سىرداريا وزەنىنىڭ باسسەينىندە ەجەلگى قالاسى فاراب ورنالاسقان ەدى، ول كەيىنىرەك وتىرار دەپ اتالا باستادى. وتىرار تۋرالى بار مالىمەتتەر قىتاي كونە دەرەكتەرىندە جانە پتولەمەي ەجەلگى گرەك تاريحشىسىنىڭ ەڭبەكتەرىندە بار. IX-X عع. وتىرار - ءىرى شاھار، ماڭىزدى شەكارالىق جانە توراپتىق-تارماق الىپ باراتىن كەرۋەن جولدارىنىڭ الەمدىك ساۋدا ءۇشىن كوشپەندىلەر دالاسى مەن وتىرىقشى حالىقتاردى بايلانىستىراتىن ورتالىق بولعان ەكەن. كەڭىنەن تاريحتان بەلگىلى فاكت: موڭعول شاپقىنشىلىعى ۋاقىتىندا بۇل قالا 1218 ج. "وتىرار اپاتى" دەگەن كاتاستروفاعا تاپ بولعان. مۇندا اقپان ايىندا 1405 ج. ۇلى تەمىر بيلەۋشىسى قايتىس بولدى.

870 جىلى فاراب/وتىراردا ۇلى فيلوسوف، عالىم-ەنتسيكلوپەديست، ەكىنشى ۇستاز "نەمەسە" ارابشا "مۋالليم اسسانا" (اريستوتەلدەن كەيىن) – ءابۋ ناسىر مۇحاممەد يبن مۇحاممەد يبن تارحان يبن ۋزلاگ ءال-فارابي-ات-تۋركي دۇنيەگە كەلگەن. ول اق سۇيەك تۇركى اسكەري قىزمەتكەردىڭ وتباسىندا ومىرگە كەلگەن، بۇل اتاۋدان كەلىپ تەرمين "تارحان" دەگەن ءسوز شىقتى. ءال-فارابي باعدات، الەپپو، داماسك شاھارلاردا ءومىر ءسۇرىپ، عىلىممەن شۇعىلدانعان. ونىڭ نەگىزگى شىعارمالارى "دانالىقتىڭ گەممالارى", "قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى", «جىكتەۋ تۋرالى عىلىمدار", "مۋزىكا تۋرالى ۇلكەن كىتابى".

ءال-فارابي  الەمدى بىلۋگە ۇمتىلعان. ءال-فارابي تۇركى ءتىلىن جانە كەيبىر باسقا دا تىلدەرىن جاقسى مەڭگەرگەن، جالپى ول 70 ءتىل بىلگەن. ءال-فارابي ەڭ ءبىرىنشى لوگيكا عىلىمدى جاقسى مەڭگەرگەن. ونىڭ ناعىز عىلىمي ىزدەنىستەر مەن زەرتتەۋلەر شارىقتاۋ شەگى  - بۇل "عىلىمداردى كلاسسيفيكاتسيالاۋ تۋرالى" ەڭبەگىن جازۋى. وندا ءال-فارابي قاتاڭ تارتىپپەن عىلىمدارعا سيپاتتاما، ولاردىڭ تۇرلەرىن مەن توپتارىن انىقتاپ، قانداي ماقساتتا كەرەكتىگىن ايتقان.

ءال-فارابي ءومىر بويى ءوز بىلىمدەرىن كەڭەيتۋگە تىرىسقان ەدى، سول زاماندا ول الەمدەگى ەڭ بەدەلدى جانە ەڭ قۇرمەتتى عالىم دەپ سانالعان. بىراق كەيبىر ونىڭ ارىپتەستەرى ءال-ءفارابيدىڭ عىلىمي كۇشتەلىگىن مەن مىقتىلىعىن كورە الماي ءجۇردى، سوعان بايلانىستى باعدادتى تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولعان. ول داماسكىدە سوڭىنا دەيىن ءوز ءومىرىن وتكىزدى(950 ج. قايتىس بولدى). قايتىس بولعان كەزدە داماسك قالاسىنىڭ كىشى قاقپا دەگەن جەردە جەرلەنگەن. ءال-ءفارابيدىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىنىڭ جالپى سانى - 130.

ءال-فارابي ءتىل ءبىلىمنىڭ ءىرى تەورەتيگى، لينگۆيست،  كالليگرافيا، ريتوريكا، فيلوسوفيا تۋرالى كوپ عىلىمي جۇمىستار جازعان. ونىڭ "مۋزىكا تۋرالى ۇلكەن كىتابى" كوپتومدىق ەڭبەگى كوپتەگەن تىلدەرىنە اۋدارىلىپ، قازىرگى دەيىن پايدالانادى. ءال-فارابي قاراستىرعان عىلىمي جاراتىلىستانۋ-فيلوسوفيالىق ويلارى سول سالاداعى عىلىمي ىزدەنىستەردىڭ نەگىزگى ىرگەتاسى سانالادى. بۇل يدەيانى «فيلوسوفيانى قاجەتتى جاعدايلاردا يگەرۋ» دەگەن ەڭبەكتە ول انىق باياندادى.

قازاقستاندا جانە الەمدى ءال-فارابي مەن ونىڭ ەڭبەكتەرىمەن ا. ج. ماشانوۆ تانىستىرعان ەدى. ماشانوۆ اقجان جاقسىبەكۋلى (1906-1997) – قازاق كەڭەس عالىم-گەولوگ، گەولوگيا-مينەرالوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، جازۋشى، عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن عىلىم قايراتكەرى. ول ءوز تەرەڭ ءبىلىمىن گەولوگيا، ماتەماتيكا، گەومەتريا، مەحانيكا جانە تاۋ-كەن ىسىندەگى سالاسىندا قولدانىپ، تاۋ-كەن ىسىندەگى جاڭا عىلىمي باعىتى – گەومەحانيكاعا مۇمكىندىك بەردى. ماشانوۆ قازاقستان گەومەحانيكا مەكتەبىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى بولىپ تابىلادى.

عالىم اقباستاۋ-قوسمۇرىن، لەنينوگور، زىريان، تورعاي، جەزقازعان جانە قاراتاۋ كەن ورىندارىن اشۋعا ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرگەن. ا. ج. ماشانوۆ – قازاق عىلىمي فانتاستيكا جانرىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، بىرنەشە قازاق تىلىندەگى رومانداردىڭ، تاۋ-كەن ءىسى، گەولوگيا جانە مەتاللۋرگيا قازاقشا-ورىسشا جانە ورىسشا-قازاقشا سوزدىكتەردىڭ اۆتورى. اراب تىلىنەن جاقسى ءبىلىپ، اقجان جاقسىبەكۇلى  ابۋ-ناسىر ءال-فارابي اتىن قازاقستان جانە بۇكىل الەمگە تانىتىپ، ونى عالىم رەتىندە ءبىرىنشى اشقان. ماشانوۆ ءوزى ءال-ءفارابيدىڭ ەڭبەكتەرى وقىپ، ارابشادان قازاق تىلىنە اۋدارعان ەدى، ول ءال-ءفارابيدى - قازاق، ونىڭ تۋعان جەرى - وتىرار ەكەنىن، كونە زاماندا ونىڭ ورتا ازيا مەن قازاقستاننىڭ ءىرى ورتالىعى بولعانىن جانە ەجەلدەن مادەنيەت جوعارى ورتالىق سانالعانىن دالەلدەدى.

ءال-فارابي مۇرالارىن تەرەڭ زەرتتەۋ ارقاسىندا، اراب عالىمدارى ماشانوۆقا ء"ال-ماشاني" اتىن قويعان. 1972 جىلى ءال-فارابي 1 100 جىل تويىن وتكىزۋگە  ا. ج. ماشانوۆ باستاماسىمەن الماتىدا حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيا ءوز جۇمىسىن وتكىزدى. 2001 جىلى، اكادەميك قايتىس بولعاننان كەيىن، ونى ءال-فارابي اتىنداعى سىيلىقپەن ماراپاتتادى جانە  № 1 كۋالىگىن تاپسىردى. / http://el.kz/kz/news/archive/content-25768

ءبىزدىڭ كينەماتوگرافيستەرى ءال-فارابي مەن ءال-ماشاني تۋرالى كوركەم فيلمدەر شىعارسا دەگەن ويىمىز بار. وسى ەكى كورنەكتى عالىم ەجەلگى جانە قازىرگى زامان قازاقستاننىڭ، قازاق ۇلتىنىڭ رۋحاني جاڭعىرۋ پروتسەسىنە ۇلكەن ۇلەس قوسقانىن ۇرپاق ساناسىنا وسىلاي سىڭىرە الامىز.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ، قازاق-ورىس حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى

Abai.kz