «onda túrghan ne bar» dersiz. Bar. Bilmeseniz, bildireyik.

Óz jerimizde bir gharyshkerimizdi úshyru ýshin ózgelerge 20 milliard berdik

Áueli, Soltýstiktegi kórshilerimizding elimizding soltýstik ónirine kózi týsip jýrgeni belgili. Al Bayqonyrdy bolmashy tiyn-tebenge jaldap otyr.

2015-2016 jyldar arasynda eski ýkimet Bayqonyrdyng taghdyryn tabangha basqanday toz-tozyn shyghardy. Esterinizge týsire keteyik:

- Eks-viyse ministr Vladimir Bojko «Proton» apatynan Bayqonyr halqynyng eshqanday zardap shekpegenin aitty.

- Investisiya jәne damu ministrligi  Qostanay oblysy men Aqtóbe oblysynan zymyran qaldyqtaryn qúlatugha 63 myng gektar jer beretin boldy.

- Bizding Bayqonyrdan bizding gharyshkerimiz Aydyn Ayymbetovty gharyshqa úshyrdyq. Ol ýshin 20 milliard taghy berdik, Reseyge.

- 10 mln. gektargha teng Qazaq jerin synaq alanyna ainaldyrghany ýshin reseylikter elimizge nebary 27 mln. dollar tóleydi degen. Ras, ol da tólenbedi.

- 32  mәrte «Proton» zymyrany qúlady.

10 mln. gektar jerdi qalay, qaytip paydalanyp jatqanyn da bilmeymiz, tek bolmashy tiyn-tebenge mәzbiz...

Praton qúlady dep qaldyq qoy. Endi sol qúlaghan Pratondardyng birsypyrasyn tizeyik:

1967 jyldan beri 404 “Proton” tasyghysh-zymyrany gharyshqa úshyrylghan bolsa, sonyng 49-ynyng joly bolmapty.

Álgi bir jyly «proton» Bayqonyrdan uly búlt bop ýiirilgende reseylikter Qazaq dalasyna, Qazaqstan azamattaryna kelgen orasan zor kólemdegi ziyandy emes, qaltalarynan ótemaqy retinde shyghatyn shyghyndy eseptep әurege týsti. Al bizding sheneunikterding kópshiligi «qorshaghan ortagha da, azamattargha da tóngen qauip joq» deuden tanbady.

Keyin Ýkimet aldynda esep bergen sol kezdegi «Qazgharysh» agenttigining tóraghasy Talghat Músabaev myrza: «Búl apat emes,Reseyding ishki sharuasy», – dep saldy.

«Proton» apatynan keyin Qazaqstanda birqatar belsendi «Antiygeptiyl» ekologiyalyq tobyna birigip, Astanada qarsylyq sharalaryn úiymdastyrghan. Alayda, belsendilerding uәjine pysqyryp qaraghan Ýkimet joq. Al «aqsaqal biylik» pen Ýkimetining bar oilaghany «Bayqonyrdan reseylikter ketse, onyng júmysy toqtap, bizding tabysymyz ortayyp qalady» degen qara bastyng qamy ghana. Qamsyz kýnde qan jútyp jatqan qarashanyng qamyn oilasa, óz ýkimeti óstir me edi?!

Negizi «Roskosmos» qazir gha­rysh­qa qatysty manyzdy jobalarda «Protonnyn» ornyna «Sonzdy» qúp­ kóredi dep jýrmiz. Alayda, auyr jýkterdi tozyghy jetken, paydalanu merzimi ayaqtalghan «Protonmen» úshyrudy әdet­ke ainaldyrghan. Keybir derek­ter­ge sýiensek, 600 tonnalyq geptilmen úshatyn «Pro­ton­nyn»  Qazaqstan jerine 32-si qúlapty. Tabighatty, qor­shaghan ortany, babadan balagha miras bolghan qasiyetti topyraqty tozdyrghan poligondardan týsken paydagha kýn kóretindey ne basyna kýn tudy qazaq Ýkimetinin?! 10 mln. gektar jerdi qalay, qaytip paydalanyp jatqanyn da bilmeymiz, tek bolmashy tiyn-tebenge mәzbiz...

  1. 28/02/2006. “Proton-M” zymyran-tasyghyshy (ZT) “Arabsat-4a” gharysh apparatyn belgilen­gen orbitagha shyghara almady.
  2. 06/09/2007. “DjeySiSat” serigin orbitagha shygharu barysynda “Proton-M” tasyghyshtyng ekinshi jәne ýshinshi bóligi úshu jolynan auytqyp ketti. Ol Jezqazghannan 40 shaqyrymday jerge qúlap, sol mandaghy eldi meken­derdi әbigerge saldy. Qorshaghan orta, ainalagha, auagha, sugha, jan-janualar men ósimdikterge eleuli zalal keltirdi.
  3. 15/03/2008. “Proton-M” ZT taghy da “AMS-14” baylanys serigin mólsherlengen orbitagha shyghara almady. Gharyshtyq apparat uaqytynan búryn bólinip qaldy.
  4. 05/12/2010. “Proton-M” ZT ýsh “GLONASS” gharyshtyq serigin belgilengen orbitagha shyghara almay qúlady.
  5. 18/08/2011. “Proton-M” zymyrany “Ekspress-AM-4” gharysh apparatyn jobalanghan orbitagha shyghara almady.
  6. 06/08/2012. “Proton-M” ZT “Briyz-M” blogymen “Ekspress-MD” jәne “Telkom-3” serikte­rin bel­­gilengen orbitagha shyghara almady.
  7. 02/07/2013. “Proton-M” ZT “DM-03a” blogy jәne “GLONASS” apparatymen úshyp bara jatyp, 17-sekundta apatqa úshyrady.
  8. 16/05/2014. “Ekspress-AM4R” serigin alyp bara jatqan “Proton-M” zymyrany basqarushy qozghaltqyshtyng búzyluynan apatqa úshyrap, onyng qaldyqtary atmosferada janyp ketti.
  9. 16/05/2015. MexSat-1 meksikalyq gharysh serigin shygharu barysynda da “Proton-M” ZT 500-shi sekundta kýtpegen jaghday bolyp, atmosferada jalyn qúshty.

Qazaqstannyng tútastay eki oblysyn qamtityn jer

Ol az deseniz taghy aitayyn. Ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyin AQSh-pen jarysyp qarulanudy maqsat etken KSRO 1950 jyldardan bastap әskery poligondaryn qaptatyp asha bastaghan. Bir tanqalarlyghy, Reseyding osy әskery poligondarynyng basym bóligin Qazaqstan aumaghynda ashuy. Qazaqtyng keng dalasy – Reseyding ýlken poligon alanyna ainalghan jәne ainalyp otyr. Áriyne, 1992 jyldan keyin qazaq dalasyndaghy poligondardyng aumaghy әjeptәuir azaydy. Degenmen, әli kýnge deyin Qazaqstannyng 11 million gektar jeri Reseyding әskery poligondary ýshin jalgha berilgen.

Reseyding qazaq dalasyndaghy әskery poligondarynda Qazaqstannyng ýkimi jýrmeydi jәne sóz bolyp otyrghan aimaq territoriyasy jaghynan Polisha sekildi Europadaghy iri memleketting aumaghymen para-par. Qazaqstannyng tútastay eki oblysyn qamtityn jer.  Ol týptep kelgende Qazaqstannyng jeri. Jalgha beru degen – ol menshikke berip qong degen sóz emes.

Aldynghy jyly bir ghana «Taysoghan» poligonyn jabu turaly sheshim shyqty. Mәz boldyq. Bireui bolsa da jabylady dep.

Kezinde 90-jyldary Semey poligonyn  japqanda, sonymen toqmeyilsip, masattanyp jýrdik.  Al sol kezde Qazaqstannyng aumaghynda sonday 8 nysan, qosymsha 6 әskeri  baza boldy. Shyn mәnisinde sonyng bireui ghana jabyldy. Ol - Semey atom poligony. Jabylghannyng ózinde bizding mýddemiz esh esepke alynghan joq. Al Abay tughan ólkede qanshama jarylystar boldy, jarylys -synaqtar tabighatqa aitarlyqtay ziyan keltirdi, jergilikti adamdardyng densaulyghyna da әser etti. Al múnyng zardaptaryn jonggha Reseyden de, AQSh-tan da ótemaqy tólenbedi.

Alayda, elimizdegi 7 birdey әskery nysandy arnayy kelisimshart negizinde Resey Federasiyasyna jalgha berdik. Býginde 11 mln. gektar aumaqty alyp jatqan sol jeti baza Resey Qorghanys Ministrligining iyeliginde.

Reseyding 7 birdey әskery bazasy

1. Resey Federasiyasy Qorghanys ministrligining №5-shi memlekettik synaq poligony. Qyzylorda oblysy aumaghynda ornalasqan, úshu trassasy Aral tenizinen Kamchatka týbegine deyin sozylyp jatqan Bayqonyr gharysh ailaghy. 2004 jyly jalgha beru merzimi 2050 jylgha deyin úzartyldy.

2. RF Qorghanys ministrligining V.Chkalov atyndaghy memlekettik №929-shy úshu-synaq ortalyghy. Búl ortalyqtyng shtaby Astrahan oblysynyng Ahtubinsk qalasynda ornalasqan.

3. RF Qorghanys ministrligining №4-shi memlekettik әrtýrli synaq poligony. 1949 jyly qúrylghan búl poligon aumaghy Atyrau jәne Batys Qazaqstan  oblystarynyng batys aimaqtary (Naryn qúmy) men Resey Federasiyasynyn  Astrahan, Volgograd oblysynyng shyghys bólikterin qamtidy.

4. RF Qorghanys ministrligining №10-shy memlekettik әrtýrli synaq poligony. Sary-Shaghan synaq alany. Búl synaq alanynda negizinen әue kýshterine qarsy synaqtar jýrgiziledi. Kýni keshe ghana Mәskeudi qorghaugha arnalghan zymyrangha qarsy qúrylghy synaqtan ótkizildi.

5 .№5580-shi synaq júmystaryn qamtamassyz etu bazasy. RF Qorghanys ministrligining búrynghy №11 Embi memlekettik synaq poligony. Búl synaq alany Aqtóbe oblysy aumaghynda ornalasqan.

6. Reseyding Áue kýshterining Gharysh әskerine qarasty №3-shi zymyran-gharysh qorghanysy armiyasynyng radiotehnikalyq jelisi. Búl nysan Balqash kólining boyyndaghy Priozersk qalasynda oryn tepken.

7. Qostanay qalasyndaghy Resey Áue qorghanys kýshteri transporttyq aviasiyasynyng jeke polki.

Sonymen, Reseyding әskery bazalary Qyzylorda, Batys Qazaqstan, Atyrau, Ortalyq Qazaqstan, Jambyl, Aqtóbe, Qostanay sekildi elimizding iri 8 oblysy aumaghynda bar eken.

Jalpy qazirgi uaqytta sheteldegi reseylik әskery nysandardyng sany kýrt azayyp, 10 elmen ghana shekteledi. Olar: Abhaziya, Armeniya, Belorussiya, Vietnam, Qazaqstan, Qyrghyzstan, moyyndalmaghan Pridnestrovie, Siriya, Tәjikstan jәne Ontýstik Osetiya.

Qazaqstan men Resey arasynda әskery baylanystar qújat týrinde bekitilgen. Ol qanday qújattar?

Taghy bir derek. Búny da bile jýriniz. Qazaqstan men Resey arasynda әskery baylanystar qújat týrinde bekitilgen, resmiylendirilgen.

1. Újymdyq qauipsizdik turaly kelisim úiymy. Qasqasha – ÚQKÚ. Yaghni, úiymgha mýshe elge qauip tóngen jaghdayda újymdasyp kýres jýrgiziledi nemese shara qoldanylady.

2. Áskery bilim beru turaly kelisim.

3. Ekijaqty qaru-jaraq saudasy jónindegi kelisim. Qaru-jaraq pen oghan kerek-jaraqty satyp alu turaly kelisim.

4. Birlesken oqu-jattyghular ótkizu turaly kelisim.

5. Áskery shtabtardyng qoyan-qoltyq júmys jasau turaly kelisim.

6. Áue qorghanysyna ortaq jýie qúru turaly kelisim.

Eki Memleket arasyndaghy negizgi kelisimder mynalar:

1. Qazaqstan men Resey arasyndaghy әskery baylanysty arttyru jónindegi kelisim jasaldy. (1994 jyl. 28-nauryz. Mәskeu)

2. Qazaqstan Respublikasy men Resey Federasiyasy arasyndaghy «Bayqonyr» keshenin әri qaray damytu men onyng qúrylymyn jaqsartu jәne júmys jasau turaly Memorondum qabydandy. (2004 jyl. 9-qantar. Astana)

3. Qazaqstan Respublikasy men Resey Federasiyasy arasyndaghy әskeriy-tehnikalyq yntymaqtastyqty arttyru jóninde kelisimge keldi. (2013 jyl. 24-jeltoqsan. Mәskeu)

4. QR men RF arasyndaghy ortaq әue qorghanysyna arnalghan jýie qúru turaly kelisim jasaldy. (2013 jyl. 30-jeltoqsan. Astana)

Rasul Júmaly, sayasattanushy:

- Mening biluimshe, búghan deyingi Bayqonyrgha qatysty  qol qoyghan kelisimge sәikes, Resey Federasiyasy onsyz da Bayqonyrdy 2030-35 jylgha deyin jalgha alghan edi. Naqty merzimi esime týspey túr. Biraq, Qazaqstan búghan kelisken. Osydan 10 jyl búryn eki jaq osynday kelisim jasasqan.

Áriyne, 2050 jylgha deyin jaldaghan degen ókinishti habar.  Olay deytin sebebimiz, birinshiden búl qazaqtyng jerindegi jalgha alynyp otyrghan nysan ghana emes. Búl belgili bir dәrejede Reseyge qarasty aimaqtar.  Aymaqtar dep otyrghanymyz tek qana Bayqonyr emes. Bayqonyrdyng ózi 6 myng sharshy aumaqty alyp jatqan jer. Sonymen qatar Reseyding 4-5 әskery poligondary bar bizding jerde. Saryózek, Embi – 1, Embi – 2 siyaqty ýlken aumaqty alyp jatqan jerler. Búl jerlerde tolyqtay Resey ýkimi jýrip túr.

Ol jerlerde Qazaqstan azamattary, qazaq azamattary ómir sýrip jatyr. Bayqonyrdyng qalasy bar, mysaly. Olardyng jaghdayy ýlken mәsele. Jalpy búl Tәuelsizdikke say kelmeydi.  Bir memleketting ishinde, ekinshi memleketting osynday aumaqtary boluy, ol jerlerde ekinshi bir memleketting zandary jýretini qauipti.

Ekinshiden, Bayqonyrdan úshqan Resey zymyrandary jii qúlap jatyr. Olar ekologiyamyzgha orasan zor qauip tóndirip otyr. Ol osyghan deyin talay aityldy. Talay ret әshkere boldy. Onyng ishinde praton zymyrandarynyng zardaptaryn Resey kýni býginge deyin ótegen joq. Mynau geptil degeniniz eng uly qaldyq. Qúlaghan zymyrannan sol geptil tonnalap qazaq jerine tógilip jatyr.

Al bizding jauapty organdar osy orasan zor apattyng ótemaqysyna bolmashy tiyn-teben alyp qana otyr.

Ýshinshi mәsele, osy Bayqonyrdan basqa memleketterding zymyrandaryn úshyru arqyly Resey jyl sayyn óte zor payda tabuda.  Al Qazaqstan óz memleketinde ornalasqan gharysh ailaghy ýshin qanday da bir aqy, ótemaqy kórip otyrghan joq. Bizding jyl sayynghy alatyn aqymyz, qatelespesem, kelisimshart boyynsha 115 million dollar. Búl - jylyna alatynymyz. Búl - týkke túrmaytyn soma.

Men sizge bir ghana mysal keltireyin, qazir ketti ghoy. Biraq kezinde Qyrghyzstannyng Manas әuejayynyng bir ghana bóligin, tolyqtay emes, bir ghana bóligin NATO әskerleri Aughan operasiyasyna baylanysty jaldap túrdy. Kishigirim әuejay, sonyng bir bóligin ghana. Soghan jylyna 150 million dollar tólep túrdy. Endi salystyryp kóriniz. Bayqonyr qanday? Salystyrugha kelmeydi. Sol ýshin alyp otyrghanymyz 115 million dollar. Onyng ózin Resey aqshalay tólep otyrghan joq, mening biluimshe. Qalghan-qútqan eski temir-tersekterin berip otyr. Ózderinde «spisaniyege» ketken eski tehnikalaryn berip otyr.

2050 jylgha deyin búl jalghasatyn bolsa, shyghyna da, qauip-qateri de zor. Sondyqtan búl mәselelerdi kesh te bolsa, qolgha alu kerek. 4 negizgi baghyt boyynsha, talaptardy kýsheytu kerek. Tipti, osy Bayqonyrdan kelisimsharty bizge qanshalyqty kerek?

Al endi bizding ózimiz osy Bayqonyrdy iygerip kete almaymyz, búl óz aldyna ýlken taqyryp.

Meninshe, búl jerde Reseyge tәueldi bolyp, qarap otyrudyng qajeti joq. Osy ghasyrda, býgingi kýnde osynday gharyshtyq beketti ústap túru tek AQSh, Fransiya, Úlybritaniya, Qytay sekildi iri memleketterding qolynan keledi.

Qazirding ózinde batystyng tehnologiyasy ozyq. Zymyrandardy úshyryp qana qoymay, ony qayta qondyru prosessin qolgha aldy. Qazir qoldanysta bar. Ghylym toqtausyz algha jyljyp keledi. Sol túrghydan, Reseyding pratondary, angaralary bәsekege qabiletsiz bolyp barady.

Qazirding ózinde Resey gharysh salasynda Batyspen bәsekelese almaydy.

Reseyge qarap qaludyng qajeti joq. Basqa memleketter kelsin. AQSh, Europa elderimen yntymaqtastyq jasaugha bolady, meninshe. Búl da jaqsy balama. Kez kelgen jerde bәsekelestik bolatyn bolsa, sol bәsekelestikti úiymdastyryp otyrghan Qazaqstan ózi tandau qúqyghy boluy kerek.

Sóz týiini: Erteng alaghay da búlaghay kezeng tua qalsa, Putinning pighyly auysyp, orystildi túrghyndardyng qúqyghy degendi jeleu etip, basyp kirui de ghajap emes. Onday jaghdayda qazirgi jarylqap bergen qarulary men әskeri qazaqtyng ózine qarsy baghyttalmasyna  eshkim kepil bola almaydy. Búghan qosa, Qazaqstan aumaghyndaghy Reseyge jalgha berilgen aimaqtardyng mәselesi túr. Búl tek Bayqonyr qalasyna qatysty emes, Bayqonyrdan ózge Qazaqstanda 11 million gektar jer Reseyding әskery poligonyna ainalyp otyr. Osy poligondardy jabu mәselesine kelgende biylik basyndaghy biyshikter beytaraptyq tanytyp otyrghany turaly osyghan deyin de jazdyq. Bizding biylikting Bayqonyrgha beytarap qaraytyny belgili. Ary ait ta, beri ait, endi   Bayqonyrdy orystar 2050-ge deyin menshikteytin boldy.

Alda-jalda Reseyding u toly zymyrany apatqa úshyrap, bir adam zardap shekse, basqa-basqa emes, ministr Atamqúlovty sotqa sýireymiz. Basqa amalymyz joq.

Qosymsha: derekter ashyq internet kózderinen alyndy.

Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz

26 pikir