Stepan Kashurko, marshal Konevting arnayy tapsyrmalar jónindegi kómekshisi

Internetti sharlap otyrghanymda myna bir maqala eriksiz nazar audartty. Onyng avtory general-polkovnik Stepan Kashurko eken.  Kezinde danqty qolbasshy, marshal Konevting arnayy tapsyrmalar jónindegi kómekshisi qyzmetin atqarghan. Keyinnen habarsyz ketken jәne qaza tapqan belgisiz otan qorghaushylardy izdestiru jәne atyn qaldyru ortalyghynyng Preziydenti boldy.

Maqala sonday-aq erterekte mektep oqushysy kezimde vagonda saparlas bolghan  reseylik eki ýlken kisining bastaryn shayqap kýiinishpen  әngimelesip otyrghan sәtin eske týsirgen edi. Sonymen birge internettegi maqalanyng qazaq tildi oqyrmandargha da qoljetimdi boluyn qaladym. Endeshe generaldyng jazbasyna den qoyalyq.

Jenisting 25 jyldyghy qarsanynda marshal Konev maghan "Komsomoliskaya pravda" ýshin tapsyrysty maqala jazyp beruge kómektesuimdi súrady. Áriyne, kómektesem. Qajetti әdebiyetterdi jinastyryp alyp "Komsomolkagha" jiberetin sol kezenge layyqty maqalanyng tez arada "qanqasyn" qúrastyrdym da, ertenine qolbasshygha keldim. Biraq onyng jýzinen kónil-kýii bolmay otyrghany bayqalyp túrdy.

– Oqy ber, – dep ózi kabiynet ishinde olay-búlay jýre bastady. Shamasy ony basqa bir mәsele mazalap túrghany anyq edi.

Bar ynta-jigerimmen shattyq tebireniste "Jenis – búl úly mereke. Barsha halqymyzdyng shattyqqa bólenip toylaytyn kýni..." dep bastay bergenim sol-aq edi.

– Jeter! – dep jekirip jibergen marshal qolyn bir siltep, – Tyndaghym kelmeydi, jýregindi ainytady.

Ishtey maqtau kýtip túrghan men abdyrap qaldym.

– Sen odan da aitshy, tughan-tuystarynda soghysqa ketkenderding bәri aman-esen oraldy ma?

– Joq. Toghyz adam qaytpay qaldy. Onyng beseui habarsyz ketkender. Al ýsheui baldaqpen keldi, – dedim onyng neni aitqysy kelgenin týsinbey.

– Al qansha bala jetim qaldy? – dedi ol әli de basylmay.

– Jiyrma bes  jetim bala jәne alty qart kisi qaldy.

– Iya, olar qalay ómir sýrdi. Memleket olardy qamtamasyz etti me?

– Itshilep ómir sýrdi ghoy әiteuir, – dep moyyndauyma tura keldi, – Olargha qazir de onay emes. Habarsyz ketken otbasy iyeleri ýshin kómek berilmeydi. Olardyng analary men jesirleri jylay-jylay kóz jasyn tauysqan. Sonda da  mýmkin kelip qalar dep ýmittenedi. Degenmen, tityqtap bitti.

– Olay bolsa aitshy, tuystaryng osylay qayghymen ómir sýrip jatsa, neghylghan shattyq! Maydanda qaza tapqan 37 mln jauynger men 40 mln mýgedek jәne jarymjan maydangerding otbasylary quana ala ma? Olar memleketten bolar bolmas tiyn-teben alatyn mýgedektermen birge qinalyp jandary kýizelude.

Men rasynda da esengirep qaldym. Konevti búnday jaghdayda birinshi ret kóruim. Onyng ashu-yzasyn keltirgen ne jayt ekenin osydan keyin baryp bildim.  Marshaldyng habarsyz ketkenderding otbasylary ýshin memleketten jәrdemaqy tólenetin bolsyn degen úsynysyn Brejnev pen Suslov keri qaytarypty. Ol  bolashaqta marshal shenin iyemdenetin, Kenes Odaghynyng 4 mәrte batyry men "Jenis" ordenining kavaleri atanatyn adamnyng jәne bas iydeologtyng qaytarghan qújattaryn maghan úsynyp túryp:

– Mә tanysyp kór, bizding maydangerlerimizding jaghdayy qanday, olardyng jaqyndary qalay ómir sýrude ekenin bil. Olar toylaytyn shattanatyn jaghdayda ma eken?

Syrtynda "óte qúpiya" degen tanbasy bar qújattar qújynaghan sifrlargha toly eken. Onymen tanysqan sayyn jýregimdi auyrta týsti. "Jaralanghandar sany – 46 mln 250 myn. Bas sýiegi qirap qaytqan maydangerler – 775 myn. Bir kózben qalghandar – 155 myn, mýldem soqyr bolyp qalghandar – 54 myn. Bet әlpeti qisayyp, jaq sýiekteri kýiregender – 501342. Moyyndary qisayyp qalghandar – 157565. Ishinen jaralanghandar – 444046. Omyrtqasy býlingender – 143241. Jambasynan jaralanghandar – 630259. Jynys mýshesin aiyrylghandar – 28648. Bir qolmen qalghandar – 3 mln 121 myn. Eki qolynan da aiyrylghandar –1 mln 10 myn. Bir ayaghy joqtar – 3 mln 255 myn. Eki ayaghynan da aiyrylghandar –1 mln 121 myn. Bir qoly men bir ayaghy joqtar – 418905. Eki qoly da, eki ayaghy da joq, halyq "samauyr" atap ketken bayghústar sany – 85942".

– Al endi mynany oqy, – degen Ivan Stepanovich kelesi qaghazdardy úsyndy. "25 mausymgha deyin ýsh kýnde jau 250 shaqyrymgha ishkerilep kirdi. 28 mausymda Belorussiyanyng astanasy Minskini basyp aldy. Aynalyp ótu manevrimen Smolenskige tipti jaqyndap keldi. Shildening ortasyna deyin 170 kenesting diviziyanyng 28-i tolyqtay qorshauda qaldy, al 70-i óte kóp shyghyngha úshyrady. 1941 jyldyng qyrkýieginde Vyazima týbinde 37 diviziya, 9 tank brigadasy, Rezervtegi 31 artiyleriya polki jәne ýsh armiyanyng dalalyq basqaru qúramy qorshauda qaldy. 1941 jyly jalpy alghanda 170 kenes diviziyasynyng 92-si, 50 artilleriyalyq polk, 11 tank brigadasy jәne 7 armiyanyng dalalyq basqaru qúramy qorshauda qalyp odan shygha alghan joq. Fashistik Germaniya Kenes Odaghyna 22 mausymda shabuyl jasaghan kýni KSRO Joghary Kenesining prezidiuymy 1905-1918 jyl arasyndaghy әskery mindettilerdi mobilizasiyalau turaly habarlady. Dem arasynda 10 milionnan astam adam mobilizasiyalandy. Eki jarym million eriktilerden 50 halyq jasaghy diviziyasy men 200 atqyshtar polki qúrylyp, olar eshqanday qarusyz jәne әskery kiyimsiz úrysqa kirisip ketti. Eki jarym million adamnan tiri qalghandary 150 myng shamasynda boldy.

Qújattarda tútqyndar jayly da jazylghan edi. Atap aitqanda, 1941 jyly Grodno-Minsk týbinde 300 myn, Viytebsk-Mogiylev-Gomeli qazandyghynda 580 myn, Kiyev-Umansk qazandyghynda 768 myng kenes jauyngeri gitlerlik armiyanyng tútqynyna týsken. Sol sekildi Chernigov týbinde jәne Mariupoli manynda taghy da 250 myng adam, Bryansk-Vyazima qazandyghynda 663 myng adam tútqyngha týsken. Eger osynyng bәrin qosyp esepteytin bolsaq, Úly Otan soghysy kezinde tórt millionnyng shamasyndaghy kenes jauyngerleri men komandirleri fashistik tútqynda ashtan, suyqtan jәne ýmitsizdikten ólgen. Al Stalin olardy jau jәne dezertir dep sanady.

Sonymen birge Otan ýshin jan pida etkenderding jerlenbey qalghandary qanshama?! Óitkeni Stalin diviziyalarda jerleu komandalarynyng bolghanyn jaqtyrmady. Kósem soghys bola qalghan jaghdayda danqty Qyzyl armiya az ghana shyghynmen jaudy óz territoriyasynda tolyghymen talqandaydy dep ýnemi maqtanyshpen aitatyn. Osynday senimdilik óte qymbatqa týsti. Biraq ol generalissimus ýshin emes, jauyngerler men komandirler ýshin. Orman men dalalarda, oy men qyrattarda eki millionnan astam batyrlardyng sýiegi kómusiz qaldy. Resmy qújattarda olar habarsyz ketkender bolyp esepteldi. Búl memleket qazynasy ýshin tiyimdi ekonomiya edi, sonyng saldarynan myndaghan jesirler men jetimder jәrdemaqysyz qaldy.

Sol kýngi әngimede Konev soghystyng bas kezindegi jenilmeytin danqty Qyzyl armiyadaghy orasan zor shyghyndardyng sebepterin de qozghady. Áskerding masqara bolyp sheginuine jәne zor shyghyndargha úshyrauyna armiyanyng komandalyq qúramyna soghys aldynda bolghan stalindik tazartu ýlken әserin tiygizdi. Tәjiriybeli kadrlyq әskery basshylardan aiyrylghan basqarusyz qalghan armiyadan ne kýtuge bolady. Tәjiriybeli әskery komandirlerding barlyghy derlik lagerilerge jóneltildi, atylyp ketkenderi qanshama. Al olardyng ornyn oq-dәri iyisin sezbegen leytenanttarmen politrukter basqan edi...

– Jaraydy, jeter, – dep kýrsingen marshal derekterin adam basyna sighyza almaytyn qorqynyshty qújattardy mening qolymnan alyp jatyp, – endi týsinding be? Al qalay maqtanamyz? Gazetke ne dep jazamyz? Qanday Jenis turaly aitamyz, stalindik jenis turaly ma, әlde tym qymbatqa týsken jenis turaly ma?  Biraq aiyrmashylyghy joq qoy.

– Joldas marshal, men tipti abyrjyp qaldym. Degenmen, kenestik sayasatpen, – dep bógelip qalghan men, – adal jýrekpen jazghan dúrys bolar. Endi siz aityp túrynyz, men jazyp túrayyn.

– Jaz onda, magnitofonyndy qos. Basqa kezde menen ondaydy esty almaysyn, – dep qaltyraghan qolyn uqalap otyryp bastap ketti.

"Jenis degenimiz ne? Bizding stalindik jenis? Birinshiden, búl býkilhalyqtyq qasiret. Kenes halqynyng milliondaghan qúrban bolghan jaqyndaryn eske alyp qayghyratyn kýn. Búl kóz jasy dariyasy men qannyng tenizi. Milliondaghan jarymjan jandar. Milliondaghan jetimder men әljuaz qarttar. Búl milliondaghan óte auyr taghdyrlar, qúrylmay qalghan otbasylar, dýniyege kelmey qalghan sәbiyler. Fashistik, odan keyin kenestik lagerlerde azap shekken otanymyzdyng milliondaghan patriottary".

Osy arada men, "Joldas marshal, biraq múny eshkim baspaydy ghoy" dedim amalsyzdyqtan.

– Sen jazudy bil. Qazir baspaghanmen keyin bizding úrpaqtarymyz basady. Olar jenis turaly tәtti ótirikti emes, qandy qyrghyn turaly ashy shyndyqty bilui tiyis. Bolashaqta qyraghy bolu ýshin, biylik basyna adam keypindegi zúlymdardyng jetuine jol bermes ýshin osynyng bәrin bilui kerek.

– Myna mәseleni de úmyt pa, – degen Konev soghystan psihikasy búzylghan, mýmkindigi shekteuli mýgedek jandardy әsirese әleumettik kómek kórsetu mekemelerde qalay kemsitetin eske salyp. Minberlerde sheshender "Otanymyz óz úldaryn úmytpaydy!" dep aiqaylap jatsa, әlgindey mekemelerde soghys salghan jaraqattardan bet әlpeti búzylghan jandardy "kvazimoda" ("Áy, Nina, sening kvazimodang taghy kelip túr" dep mekemedegi әielder esh qysylmastan aiqaylap jatady), bir kózi joqtardy "kambala", omyrtqasy býlingenderdi "paralitiyk", jambasynan jaralanghandardy "krivobokiy", baldaqpen jýretinderdi "kenguru", qoly joqtardy "beskrylyi", eki ayaghy joq, qoldan jasap alghan rolikti arbamen jýretinderdi "samokat" qol-ayaghy joqtardy "tasbaqa" dep atady.

– Qanday arsyzdyq, naqúrystyq! Búlar kimderdi kemsitip jatqanyn bilmeydi, – dedi marshal kýiinip, – qarghys atqyr soghys  ómir tolqynyna mýgedek, jarymjan maydangerlerdi laqtyryp tastady. Memleket olargha az da bolsa kónil bólip, qanday da bir jaghday jasap, medisinalyq kómek pen qarjylay qoldau kórsetu kerek edi. Onyng ornyna soghystan keyingi Stalin basqarghan ýkimet baqytsyz jandargha tiyn tebendi qúraytyn jәrdemaqy taghayyndap, olardy әure sarsany kóp ómirge dushar etti. Onymen qoymay budjet aqshasyn ýnemdeu maqsatynda mýgedekterdi jyl sayyn VTEK-terde qayta tirkeuden ótip túrugha mәjbýr etti. Sonda ne, oq júlyp ketken ayaghy ne qoly qayta ósip shyqqan joq pa, sony tekseru ýshin be? Zardap shegip jýrgen otan qorghaushynyng mýgedektigin tómengi topqa týsirip, zeynetkerlik jәrdemaqysyn azaytsa boldy, әiteuir.

Sol kýni marshal kóp nәrse aitty. Joqshylyq, qúryghan densaulyq, baspana jaghdayynyng nasharlyghy, qajyghan әielderining jazghyruy, otbasyndaghy úrys-keris maydangerlerdi ýmitsizdikke dushar etip, maskýnemdikke salynuyna әkep soqty. Aqyr sonynda kósheler men vokzaldarda, bazarda tilenshilikke shyghatyn boldy. Ómirden týniluge deyin barghan keshegi batyrlar jýgensiz qalypqa týsip, jaghymsyz minez-qúlyqqa basatyn boldy.  Biraq olardy búl ýshin kinәlaugha bolmaydy.

Qyrqynshy jyldardyng ayaq jaghynda әr aimaqtan jaqsy ómir izdegen beysharalyq halge týsken mýgedekterding tolqyny Mәskeuge aghyldy. El astanasy endi eshkimge qajeti joq adamgha tola bastady. Olar biylikke ózderining enbegi turaly eske salyp, talap ete bastady. Búl әriyne, sheneunikterge únaghan joq. Mazany alghan masyldardan qalay qútylugha bolady dep bastary auyra bastady.

Al búl uaqytta, 1949 jyldyng jazynda Mәskeu kósemning mereytoyyn atap ótuge dayyndaluda edi. El astanasy sheteldik qonaqtardy kýtuge dayyn boluy ýshin juylyp tazartylyp jatty. Sol uaqytta kolyaskamen, baldaqpen  jýrgen mýgedekter Kremlige jaqyn jerde demonstrasiyagha shyqty. Búl halyqtar kósemining qatty jynyn keltirdi. Ol "Mәskeudi "qoqystan" tazartu kerek" dedi. Biyliktegilerde naq osyny kýtip otyrghan edi. Mәskeuding kórkin ketirip mazany alghandardy jappay aulau bastaldy. Qúqyq qorghau organdary, konvoylyq әskerler, partiya belsendileri azghana kýnnin  ishinde iyesiz itterdi aulaghanday etip, "Qymbatty jәne sýiikti Stalinnin" mereytoyy qarsanynda astana kóshelerinde, bazarlarynda, vokzaldarynda, tipten beyitterinde qonyp jýrgen, elin-jerin jaudan qorghaymyn dep, mýgedek bolghan jandardy tarih kýresinine laqtyryp tastaghanday merekeli Mәskeuden shygharyp tastady. Mine, osydan keyin jenimpaz armiyanyng shygharyp tastalghan soldattary óle bastady.  Jaraqattan emes, yzadan, qany qarayyp, "Ne ýshin, joldas Staliyn?" dep tistengen kýii ómirden ótip jatty. Osylaysha, "Otan ýshin! Stalin ýshin!" dep jauyp túrghan oqqa qarsy shyqqan, jenimpaz soldattardyng sheshilui qiyn siyaqty bolyp kóringen mәselesin op-onay sheshti.

– Múnday mәselelerdi sheshu degen ne túrady bizding kósemge, ol tipti tútas halyqtardy kóshirip jiberuge ýirengen emes pe? – dep Konev sózin kýiinishpen ayaqtap.

Maqalany oqyp shyqqanda jogharyda atap ótkendey, kupede bolghan ýlken orys kisining zamandasyna "Soghystan keyingi auyr jyldary joqshylyqtan, auru-syrqaudan kanshama maydanger ólip ketkenin bilesing be sen!?" – kýiinishpen bas shayqaghany eske týsken edi.

"Bir adam ólse tragediya, al soghysta myndap óledi, búl – statistika" degendey, jogharyda keltirilgen  myndaghan sifrlardyng әrqaysysynda auyr da ayanyshty taghdyr jatqany anyq edi.  Soghystan keyingi jyldary maydangerlerding auyr haline soghystan kýirep shyqqan el ekonomikasynyng qiyn jaghdayy da sebep bolghan shyghar. Áytse de adam ómirine, milliondardyng taghdyryna nemqúraylylyqpen qarau eshtene túrmaytyn stalindik sayasattyng jatqany da shyndyq edi.

Bizding balalyq shaghymyz ótken ghasyrdyng 60-shy jyldardyng orta shamasyna tura keldi. Sol kezenderi soghys mýgedekterin, ayaq-qoly kemtar jandardy qazirgiden jii kóretinbiz. Degenmen, Qazaqstan men Orta Aziya respublikalarynda, Kavkaz halyqtarynda, jalpy músylman júrtynda túrghan onday adamdargha degen qamqorlyq, qoldau ortalyqpen salystyrghanda artyq bolghan edi. Ol qamqorlyq әriyne, halyq tarapynan bolatyn. Aghayyngershilik, músylman bauyryna, jalpy adam balasyna degen kómek qoly ýnemi sozuly boldy.

Al memleket tarapynan qamqorlyqtyng arta bastauy Jenisting 25 jyldyghyna, 30 jyldyghyna baylanysty qolgha alyndy, Biz mektep bitiretin 1975 jyly Jenisting 30 jyldyghyna óte airyqsha dayyndyq jýrgenin bilemiz. Sol kezden bastap soghys mýgedekteri men ardagerlerine, soghys jesirlerine zeynetaqy men kómek kólemi arta týsip, konslageri tútqyndaryna ong kózqaras qalyptasa bastady. Biraq oghan deyingi kezende onday qamqorlyq pen qoldaulargha zar bolyp ómirden ótip ketkenderi qanshama?!

Ótken nәrsening bәri uaqyt túrghysynan alghanda manyzdy bolsa da, solardyng qatarynda erekshe qasterleytin qún­dylyqtar bolady. Ol – әriyne, kýlli adamzat balasyna ajdahaday tóngen fashizmdi kýiretken әkelerimiz ben atalarymyzdyng erligi. Biz ar­da­gerlerding aldynda mәngi qa­ryzdar ekenimizdi úmytpaugha tiyispiz. Álemde beybitshilikting sәn-saltanat qúruy, qoy ýstine boztorghay júmyrtqalaghan zamannyng ornaghany ýshin de  olargha qaryzdarmyz.

Ydyrys Tәjiúly, Qyzylorda qalasy

Abai.kz