Syrdariya ózenining basseyninde ejelgi qalasy Farab ornalasqan edi, ol keyinirek Otyrar dep atala bastady. Otyrar turaly bar mәlimetter qytay kóne derekterinde jәne Ptolemey ejelgi grek tarihshysynyng enbekterinde bar. IX-X ghgh. Otyrar - iri shahar, manyzdy shekaralyq jәne toraptyq-tarmaq alyp baratyn keruen joldarynyng әlemdik sauda ýshin kóshpendiler dalasy men otyryqshy halyqtardy baylanystyratyn ortalyq bolghan eken. Keninen tarihtan belgili fakt: monghol shapqynshylyghy uaqytynda búl qala 1218 j. "Otyrar apaty" degen katastrofagha tap bolghan. Múnda aqpan aiynda 1405 j. Úly Temir biyleushisi qaytys boldy.

870 jyly Farab/Otyrarda úly filosof, ghalym-ensiklopedist, Ekinshi ústaz "nemese" arabsha "Muallim assana" (Aristoteliden keyin) – Ábu nasyr Múhammed ibn Múhammed ibn Tarhan ibn Uzlag әl-Farabi-at-Turky dýniyege kelgen. Ol aq sýiek týrki әskery qyzmetkerding otbasynda ómirge kelgen, búl ataudan kelip termin "tarhan" degen sóz shyqty. Ál-Faraby Baghdat, Aleppo, Damask shaharlarda ómir sýrip, ghylymmen shúghyldanghan. Onyng negizgi shygharmalary "Danalyqtyng gemmalary", "Qayyrymdy qala túrghyndarynyng kózqarastary", «Jikteu turaly ghylymdar", "Muzyka turaly ýlken kitaby".

Ál-Faraby  әlemdi biluge úmtylghan. Ál-Faraby týrki tilin jәne keybir basqa da tilderin jaqsy mengergen, jalpy ol 70 til bilgen. Ál-Faraby eng birinshi logika ghylymdy jaqsy mengergen. Onyng naghyz ghylymy izdenister men zertteuler sharyqtau shegi  - búl "Ghylymdardy klassifikasiyalau turaly" enbegin jazuy. Onda әl-Faraby qatang tәrtippen ghylymdargha sipattama, olardyng týrlerin men toptaryn anyqtap, qanday maqsatta kerektigin aitqan.

Ál-Faraby ómir boyy óz bilimderin keneytuge tyrysqan edi, sol zamanda ol әlemdegi eng bedeldi jәne eng qúrmetti ghalym dep sanalghan. Biraq keybir onyng әriptesteri әl-Farabiyding ghylymy kýshteligin men myqtylyghyn kóre almay jýrdi, soghan baylanysty Baghdadty tastap ketuge mәjbýr bolghan. Ol Damaskide sonyna deyin óz ómirin ótkizdi(950 j. qaytys boldy). Qaytys bolghan kezde Damask qalasynyng Kishi qaqpa degen jerde jerlengen. Ál-Farabiyding ghylymy enbekterining jalpy sany - 130.

Ál-Faraby til bilimning iri teoretiygi, lingvist,  kalligrafiya, ritorika, filosofiya turaly kóp ghylymy júmystar jazghan. Onyng "Muzyka turaly ýlken kitaby" kóptomdyq enbegi kóptegen tilderine audarylyp, qazirgi deyin paydalanady. Ál-Faraby qarastyrghan ghylymy jaratylystanu-filosofiyalyq oilary sol saladaghy ghylymy izdenisterding negizgi irgetasy sanalady. Búl iydeyany «Filosofiyany qajetti jaghdaylarda iygeru» degen enbekte ol anyq bayandady.

Qazaqstanda jәne әlemdi Ál-Faraby men onyng enbekterimen A. J. Mashanov tanystyrghan edi. Mashanov Aqjan Jaqsybekuly (1906-1997) – qazaq kenes ghalym-geolog, geologiya-miyneralogiya ghylymdarynyng doktory, professor, jazushy, Ghylym Akademiyasynyng korrespondent-mýshesi, Qazaqstannyng enbek sinirgen ghylym qayratkeri. Ol óz tereng bilimin geologiya, matematika, geometriya, mehanika jәne tau-ken isindegi salasynda qoldanyp, tau-ken isindegi jana ghylymy baghyty – geomehanikagha mýmkindik berdi. Mashanov Qazaqstan geomehanika mektebining negizin qalaushy bolyp tabylady.

Ghalym Aqbastau-Qosmúryn, Leninogor, Zyryan, Torghay, Jezqazghan jәne Qaratau ken oryndaryn ashugha ýlken enbek sinirgen. A. J. Mashanov – qazaq ghylymy fantastika janrynyng negizin qalaushy, birneshe qazaq tilindegi romandardyn, tau-ken isi, geologiya jәne metallurgiya qazaqsha-oryssha jәne oryssha-qazaqsha sózdikterding avtory. Arab tilinen jaqsy bilip, Aqjan Jaqsybekúly  Ábu-Nasyr әl-Faraby atyn Qazaqstan jәne býkil әlemge tanytyp, ony ghalym retinde birinshi ashqan. Mashanov ózi әl-Farabiyding enbekteri oqyp, arabshadan qazaq tiline audarghan edi, ol әl-Farabiydi - qazaq, onyng tughan jeri - Otyrar ekenin, kóne zamanda onyng Orta Aziya men Qazaqstannyng iri ortalyghy bolghanyn jәne ejelden mәdeniyet joghary ortalyq sanalghanyn dәleldedi.

Ál-Faraby múralaryn tereng zertteu arqasynda, arab ghalymdary Mashanovqa "Ál-Mashani" atyn qoyghan. 1972 jyly әl-Faraby 1 100 jyl toyyn ótkizuge  A. J. Mashanov bastamasymen Almatyda halyqaralyq ghylymy konferensiya óz júmysyn ótkizdi. 2001 jyly, akademik qaytys bolghannan keyin, ony әl-Faraby atyndaghy syilyqpen marapattady jәne  № 1 kuәligin tapsyrdy. / http://el.kz/kz/news/archive/content-25768

Bizding kiynematografisteri әl-Faraby men әl-Mashany turaly kórkem filimder shygharsa degen oiymyz bar. Osy eki kórnekti ghalym ejelgi jәne qazirgi zaman Qazaqstannyn, qazaq últynyng ruhany janghyru prosesine ýlken ýles qosqanyn úrpaq sanasyna osylay sinire alamyz.

Kerimsal Júbatqanov, Qazaq-Orys halyqaralyq Uniyversiytetining «Ruhany janghyru» ghylymiy-zertteu ortalyghynyng jetekshisi

Abai.kz