Býginde әlem elderinde din men onyng qúndylyqtarynyng halyq pen qogham ómirindegi ornynyng manyzy artyp otyrghanyn kórip otyrmyz. Din memleketting negizin qúraushy eng manyzdy faktordyng biri bolghandyqtan, ishki túraqtylyqtyng da kepili.

Álemdegi dinning dýmpui Qazaqstandy da ainalyp ótken joq. Tәuelsiz qazaq elinde diny janghyru ýderisi últtyq dәstýr men qúndylyqtardyng qogham ómirindegi rólining artuynan jәne jastar arasynda dindarlyq dengeyining ósuinen bayqalady. Mysaly, meshitke baryp jatqan jamaghattyng 70 payyzdan astamy jastar desek qatelespeymiz. Ghalamtor jelisindegi diny sayttardyng oqyrmandary, feysbuk (facebook), vk (vk), instagram (instagram), tviyter (twitter) siyaqty t.b. әleumettik jelilerdegi diny toptardyng basym bóligi taghy jas buyn. Jelide diny mazmúndaghy maqalalar men әngimelerdi, diny mәtinder men ayat-hadisterdi, fatualardy (diny sheshimder men ýkimderdi) bir-birimen bólisetin de osy – jastar.

Demek, qoghamda әsirese, keleshek buyn jastardyng arasynda dinge, diny rәsimderge, diny aqparatqa súranys artyp otyr. Mynaday symsyz aidy (iD) tehnologiya damyghan zamanda aqparat sheksiz jәne qol jetimdi. Eger biz jastardyng osynday súranysyn qanaghattandyra almasaq, onda olar búl aqparatty, derek kózderdi syrttan izdeydi. Biraq, biz ol kezde jastardyng alyp jatqan din turaly aqparattyng qanshalyqty dúrys nemese búrys ekenin, ghalamtorda onlayn dәris berip otyrghan sheyhtyng kim ekenin (shyn ghalym, ekstremist, terrorist, psevdo sheyh, radikal jәne t.b.) bilmeymiz,  derekkózding senimdi nemese senimsiz ekenin, qauipti nemese qauipsiz ekenin dóp basyp aita almaymyz.

Ghalamtordyng arghy jaghynda otyrghan «sheyh» jastardyng sanasyn ótirik uaghyzben ulap, balany әkege, qyzdy anasyna qarsy qoyyp naghyz radikal qylyp shygharuy mýmkin. Býgin dúrys diny bilim almaghan izdenushi, erteng әkesi men anasyn «kәpir» dep, bir dastarqan basyna otyrmaytyn radikal. Ókinishke oray múnday qandy oqighalardyng kuәsi bolyp, zardabyn da tarttyq. Ásirese, 2011 jәne 2012 jyldary oryn alghan Aqtau, Balqash, Shúbarshi, Taraz jәne Aqsay shatqalyndaghy qandy oqighalar, Siriya súrapylyna «jihad», «hijra» dep kóshkender, keshegi 2016 jylghy Aqtóbe jәne Almaty qalalaryndaghy lankester lany jadymyzda qasiretti oqigha bolyp saqtaldy.

Júrtymyz osynday qayghyly oqighalardan aman, elimiz tynysh, beybit ómir sýrui ýshin ne isteu qajet? Terrorizm men ekstremizm dinge, tilge qaramaydy búl, әlem dengeyindegi indet. Geosayasy jaghdayyndaghy qauipter taghy bar. Dana qazaq «jalghyzdyng ýni, jayaudyng shany shyqpaydy» demekshi búghan QMDB jalghyz ózi qarsy kýrese almaydy, onyng búghan qauqary da jetpeydi, qúzyreti de joq. QMDB ruhany aghartushylyqpen jәne diny rәsimderdi oryndaumen shúghyldanady.

Ishki jәne syrtqy qauipterding aldyn alu, Qazaqstannyng qauipsizdigi men túraqtylyghyn qamtamasyz etu memleket enshisindegi dýniye. Sol sebepti múnday mәselede din men memleket júmyla júmys jasaydy. Din men memleketting týiiser jeri de – elding tútastyghy men birligi, dinaralyq kelisim men túraqtylyq. Osy maqsatta QMDB men Din isteri ministrligi birlese otyryp júmys jasaydy. Óitkeni, QMDB – Islam dinining sýnny baghyty Ábu Hanifa mazhabyn ústanatyn Qazaqstan azamattarynyng uәkiletti diny úiymy bolsa, qazirgi Qoghamdyq damu ministrligi – din salasyndaghy memlekettik sayasatty iske asyratyn memleketting uәkiletti organy.

Mәselen, ministrlikting dereginshe, 2016 jyldyng ózinde 10 750 saytty zerdelegen. Onyng ishinde 1500-ge juyq sayttan zansyz kontent anyqtalyp, zang tәrtibimen jabylghan. Biylghy monitoringte 6 mynnan asa sayt tekserilip, 900 - zansyz kontent taratyp kelgeni belgili boldy. Sonday-aq, әleumettik jelilerge, kitap, baspa ónimderine túraqty saraptama jýrgizilip otyr. Mysaly 2017 jyly 1,5 mynnan asa obekt saraptamadan ótip, onyng ishinde 54 materialda qúqyqqa qayshy kontent kezikken. Sonymen qatar, qylmystyq atqaru jýiesi komiytetining barlyq kitaphana qoryna saraptama jýrgizilgen. Nәtiyjesinde 13 kitap destruktivti mazmúnda dep tanylghan. Sonymen qatar, vedomstvoaralyq is-qimyl nәtiyjesinde meshitterde tәrtip búzu ýlesi tómendep, diny materialdardy taratu arnalaryna túraqty monitoring jýrgizilu jolgha qoyylghan (kazislam.kz).

Múny keybir azamattar siyaqty jalpy dinge qarsy kýres dep týsinbeu kerek. Onday pikir qate. Búl – ministrlikting syrttan kelip jatqan diny aqparattardy sýzgiden ótkizip, jastardy radikaldanudan saqtap, olardy teris pighyldy diny úiymdardyng jeteginde ketpeui ýshin jat aghymdardyn  iydeologiyasymen kýresi.

Áriyne, olarmen qarsy kýreste tek kýsh qoldanu tәsili tiyimdi nәtiyje bere bermesi anyq. Sondyqtan búl mәselege qarsy iydeologiyalyq kýres jýrgizuding de manyzy joghary. IYdeologiyalyq kýresting qanday kýsh ekenin agha buyn jaqsy biledi. Sondyqtan bolsa kerek birneshe kisi bas qosa qalsa «Kenes ýkimeti kezinde memlekettik iydeologiya kýshti edi. Qazir onday iydeologiya joq» dep syn aityp jatamyz. Negizinde «memleketting dinge qatysty iydeologiyasy joq» dep aitu orynsyz. Memlekettik iydeologiya joq emes, bar. «Din salasyndaghy memlekettik sayasattyng 2017-2020 jyldargha arnalghan tújyrymdamasy» osynyng aiqyn dәleli.

Kez-kelgen maqsatty isting baghyty men baghdary, bekitilgen qújaty bolady. Biz aityp otyrghan din salasyndaghy (2017-2020) jyldargha arnalghan tújyrymdama da  memleketting din salasyna qatysty atqaratyn júmys baghyty men baghdary, strategiyalyq maqsattary qamtylghan qújat. Basqasha aitqanda, búl qújat – eldegi konfessiyaaralyq jәne etnosaralyq kelisimdi jetildirip, beybit ómirdi nyghaytyp, dәstýrli dilimiz ben dinimizdi (Ábu Hanifa mazhabyn) saqtap, adasqan diniy-senimderding aldyn alu ýshin memleketimizding ýsh jyl boyyna atqaruy tiyis júmys jýiesi. Memleketting din salasyna qatysty resmy kózqarasy.

Búdan bylay memleket (Din isteri ministrligi uәkiletti organ retinde) osy tújyrymdamany basshylyqqa ala otyryp QMDB-men qoyan qoltyq júmys jasamaq. Mysaly, elding ruhany tiregi bolghan asyl dinimizding jalpygha ortaq adamgershilik qaghidalaryn nasihattau, din dogmalaryn dúrys ashyqtau, músylmanshylyq qúndylyqtardy týsindiru, joghary bilimdi din mamandaryn, teologtardy dayarlau, shet memleketke shәkirtter jiberu, imamdardyng diny hәm zayyrly bilimderin jetildiru siyaqty t.b.

Ekstremizm, terrorizm jәne destruktivti aghymdar men adasushylargha qarsy kýreste kýshpen qatar aghartushylyq joldaryn da qarastyrghan jón. Jastargha shynayy diny bilim berip, olardyng jalpy bilim kókjiyegin keneytu de manyzdy. Arnayy diny bilimning bolmauy, shala sauattylyq, diny úghymdardy (jihad, takfiyr, hijret, talaq t.b.) qate týsinu, din men dәstýrdi ajyrata almau siyaqty kemshilikter de ekstremizmge әkelip soqtyruy әbden mýmkin. Din – dúrys týsingen adam ýshin ruhany kemeldenuge jeteleytin, al qate týsingen adam ýshin qiyndyqqa ainalary sózsiz. Negizinen adasqandar men ekstremisterding qataryna qosylatyndar dúrys diny tәrbiyeden nәr almaghandar. Aqtóbe, Atyrau, aqtau siyaqty elimizding basqa da ónirlerde namaz oqymaghandardy «kәpirge» shygharyp, olardyng dýniye-mýlikterin tonaudy adal etip jýrgender mine, osylar.  Sondyqtan jastargha tura baghyt berip, dúrys tәrbiyeleude memleket pen din qyzmetkerleri kýsh biriktirgenderi abzal.

Keshe ghana qabyldanghan búl qújattyng (tújyrymdama) ayasynda atqarylghan ondy is-sharalardyng kelesisi – músylman birlestigin qoldau qorynyng qúryluy. Qordyng qyzmeti kommersiyalyq emes qayyrymdylyq úiym retinde әleumettik jobalardy qarjylandyrugha, bilim-aghartushylyq sharalardy jýrgizuge, sonymen qatar, diny birlestik qyzmetkerleri júmysynyng tiyimdiligin kóteru jәne mekemelerding qyzmetin qoldaugha baghyttalghan. «Uaqyp» qorynyng qyzmeti negizinen mynaday mindetterdi sheshuge baghyttalyp otyr:

– eldegi beybitshilik pen túraqtylyqty qamtamasyz etuge ýles qosu;

– túrghyndardyng әleumettik az qamtylghan toby men mýmkindigi shekteuli azamattargha kómek kórsetu;

– balalar men jastardyng fizikalyq jәne intellektualdyq damuyn qoldau;

– diny radikalizm men ekstremizmning aldyn alu;

– mamandardyng biliktiligin kóteru jәne shalghayda ornalasqan diny birlestikterding (imamdardyn) әleumettik mәselelerin sheshu jәne t.b.

Nazar salsanyz osy aitylghan tarmaqshalardyng barlyghy da tújyrymdamada qamtylghan mәseleler. Maqsat – eldegi dinaralyq jәne últaralyq kelisimdi nyghaytu, beybit ómir men túraqtylyqqa ýles qosu, mýmkindigi shekteuli azamattargha jәrdem beru, diny radikalizm men ekstremizmning aldyn alu, shalghay eldi-mekendegi imamdardyng әleumettik jaghdayyn sheshu,  diny bilim beru jýiesin retteu jәne t.b.

Shaghyn maqalada keltirilgen bizding bir-eki mysalymyz din salasyna qatysty qabyldanghan tújyrymdamanyng mazmúnyn tolyq asha qoymasy anyq. Onda eldegi dinning ahualy aitylyp, týrli (memlekettik basqaru, memlekettik qyzmet, qúqyq qorghau, qaruly kýshter, BAQ, bilim beru, densaulyq saqtau, mәdeniyet, sport) salalar boyynsha dinge qatysty ústanym bayandalghan. Biraq, bizding maqsat – oqyrmandy sharshatu emes, din salasyna qatysty qabyldanghan osy qújatty qarapayym sózben tarqatyp, sizdi onymen az da bolsa tanystyru. Búl bizding azamattyq boryshymyz dep bilemin. Diny qayshylyqtar negizinde tuyndaytyn radikalizmmen baylanystaghy kelensiz ýrdister boy kórsetip otyrghan býgingi uaqytta eldegi túraqtylyq pen auyzbirshilikti nyghaytu ýshin әrbirimiz qoldan kelgenshe ýles qosuymyz kerek.

Dindi qoghamnan bólip qarau mýmkin emes. Byltyr ghana Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng qaulysymen qúrylghan arnayy ministrlikting de payda boluy dinning qoghamdaghy orny men manyzyn anghartqanday. Ásirese, 18 konfessiya men ýsh jarym mynnan astam diny subektileri resmy týrde tirkelgen memlekette dinaralyq kelisimning manyzy joghary.

Osy rette, dinge qatysty mәselelerding barlyghyn tek bir mekemege ghana (QMBD-gha nemese Din ister ministrligi) jýktep qoymay, әrbir Qazaqstan azamaty at salysqany jón. Qazaq «júmyla kótergen jýk jenil» demekshi elimizdegi dinaralyq jәne etnosaralyq auyzbirshilikti saqtau barshamyzgha ortaq mindet.

Jalghas Saduahasúly

Dintanushy, filosofiya ghylymdarynyng kandidaty