Qazaqstan – kóp dindi memleket. Qazaqstan halqy Assambleyasynyng XVII sessiyasynda sóilegen sózinde Núrsúltan Nazarbaev: «Tәuelsizdikting 20 jylynda Qazaqstan aumaghynda júmys isteytin diny qauymdastyqtardyng sany jeti jýzden tórt jarym myngha deyin ósti», — dedi. Elimizde dindi tanyp biluge talpynys ósti, din ruhany ómirimizding negizine ainalyp keledi.

2009 jylghy halyq sanaghy boyynsha Qazaqstan halqynyng 70,2%-y músylmandar, 26,3%-y hristiandar,  0,1%-y buddister,  2,8%-y eshqanday dinge senbeytinder, 0,5%-y jauap beruden bas tartqan. Ádette týrki tildi halyqtardy músylman dinine oilanbay jatqyzady. Biraq halyq sanaghy kórsetkendey, qazaqtardyng 0,4%-y (39172 adam) hristian dinine,  1923 adam iudaizmge, 749 adam buddizmge, 1612 adam basqa dinderge ótken. 98 511 qazaq eshqanday dinde joq.  26 085 adam jauap bermegen. Sonymen birge ózbekterdin  0,4%-y, úighyrlardyng – 0,5%-y, tatarlardyng – 10,2%, týrikterding – 0,3%,  әzerbayjandardyng – 2,5%-y, qyrghyzdardyng – 0,9%-y hristiandar. Sonday-aq orystardyng – 1,4%, ukraindyqtardyng – 0,9%, nemisterding – 1,6%, kәristerding – 5,2%, belorustardyng – 0,8%, polyaktardyng – 0,7%, basqa úsaq etnikalyq toptardyng – 34,7% islamdy qabyldaghan. Qazaqstandyqtardyng din tandauyna, sóz joq, aralas nekening de yqpaly bar. Taghy bir nazar audararlyq mәsele bar: ukraindyqtardyn  7,3%, nemisterdin  – 14%, kәristerding 28,5%, belorustardyng 7,8% — eshqanday dinde joq. Kәrister әrtýrli dinge bólinude: 5,2%-y — músylmandar, 49,4%-y — hristiandar, negizinen protestanttar, 11,4%-y — buddister,  0,2%-y iudaizmdi qabyldaghan.  Tarihy otanynan jyraqtaghylar ana tilinen aiyrylyp orystanghan, aralas nekede túratyndar dinine, dәstýrine beyjay qaraydy.

Sonymen birge dinge oralu barlyq búrynghy sosialistik elderde, sonyng ishinde Qazaqstanda da, zayyrly memlekettegi dinning orny, din men memleket qarym-qatynastary  turaly  mәseleler tónireginde pikirtalastar tughyzady. Basqa elderdegi diny ahual, sonday-aq elimizdegi «jana dini» kozghalystardyng memleketimizding әleumettik-psihologiyalyq ómirine yqpaly da býgin ótkir mәselege ainalyp otyr.

Osy jәne basqa jaghdaylar әr týrli oy tughyzyp, kópshilikke týrlishe pikir tastauda. Biraq búl salada eshkim de men  jýieli, aiqyn aqiqat pikir aitamyn demes. Degenmen, dintanu ghylymy, sonymen qatar  ómirde kóptegen elder biraz tәjiriybe de jinady, búl mәselede avtordyng óz pikirleri men kórgen-bilgeni de bar, solarmen oqyrmandarmen bóliskendi jón kórdi. Ángimeni dinning zayyrly qoghamdaghy ornynan bastayyq.

Zayyrly memleket — ateistik emes

Zayyrly qoghamdaghy dinning alatyn orny qanday? Diny birlestikter qanday qyzmet atqaryp jatyr jәne olar әleumettik, ruhani  mәselelerdi sheshuge yqpal ete ala ma? Dinderding ómirge aralasuynyng ólshemi, shegi qanday dәrejede boluy kerek? Sonday-aq memleketting de dinder isine aralasuynyng jay-japsary qanday?  Nege rúqsat, neni tiyimsiz dep qarauymyz kerek degen siyaqty saualdar  býgin Qazaqstan azamattaryn, sonday-aq búrynghy sosialistik memleketter azamattaryn da tolghandyrady.

2003  jyly  Qazaqstan Respublikasy Parlamenti Mәjilisining delegasiyasy qúramynda Resey Memlekettik  Dumasyna barghan saparymyzda bir top deputattardy Mәskeuding M. V. Lomonosov atyndaghy uniyversiytetining rektory akademik V. A. Sadovnichiy qabyldap, studentterding ruhany tәrbiyesine baylanysty mәselelermen tanystyrdy.  Uniyversiytetting janynda  «Pravoslaviye  mәdeniyeti instituty»  ashylghan, endi islam mәdeny instituty ashylatynyn, jastardyng osylay jat dinderden dәstýrli dinge qaray bet búrghany turaly әngime boldy. Artynsha Reseyde «Pravoslaviye  mәdeniyeti negizderi» pәni mektepterde,  basqa da joghary oqu oryndarynda engizile bastaghanda, bir top reseylik akademiyk-ateister, belgili qogham qayratkerleri búqaralyq aqparat qúraldarynda ashu-yzamen búl qadamnyng Konstitusiyagha qarsy ekendigin algha tartty,  dinning memleketten bólingendigine basa nazar  audardy. Sondyqtan dinge senetinderding dinge degen belsendiligin qoldau, oqu oryndaryndaghy fakulitativtik  bolsa da kurs ashu qoghamda dinning ýstemdigine әkeledi dep Resey preziydentine de ýndeu jariyalady.

Zayyrly memleketter dinning ýstemdigine de, dindi  mansúqtaugha da zang boyynsha  jol bermeydi. Degenmen, zayyrly memleket pen ateistik memleketting arasyn  ajyrata almaytyn jaghday  TMD elderinde, qazaqstandyq qoghamda da jii kezdesedi. Tórkinimiz — kenes ýkimeti últ dese últshyl dep aiyptaugha dayyn túratyn edi. Endi býgin din dese, әsirese islam dini turaly  sóz  bola qalsa, ol dindi ústanushylargha «ekstremist», «terrorist», «vahhabist»  deytinder kóbeydi. Shyndyghynda múnday anyqtamany tek sot bere alady.

Áli de bolsa dindi jau kórmese de, iydeologiya salasynda bәsekeles kóredi. Jastardyng kóbirek  meshitke baratyny, bolmasa erekshe kiyinse osydan bir zayyrly memleketke qauip-qaterdi jasyryn izdeushiler bar. Janarghan diny sanany elding basyn biriktiretin, mәdeniyetinin, dәstýrining tiregine ainaldyrudyng ornyna din men memleket, din men mәdeniyet arasyna bóget salugha, eldi jikke bóluge tyrysu bayqalady.

Qúqyq qorghau organdary men arnauly qyzmetkerler de óz qyzmetin tym keng maghynada týsinip, óz qyzmetterinde óz qúzyretteri shenberinen asyp jatady, memlekettik basqa organdardyng qyzmetin almastyrugha tyrysushylyq bayqalady. Qay salada da  barlyghyn baqylap, ashsa alaqanymda, júmsa júdyryghymda bolsyn degen niyet oidaghyday nәtiyje bermeytindigi belgili. Tizgindep, kýnde «dostyq» әngimege shaqyru adamdy ashyndyryp ózine ózi qol salugha deyin aparady. Ekstremizmmen kýresti jeleu etip, azamattardyng jeke isine aralasu da oryn aluda.

Keyde qylmystyq qaqtyghystyq astaryna diny mәn berushilik jii kezdesedi. Dinnen ghana qauip-qaterding sebebin izdeu әleumettik basqa da sebepterin izdeudi shekteydi.

Búl, birinshiden, kórshi slavyan elderining búqaralyq aqparat qúraldarynyng barlyq pәleni músylmandardan kórip, olardy qúbyjyq etip kórsetip, ózderin aqtaugha tyrysushylyghynan tuyp otyr.  Búl  әsirese Sheshenstandaghy soghys kezinde jii kórinis berdi.

Ekinshiden, dinshildikti — «fanatizm», radikaldyq is-әrekettermen baylanystyratyn psihologiya óz ishimizde әli de kórinis alyp otyr. Din ata-babalarymyzdyng qúndylyghynyng negizi degenimizben, әli onyng parqyna bara almay jýrmiz. Orys aqyny A. Voznesenskiy aitqanday, «my nekreshennye dety sovetskoy imperii» dep, býgingi qazaqtardyng da kindigin negizinen ateister kesken, ruhany tәrbie almay, endi kóp dýniyeni oy eleginen ótkizudemiz.  Sondyqtan da zayyrly memleketting ne ekenin  bireu bilip, bireui bilmey  ateistik memleketke teneydi.

Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasynda din memleketten bólingen delinbegen.  «Diny senim bostandyghy jәne diny birlestikter turaly» Qazaqstan Respublikasynyng zanynyng 4-babynda «Diny birlestikter memleketten bólingen» — delingen.  Al Konstitusiya zanynyng birinshi babynda   Qazaqstan «zayyrly» memleket dep jariyalaghan.

Demokratiyalyq qoghamda din mindetti memlekettik mәrtebege ie emes, biraq onyng óz orny bar. Konstitusiyamyzdyn  5-babynda: «Qazaqstan Respublikasynda iydeologiyalyq  jәne sayasiy әr aluandylyq tanylady», — delingen. Din tek iydeologiya ghana emes, degenmen, Konstitusiyanyng búl tújyrymy dýniyege degen әr týrli kózqarastyng (iydeologiyanyn) zang aldynda tendigin, biraq eshqaysysynyng anyq mindetti emestigin kórsetedi. Konstitusiyanyng búl babynan ekstremistik, radikaldyq emes iydeologiyadan basqalar, diny de, ateistik te kózqarastar  mәdeny ómirimizde, búqaralyq aqparat, sonday-aq azamattardyng qalauyna baylanysty menshik týrine qaramastan oqu oryndarynda uaghyzdaluy mýmkindigin bayqaymyz.   Áriyne,  býgin Konstitusiya bergen búl mýmkindikti tolyq paydalana almay otyrmyz. Qazaqstanda dintanu pәni fakulitativtik negizde nemese mindetti emes pәn retinde engizile bastady.

Memleketimizde ishtey ateizmning әli túghyry berik. Syrttan tanylyp jatqan pikirdi qolday jónelip, elimizde islam tym asqynyp bara jatyr, meshitter tym kóbeyip ketti, qalalarda diny rәmizder basym, búl zayyrly  memleketke sәikes emes deushiler kezdesedi. Osylay memleketimiz klerikaldanyp nemese dinge boy úsynyp bara jatyr dep te aitushylar bar. Elin, ruhany dәstýrin syilaytyn zayyrly memleketterde búnday sózderdi ashyq aitugha barmaydy, ony әdepsizdikke sanaydy, al  ol elderde diny ghibadathanalar, ay men krester de barshylyq.

Konstitusiyanyng 22-babyndaghy «Árkimning ar-ojdan bostandyghyna qúqyghy bar», 14-babyndaghy«dinge kózqarasyna» baylanysty «eshkimdi kemsituge bolmaydy» degen qaghidalaryna sәikes memleket:

– azamattardyng dinge qatynasyna, din tandauyna, balalarynyng da din tandauyna aralaspaydy;

– memlekettik organdardyng júmysyn diny birlestikterge jýktemeydi;

–  diny birlestikterdi qarjylandyrmaydy;

–  diny birlestikterding júmysyna, eger ol zangha qayshy bolmasa, aralaspaydy;

– әr týrli  dindegi nemese dinge senbeytin adamdardyn, diny birlestikterding ózara syilastyqta, tózimdilikte boluyna yqpal etedi.

Al diny birlestikter:

–  memlekettik biylikting qyzmetin atqarmaydy jәne memlekettik organdardyng júmysyna aralaspaydy;

–  sayasy partiyalardyng júmysyna qatyspaydy, olargha qarjylay qoldau kórsetpeydi;

–  memleketting zannama talaptary men húqyq tәrtibin saqtaugha mindetti.

Diny úiymdar men memleketting qoghamgha yqpaly birdey emes. El túrghyndary negizinen memleketting azamattary, al nanym-senim jaghynan olar әr týrli dinge jatady, bolmasa ateist, dinge beyjay, sebebi adamnyng nanym-senimi tek dinmen shektelmeydi. Memleketting zandaryn oryndau barlyq azamattardyng mindeti bolsa, al diny qauymdastyqtardyn, adamdardyng baghyt-baghdarlarynyng oryndaluy azamattardyng kalauyna qaray.

Memleket pen dinning qyzmetin anyqtau,  olardyng araqatynasyn ajyratu zang aldynda olardyng tendigi, olardyng ortaq mýddeleri barlyghyn joqqa shygharmaydy.  Sol sebepti din men memleket arasynda shekara joq.

Din men ghylym arasyndaghy qarym-qatynastargha da jenil-jelpi qaraugha, bolmasa qayshylyqtardy ymyragha kelmeytin kereghar jaqtar dep týsinuge taghy bolmaydy.

2009 jyldyn  12 aqpanynda Europa ghylymy qauymdastyghy Charliz Darvinnyng tughanyna 200 jyldyghyn atap ótti.  Darvinizm teoriyasy әli de әlemdi abyrjytuda. Músylmandar onymen ymyragha kelmey, joqqa shygharsa, basqalar jartylay  moyyndaydy, ýshinshiler ony tolyqtyruda. Pikirtalas әli jalghasuda. Katolikter arasynda din men ghylym arasynda adamnyng payda boluy turaly aitys birte-birte mәmilege keletin siyaqty. Býgin  birqatar shirkeuler Ch. Darvinning evolusiyalyq ilimine qarsy emes, adamdardyng biologiyalyq, fiziologiyalyq jaghynan januarlarmen ortaq úqsastyqtary barlyghy aitys tudyrmaydy, al onyng janyn jaratushy Qúday degenge toqtaydy. Adamnyng tәni men jany siyaqty, el halqynyng bolmysyna etene jaqyn, sinisken dindi memleketten týgel ajyratugha bolmaydy. Osylay adamzat eki biylikke bas iyedi, dinge jәne zayyrly memleketke degen qaghida qalyptasyp keledi. Ateisterding jóni bólek.   Memleket adamdardyn  tәnin biylese, iship-jeuin, túrmystyq jaghdayyn, densaulyghyn rettese, jaratushy ol dýniyede de, búl dýniyede de adamnyn janyn biyleydi. Qazaq oishyldary «jan dýniyege qonaq eken, dýnie degen sholaq eken» dep talay aitqan. Din adamdar Alla aldynda birdey dese, memleket adamdar  zang aldynda birdey deydi. Memleket óz adamdaryna eldin azamaty retinde qarasa, din adamdargha Allanyng sýiiktisi retinde qaraydy. Osy tústa zayyrly qoghamda din men memleket, biylik pen diny salt-sana, al qoghamda din men memleket, biylik pen diny salt-sana ýilesip jatyr.

Din men ghylym, jan men tәn mәseleleri tónireginde әli de pikir almasu tolastar emes, biz ghylymdaghy pikirlerdi ghana ortagha salyp otyrmyz.

Halyqtyng kýsh-quatty, júbatudy, jan jarasyna emdi dinnen de izdeytini anyq.  Búqaralyq aqparat qúraldarynda  Qyzylaghashtaghy qayghyly uaqigha túsynda, sonday-aq jergilikti jerdegi últaralyq qaqtyghystar kezinde dinbasylarynyng óz ústanymdarynyng bolmaghanyn, eldi júbata almaghandyghyn, arazdasqandardy tatulastyra almaghanyna  syn aitady. Ol adamdar tek elding azamattary ghana emes, músylmandar emes pe degen uәj aityldy. Syn oryndy siyaqty.  Al bedeldi syrttan kelgen diny toptar jinaghan.

Birqatar zayyrly elderde diny birlestikter elde bolyp jatqan, әsirese adam ólimine baylanysty uaqighalargha óz baghasyn berip, ne sebepti hristiandar, músylmandar, basqalar qaza tapty dep din túrghysynan biylikpen pikir almasyp jatady. Memleket te diny birlestikterge baylanysty óz ústanymyn ashyq bildiredi. Onday dialog zandy, al keyde tipti memleket pen din araqatynasyn sheshude sotqa jýginu de jii kórinis aldy.

Sonymen, zayyrly memleket — ateistik emes.  Memleket azamattardy  meyirimdilik, patriotizm, sabyrlylyqty uaghyzdaytyn dinning qoldauyna múqtaj. Al tarihy qúndylyqtarymyz, dinimiz memleketting qoldauyn qajet etedi.

Qazaqstandaghy diny ahual turaly birer sóz

Ejelgi qazaq handyghynyng músylman memleketi, onyng resmy dini әri iydeologiyasy islam dini bolghandyghy býgin talas tudyrmaydy. Memlekettik rәmizi – jasyl tu, qazaq túrmysyna negizdelgen zannamasy — «Jeti jarghy» memleketting qúqyqtyq, mәdeny negizi boldy. Qazaq handary Qúrandy sýiip ant bergen. «Segiz qyrly» jigitting bir qyry – músylmansha bilimdi bolu edi. Sondyqtan bilimdi qazaqtar arabsha, parsysha oqy bilgen, arab elderinen bilim alghan. Qazaq últ bolyp músylmandyqtyng negizinde úiyghan, qazaq bolmysy, dәstýri men islam dini bite qaynasyp sinisken, islam últymyzdyng saltyna  beyimdelgen. Til mamandarynyng aituynsha, qazaq adam attarynyng jetpis payyzy kýni býginde arab, parsy tilderinen. Islam dinin qabyldaghannan keyin kisi attarynda Múhanbet, Qoja, Said (Seyit), Ibrahim siyaqty attar jii kezdesedi. «Qazy»  dep ayaqtalatyn qazaq attary kóp. Qazy arabsha alghanda din jolyndaghy soghysqa qatysqan adam.

Búqara halyq ýshin din men tәuelsizdik, din men patriotizm — ajyramas iydeyalar.  Patsha ýkimetine qarsy kýreste diny úrandar  halyqqa quat bergen. «At qúiryghyn sýzinder, Allalap atqa qonyndar!» — dep bi, jyraular bata bergen.  Diny әdet, uaghyzdar halyqtyng maqal, mәtelderi men naqyl sózderine de engen. «Halyqtan úyal, qúdaydan qoryq», «Kiyimi jamandy it qabady, peyili jamandy Tәniri tabady», taghy basqalar Songhy ghasyrlarda qazaq últy ata-babasynyng qúndylyqtarynan airyla bastady.

Kenes zamanynda Qazaqstandy  basqa respublikalar siyaqty  «ateizm saltanat qúrghan» el dese, HH ghasyrdyng ayaghy men HHI ghasyrdyng basynda, biz, kerisinshe, islam memleketi boldyq, Islam konferensiyasy Úiymyna mýshemiz. 2011 jyly sol Úiymgha tóraghalyq ettik. Elimizde on eki millionday músylman bar. Islam – kýndelikti tirshilik, ómir salty ghana emes, ol mәdeniyet, ómirlik pozisiya, dýniyetanym, bir sózben aitqanda, tútas órkeniyet retinde  endi qayta dary bastady.

Elimizdegi diny ahualdy saraptaghanda, diny birlestikterding sanynyng óskendigi, kulittik oryndardyng kóbeygeni nazar audartady.   2010 jyldyng basynda elimizde  3776 diny birlestik pen  561 diny top tirkelgen. San jaghynan eng kóbi músylman diny qauymdastyqtary men toptary – 2697. Islam dinin ústaushylar da, islam ghibadathanalary da san jaghynan basym —  2343.  Al 1990 jyly nebәri  46 islam birlestikteri men  46  meshit bolghan.

Býgin birqatar TMD elderinde «Memleketting ruhany túraghy ne?» degen saualgha jauap izdeude. Basty tirekting biri din men mәdeniyet ekeni dausyz. Osy tústa, әriyne agha úrpaqtan góri mәsele jas úrpaqtyng dindarlyghyna, onyng diny iydeyalardy, dogmattardy qabyldauy turaly mәsele ótkir.  Ghylymy әdebiyette jastardy diny senimine qaray bes topqa bóledi.

1.Ár týrli dinnen  habardar, biraq әli diny baghyt-baghdarlamalary tolyq anyqtalmaghan.

2.Ózderin «qazaqpyz», sondyqtan «músylmanbyz» deushiler,  biraq dinge әli tolyq enbegender. Búl — san jaghynan  eng basym top.

3.Keybir músylman salt-dәstýrin oryndaushylar, músylman saltymen neke qii, janazany da qoldaushylar. Búlardyng sany ósude.

4.Dәstýrli     músylmandar: oraza   ústaydy, namaz oqidy, músylman paryzdaryn  oryndaugha tyrysushylar.

5.Basqa dindi ústanatyndar, olar kóp emes: aralas nekeden tughandar, balalar ýiinde tәrbiyelengender, sonday-aq túrmys jaghdayyna baylanysty basqa dinge       aughandar, әli de izdenis ýstinde jýrgen jastar.

Diny senimning tayaz ekeni de ras, ol zandy, biz әli ateistik memleketting yzgharynan arylghan joqpyz. Zang boyynsha azamattardyng ateist dýniyetanymyn tandaugha da húqy bar. Dindi moyyndaytyn jastardyng arasynda diny әdeppen  ýilespeytin  minez-qúlyqty qoldau qatar jýretini de belgili. Dindar jastar úrlyqqa, temeki tartugha, tipti jemqorlyqqa, qúmar oiyndargha qarsy emes.  Búl ómir qayshylyqtarynan tuyp otyr. Jemqorlyq, әsirese, túrmystyq jemqorlyq, úsaq-týiek para berip, mәseleni sheshuge etimiz ýirengendikten de bolar.  Qazaqtar «oramalyn berip, sharuany bitirdik» dep jatady.

Dinge senu elimizde baqsylyq, siqyrly kýshter, keremetter, bal ashu, qúmalaq salushylar, sәuegeylik  jasaushylargha senimmen de qatar jýrude. Tipti teledidardan «barlyq aurudan emdeymin», «barlyq otbasylyq mәselelerdi sheshemin» degen siyaqty jýgirtpe joldar arqyly kýnde jarnama jasalyp jatady. Búl búqaralyq aqparat qúraldarynyng da tym kommersiyalanghandyghyn kórsetedi.  Áriyne, Vanga siyaqty kóripkelder, halyq moyyndaghan biren-saran emshilerding joly bólek.

Negizinen jastardyng basym kópshiligi jemqorlyqty, úrlyqty, basqa da adamgershilik jolynan tayghandardy synaydy. Al endi «Qanday jaghdayda Siz dinge jýginesiz?» degen saualgha birqatary «ruhany qoldau qajettiliginen» dese, basqalary «basyma qiyndyq týskende», «diny merekelerde», «neke qidyrghanda» dep jauap beredi. Al endi músylmandar ishinde «meshitti qasterleymin», «meshitti jýregimde bolsa deymin», «Qúranmen tereng tanysqym keledi», «namaz oqy bastadym» «arab tilin mengergim keledi» degender de barshylyq.

Elimizdegi islam dini turaly mәsele bolghan tústa әielderding bas kiyimi hidjab mәselesi jii sóz bolady. Búl shyndyghynda әlemdik mәsele.  Hidjab – arab sózi, «jamylghy» degen maghynany bildiredi, әielderding basyn, moynyn jauyp túratyn oramal. Nikab – әielderding tek kózderinen basqa betin jabatyn Saud Arabiyasynda shiit músylmandar arasynda taraghan bas kiyim. Parandja – Aughanstanda taraghan, betti tolyq jabady, tek kózderining túsynda oiylghan jerleri bar. Búlar qazaq әielderining últtyq bas kiyimderi emes. Músylman elderining әielderi de búl kiyimderdi kie bermeydi.

Hidjab tónireginde pikirtalas 1989 jyly Fransiyada әigili  «oramaldar isine» baylanysty boldy.  1989 jyly Kreya qalasynda oramal tartqan ýsh músylman oqushy qyz bala mektepten quyldy. Mәsele sayasy mәn alyp, diny senim bostandyghynyng kepildigi turaly aitys tudy. Sonymen birge, qoghamda músylman әielderining ózderi dini, mәdeny erekshelikterine arnayy mәn-manyz beretindigi belgili boldy. Osy sayasiy-mәdeny qúbylysty zerttegen amerikandyq ghalym, Garvard uniyversiytetining professory  Sheyla Benhabib hidjab tartu músylman әielderining kedeyshilik, sauatsyzdyq, ziyalylyghynyng tómendiginen emestigin dәleldedi. Olar bilimdi, joghary maman iyesi, kәsiby tәjiriybesi de jetilgen әielder boldy. Europadaghy músylman әielderi hristian órkeniyetine balama   órkeniyet barlyghyn, mәdeniyetting jana ýlgisin, modelin úsynyp otyr delindi. Eger batystyng әielderi súlulyghyn, nәziktigin ózining әsem kiyimi, shyrayly beti, keskindi denesi arqyly kórsetse, músylman әielderi hidjab kiyip, denesin jauyp, әielding bekzattylyghy, parasattylyghy jan súlulyghynda dedi. Osylay hidjab Europadan birte-birte biraz elderge músylman әielderi  arasynda tarady, jahandyq sipat aldy.

Áleumettanu ilimi sonymen birge hidjab kiidi jahandanu zamanynda últtardyn, dinderding aralasuy negizinde bir-birinen qashyq elder de kórshi siyaqty aralasyp, ishetin tamaq, kiyetin kiyim de birdeylenip bara jatyrghanymen baylanystyrady. Degenmen, hidjab biz ýshin syrttan kelip jatqan kóp  «importnyi»  kiyimderding biri emes. Ol — músylmandyqtyng kýndelikti ómirdegi jana әdeti,  jana daghdysy. Áleumettanushy ghalymdar  hidjab kiiine qaray qazaq әielderin  birneshe topqa bóledi. Músylman әielderinin  bir tobynyng sanasynda búl  kiyim — jana diny rәmiz. Olar islam dinining negizi men tarihyna, arab tilin mengeruge zor mәn bergenmen, qazaq tilin tipti bilmeui de mýmkin. Sondyqtan olar ýshin últtyq qúndylyqtan góri din  basym.

Ekinshi toptyng ústanymy ózgeshe. Baghzy zamannan bes uaqyt namaz, diny merekeler, jerleu rәsimderi, oraza kezinde, basqa jaghdaylarda da әielder oramal kiydi. Hidjab qalay bolghanda da qazaqtyng bórik, sәukele, taqiya, kiymeshek-jaulyghy emes, ony kiidin  astarynda qazaqtyng últtyq kiyim kii dәstýrine qarsylyq bolmasa da ózindik erekshelikteri jatyr. Músylman әielderining san jaghynan búl basym toby degenmen, hidjab kiimen birge din men últtyq qúndylyqtardy qarsy qoi emes,   ýilestiru niyeti basym.   Sonymen birge búl bas kiyimdi erekshe sәn retinde kiyetinder de joq emes. Qazaq músylman әielderi kiyetin arnayy bas kiyimin elimizde óndirmeytini de nazar audarady.

Músylman әielder arasyna erekshe diny orta, jamaghat qalyptasyp keledi. Búl ortada hidjab kiygen әiel psihologiyalyq jaghynan qoldau tabady, diny bilim alugha da mýmkindigi bar. Zertteushiler diny qauymdastyq arasynda hidjab kiygen qyz ózine kózqarasy jaqyn júbay da tabady degen boljam aitady, keyde tipti hidjab kiygen әielge ashyq-shashyq jýrgenderge qaraghanda júmys tabu qiyn emes degen pikir aitylady «Halal sýt emgen jolyqsa, bolar ma eding armanyn», dep Shortanbay aqyn aitqanday, hidjab kii kónilinde qúday barlyghynyng nyshany siyaqty týsinik tarap keledi. Hidjab kii músylman әieline ýlken adamgershilik mindetterdi jýkteydi. Onyng jýris-túrysy, tamaqtanuy, erlermen qarym-qatynasy sharighat talaptaryna say boluy tiyis. Músylman әielderi júmys tandaghanda da erekshelik tanytady: ishimdik satugha, keybir oiyn-toylargha qyzmet etuden ózin shekteydi, temeki tartpaydy. Hidjab kiygennen keyin olar halyqtyng nazarynda, әdep saqtaudy este ústaydy.  Hidjab adamdarmen  kýndelikti ómirde mәdeniyetti boludy talap etedi.  Ol qay jaghynan da tazalyqtyng ýlgisi bolugha tiyisti.

Astana qalasynda jýrgizilgen saualgha jauap bergen 23 jastaghy qazaq qyzy: «Hidjab meni ónegelikke, adamgershilikke, tazalyqqa  bastaydy. Hidjab meni úyattan saqtaydy»,— deydi.  26 jastaghy qazaq kelinshegi: «Menen «sen nege monashka siyaqty hidjab kiyesin?» dep jii súraydy. Ne sebepti sen nege jalanash jýresing dep basqa әielderden súramaydy. Ókinishtisi, bizding elde búl qalypty jaghdaygha ainalghan», — deydi. Osynday pikirlerdi kóbirek keltiruge bolady.

Býgingi kýni hidjab tónireginde pikirtalastar kóp, tipti tyiym salu kerek deushiler  de bar. Degenmen býgin baysaldy pikirge toqtaghan siyaqtymyz:  músylman qyz-kelinshekterge arnalghan hidjabqa balama qolayly bas kiyim úsynghandy qogham negizinen qoldap otyr.

Europadaghy dinder  men memleket qarym-qatynastary

Din túrghysynan býgin Europanyng kelbeti  ózgerude, keyde tipti hristiandyqtan keyingi Europa dep jatady, hristiandyq qúndylyqtar óz mәnin joya bastaghan.

2006  jyly Qazaqstan Respublikasy  Parlament delegasiyasynyng qúramynda Beligiya Korolidigine resmy saparmen barghanymyzda, biz ýshin óte ynghaysyz jaghdaydyng ýstinen shyqtyq. Baghdarlamagha sәikes bizdi Antverpen qalasynyng gubernatory qabyldady. Qabyldaudan keyin ghimarattyng bir shetinde saltanatty shara ótip jatqanyn bayqadyq: muzyqa, du qol shapalaq. Barsaq, eki jigit nekelesip, dostary, tuystary olardy qúttyqtap jatyr eken. Jyndyhanada  bolghanday әser alyp syrtqa shyqtyq. Kelesi kezdesuimiz  qalanyng svyashenniygimen  edi, ol bizdi kýtip otyr eken. Alghashqy saualymyz dinning birjynysty nekege ústanymy boldy. Svyashenniyk:  «Bizding qogham azdy. Jaratushy bireuimizdi er, ekinshimizdi әiel etip, júptasyp, otbasyn qúryp, úrpaq ósiruge  búiyrdy. Biz bolsaq, birjynysty nekeni zandastyryp, Jaratushygha, tabighatqa qarsy is jasap jatyrmyz», — dedi. «Sizder,— dep sózin jalghastyrdy ol, — deputat ekensizder, birjynysty nekeni qoldaytyn zang qabyldamanyzdar. Esterinde bolsyn, sizderdi qúrmettep qarsy alyp, qonaq qylyp jýrgen bizding lauazymdy adamdar, deputattar, ministrler, basqalardyng da birqatary  birjynystyq nekede túrady. Sizder ony bilmeytinder de shygharsyzdar».

Demokratiya degenning ekinshi jaghy da bar. Erkindik әkesining qyzyna ýilenuine, balasyn anasyna ýilenuine, erkek pen erkek, әiel men әiel nekelesuge, denem ózimdiki dep, ony satyp jezókshe bolyp, tabys tabugha jaghday tughyzyp otyr. Europada balalardyng 30 payyzy  nekege túrmaghandardan tuady. AQSh-ta balalardyng tek 50 payyzynyng ne әkesi, ne anasy bar, jalghyzbastylar kóbengde.

Áriyne, Europada shynayy hristiandyq bar, taqua, qúlyqty, dindar azamattar da kóp. Sondyqtan hristian dinine degen salqyndyqqa, búl ruhany daghdarysqa ýlken alandaushylyq bildirip, adamgershilikting qazyghyn Europa dinnen izdeude.

Europa memleketteri barlyq diny toptarmen  yntymaqtasugha yqylasty, biraq barlyghyna birdey beyimdi emes, dinderge ýlken tandau, talghampazdyq tanytady. Qoghamnyng irgeli tarihy qúndylyqtary, mәdeniyetimen ýilesetin diny birlestiktermen  jarasymdy qarym-qatynas ornatu basty maqsatqa ainalsa, basqalargha tek tózimdilik qana tanytady, keyde qysym da jasaydy.

Euroodaq elderindegi memleketter shartty týrde zayyrly jәne resmy dini bar memleket dep bólinedi. Europa jәne qazaqstandyq ghalymdar dinderding húqyq mәrtebesin piramidagha tenep jatady.

1.Piramidanyng tóbesinde sol resmy dindi memleketter túr: Olar Úlybritaniya, Daniya, Norvegiya, Grekiya, Bolgariya siyaqty memleketter, olardyng shirkeulerin,  dәstýrli dinderin memleket tolyq qarjylandyrady.

Naqtyraq maghlúmat alu ýshin Norvegiyadaghy diny senim jaghdayyna toqtalayyq. Norvegiyada din men memleket bólinbegen. Resmy dini — evangelistik-luterandyq shirkeu. Norvegiyalyqtar óz dinin jarnamalaugha әues emes, dini  sharalargha qatysugha asa belsendilik tanytpaydy. Resmy dindi el halqynyng 88 payyzy qoldaydy, balalardyn   75,7 payyzy shirkeude shoqyndyrylady. Halqynyn  6,2 payyzy qay dinge de beyjay qaraydy, olar ateist te emes. Elde jýz myngha juyq músylmandar bar.  Norvegiya koroli — shirkeuding de basshysy. Shirkeudi qarjylay qoldaugha din ahualyna  jauapty mәdeniyet jәne shirkeu isteri jónindegi ministrlik qatysady. Episkoptar men svyashennikterdi osy ministrlik taghayyndaydy.  Parlament deputattarynyng basym kópshiligi de evangelistik-luterandyq dindegiler. Mektepterde zang boyynsha «Hristiandyq dinder jәne dýniyetanym» pәni mindetti týrde jýrgiziledi, sabaqqa oqushylardyng qatysuy talap etiledi. Búl pәnning engizilui turaly qoghamda pikir әr týrli: qoldaushylar da, qarsylastar da bar. Biraq bilim turaly Zang hristiandyq, basqa әlemdik dinder, ómir filosofiyasy turaly jastardyng biluin talap etedi. Hristiandyq-Batys órkeniyetining mәdeny múrasy retinde joghary baghalanady.

1.Al Germaniya, Fransiya, Ispaniya, Avstriya, Italiya siyaqty zayyrlyelder piramidanyng bel ortasynda, dәstýrli dinderin qoldau ýshin әr týrli konfessiyalardy qatal týrde jiktep saralaydy, artyqshylyqtar hristian shirkeuine berilgen. Germaniya, Rumyniya, Beligiya, Chehiyada onyng qyzmeti qarjylandyrylady. Beligiya men Germaniyada mektepterde diny tәrbie beriledi. Italiya, Beligiya, Polisha, Niyderlandy, Avstriya, basqa elderde hristiandyq-demokratiyalyq partiyalar   júmys jasaydy.  Germaniya, Grekiya, Polisha, Italiyada  әskerde diny qyzmetkerler ústaydy. Ispaniya, Chehiya, Slovakiyada shirkeude tirkelgen nekening zang kýshi bar. Birqatar elderde diny qauymdastyqtar salyqtan jenildikter alady. Sonymen, Europanyng zayyrly elderi sayasy ómirde, din tәrbiyesinde jәne әskerde dindi ashyq qoldap otyr.

Sondyqtan shirkeu mәrtebesin alu, ony  tirkelu óte qiyn, ol ýshin Avstriyada – on alty myn, Rumyniyada – jiyrma myn, Chehiyada – on myn  mýsheleri bolu qajet jәne diny dәstýrden ainymaytyn, osy memlekette 10, tipti keybir  memleketterde 20 jyl ómir sýrgen, qoghamgha paydaly, adamgershilik qaghidalaryna qayshy kelmeytin qauymdastyqtar tirkeledi. Bizde qauymdastyq on adam bolsa tirkele beredi.

Europanyng birqatar elderi Vatikanmen kelisim arqyly týrmeler men auruhanalarda diny salt-joralar ótkizuge, ózderining jeke balalar baqshalary, mektepter, joghary oqu oryndary, densaulyq mekemelelerin ashugha memleket esebinen bilim  mekemelerinde din pәnin oqytugha húqyq beredi jәne diny neke men memlekettik nekening birdeyligin moyyndaydy. Ayta ketu kerek, osynday kelisim Vatikan men Qazaqstan arasynda da bar, ol elimizdegi katolikterge jaqsy jaghday tughyzyp otyr.

Sonday-aq arnauly komissiyalar sektalardyng qyzmetin qadaghalap, eldegi jaghdaydy taldap, sheshimder qabyldaydy. Ásirese, adamdardy taza joldan adastyratyn sektalargha qarsy zang qatangda. Diny salttar men dәstýrlerdi qoldauda negizinen otbasyna zor mәn beriledi. Balalardy ata-analarynyng dinin qabyldaugha beyimdep, jastardyng basqa dinderge ótuinen saqtandyrady. Diny dәstýrlerdi dәripteude saltanatty diny merekelerding orny bólek.

1.Piramidanyng tabanynda memleket qarjylyq qoldau kórsetpeytin, búqaralyq aqparat qúraldaryna qol jetimsiz, óz dinin mektepterde oqytugha tyiym salynghan diny úiymdar, olardyng ishinde músylman qauymdastyqtary bar, olardy keyde qúbyjyq etip kórsetuge tyrysady.

Mysaly, Norvegiyanyng búqaralyq aqparat qúraldarynda negizinen islam turaly jaghymsyz pikir qalyptastyrugha tyrysady. Músylmandyqty  qylmystylyqpen baylanystyryp, sonday-aq norvegiyalyq ómir saltynan bóten dep synaydy, 2010  jyl Múhammed payghambargha «Dagbladetu» gazetinde karikatura shyqty. Memleket tarapynan ol syngha alynbady. Islamdy jek kórushilik elde aiqyn kórinis aldy, ony Europalyq komissiya da býgin synap otyr.

Keybir memleketterde hidjab kii jóninde de oqtyn-oqtyn pikirtalas tuyp jatady. Kóp memleketterding zannamasynda әielderding músylmandyq kiyim kiiine tyiym salynbaghan. Norvegiyada hidjab kiygen bastauysh mektepting bir oqushysyna tyiym salugha tyrysqanda, músylmandar balalardyng húqyn qorghaytyn BÚÚ Konvensiyasynyng balalardyng diny nanym-senimi, húqy turaly 14-babyna jýgindi.  Al resmy qyzmette memlekettik ýlgidegi arnauly kiyimdi kiidi júmys berushi mindetteydi, ol músylmandar jaghynan asa qarsylyq tudyrmaydy. Mysaly,  polisiyada júmys isteytin әielderge hidjab kiige rúqsat etilmeydi, al basqa jaghdayda hidjab kiige  tyiym saludy músylmandar qúqyqty ayaqqa basushylyq dep baghalaydy.

Qara basynyng qamyn oilaytyn europalyqtar úrpaq mәselesine beyjay qaraydy. Sondyqtan Europanyng basyn auyrtatyn jay — demografiyalyq mәsele.  1960 jyly europalyqtar әlem halqynyn tórtten birin, 2000 jyly altydan birin qúrasa, bolashaqta onnan birin qúraydy. Europada býgin  20 millionnan astam músylmandar túryp jatyr. Olar hristiandyqqa iykemdelmey, óz dinin, tilin, dәstýrin qoldauda, biraq memleketting tilin mengergen, zanyn saqtaydy. Europalyqtar bolsa, olardyng hristian qúndylyqtaryna tolyq singenin qalaydy. Demografiyalyq daghdarysqa baylanysty músylman elderinen keletin júmys kýshin Europa  paydalanugha mәjbýr. Ekinshi jaghynan, olardyng ruhany tәuelsiz ústanymymen kelispeydi. Sondyqtan Birikken Últtar Úiymy qoghamda oryn alyp otyrghan europalyq músylmandargha degen nәsildik, últtyq jekkórushildik, islammen lankestikti, zorlyq-zombylyqty baylanystyru siyaqty kózqarastargha tyiym saludy talap etip otyr.

Amangeldi Aytaly

Abai.kz