Qazaqstandyqtardy biriktiretin, el bolashaghynyng     

irgetasyn qalaghan basty qúndylyqtardyng

ýshinshisi – zayyrly qogham men joghary ruhaniyat.

(N.Á. Nazarbaev)

Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasynyng 1-baby, 1-tarmaghynda «Qazaqstan Respublikasy ózin demokratiyalyq, zayyrly, qúqyqtyq jәne әleumettik memleket retinde ornyqtyrady, onyng eng qymbat qazynasy – adam jәne adamnyng ómiri, qúqyqtary men bostandyqtary» -delingen. Memleketimizding basty qazynasy – adam jәne adamnyng ómiri, onyng qúqyqtary men bostandyqtary bolghandyqtan azamattarymyzdyng ózi qalaghan dinge senui konstitusiyalyq qúqyqtarynyng qatarynan tabylady. Ata zanymyzgha sәikes azamattarymyzdy tegine, әleumettik, lauazymdyq jәne mýliktik jaghdayyna, jynysyna, nәsiline, últyna, tiline, dinge kózqarasyna, nanymyna, túrghylyqty jerine baylanysty, sonday-aq basqa da jaghdayattar boyynsha kemsituge tyiym salynghan. Ata Zanymyzdaghy osy aitylghan qaghidalar memleketimizding zayyrly sipatta ekendigining basty nyshandary.

Zayyrly memleket úghymynyng týp-tamyry diny qúqyq túrghysynan adamsýigishtik qúqyghyn basshylyqqa aluda jatyr. Adam jәne adamnyng ómirining qúndylyghy ghasyrlar tereninen zayyrly jәne qúqyqtyq memleket qúrugha degen talpynysty tuyndatty. Zayyrly memleket – diny nanym-senimdi adam bolmysyna tәn qajettilikterding biri retinde qarastyryp, qúqyqtyq normalardy basshylyqqa alady. Zayyrly memlekette diny qúqyq emes, adamnyng dinge degen qúqyghy әleumettik zandylyqtar shenberinde qarastyrylady. Memleketting zayyrly nemese teokratiyalyq ýlgilerining qaysysy dúrys ekendigi jayly pikirtalas tuyndaghanda keybir azamattar zayyrly memlekette adam qúqyqtary basty oryngha qoyylatyndyghyna kónil audarmay jatady. Qúqyqtyq memleket qúrudyng manyzdylyghy elimizding barlyq azamattarynyng diny senimine qaramastan zang aldyndaghy tendiginen kórinedi. Oghan azamattarymyzdyng óz diny nanymdary sebebinen Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasy men zandarynda kózdelgen mindetterin atqarudan bas tartugha qúqyghynyng joqtyghy dәlel. Zayyrly memlekette azamattyq qúqyq pen zang aldyndaghy tendik manyzgha iye. Óitkeni, býgingi tanda elimizde teris pighyldy diny toptardyng (әsirese islamy teris pighyldy toptar) teokratiyalyq nemese klerikaldy memleket qúrugha degen talpynysy zayyrlylyqpen tyghyz baylanystaghy qúqyqtyq mәselelerine, adamsýigishtikke núqsan keltirui mýmkin.

Din memleketten beytarap sanalghanymen, din memleketting tirekterining biri – ruhany tiregi bolyp qala bermek. Býgingi tanda elimizding ishinde ondy-soldy tirkelip, diny ýgit-nasihat júmystaryn ekpindete jýrgizip jatqan әrtýrli diny baghyttaghy birlestikter men kóptegen jat missionerlerding isteri – halqymyzdyn, últymyzdyng keleshek bolmysyna, ata dinimizding bekip órkendeuine degen alandatushylyghyn tughyzyp otyr. Elimizdegi býgingi diny ahual jaghdayynda búrynghy ólshemmen júmys isteuge bolmaytyny belgili aqiqat.

Tәuelsizdik alghan shiyrek ghasyr ishindegi eng iri jenisimiz ben ýlken jetistikterimizding biri, bizding shyqqan biyigimiz – ol elimizde diny nanym-senim bostandyghynyn, diny erkindikting tolyq bekui, onyng ishinde islam ata dinimizding órkendeui, halyqtyng ateistik ómirden keyin óz dinimen qayta erkin qauyshuy desem, artyq aitqandyq bolmas.

Bizding Respublikamyzdyng dinder  aralyq kelisim men ýnqatysudaghy qúndy tәjiriybesi әlem nazaryna iligip otyrghany belgili. Býgingi Qazaqstannyng qoghamdyq-sayasy ómirinde dinning iygilikti róli artyp, onyng imandylyq, ruhany jәne әleumettik funksiyalary kýsheye týsude, dinge senushilerdin, diny nanymdaghylar men diny birlestikterding sandary túraqty ósude. Olardyng qoghamdaghy ishki sayasy túraqtylyq pen últaralyq, dinaralyq kelisimdi nyghaytugha, qogham men memleketting damuyna óz ýlesterin qal-qaderinshe qosyp otyrghandary bәrimizdi quantady. Biz konfessiyalyq san aluandyghymen erekshelenetin әlemdegi azyn-aulaq elderding qataryna kiremiz.

Ken-baytaq Qazaq eli qazirgi tanda kýlli әlemge ózining dinaralyq kelisim men últaralyq tatulyqtyng altyn ordasy ekendigin pash etip otyr. Dinimizding ýlken janashyry, әri qamqory Elbasymyz N.Á. Nazarbaevtyng bastamasymen elordasy Astanada 2003 jyldan bastap  ótetin «Álemdik jәne dәstýrli dinder jetekshilerinin» tórt Sezderi sonyng jarqyn kórinisi. Sezderge qatynasqan әlemdik jәne últtyq dinderding basshylary ruhany kelisim men diny tózimdilikti ornatuda Qazaqstannan alar tәjiriybe men ýlgining mol ekendigin atap ótken bolatyn.

Preziydent N.Nazarbaevting ekinshi Sezde jariyalaghan bastamalaryn jýzege asyru boyynsha is-sharalar josparyna sәikes, Ýkimetting 2008 jylghy 28-shi tamyzdaghy qaulysymen qúrylghan Mәdeniyetter men dinderding halyqaralyq ortalyghy Beybitshilik pen kelisim sarayynda óz júmysyn bastady.

Ortalyqtyng negizgi maqsaty – Qazaqstannyng mәdeniyetaralyq, konfessiyaaralyq ýnqatysudyng – dialogtyng jәne ekstremizm men terrorizmning qauip-qaterlerining aldyn alu halyqaralyq ortalyqtarynyng biri retindegi rólining jana dengeyge algha basuyna atsalysu bolyp tabylady. Býginde bizding Ortalyq Sezd hatshylyghymen birlese otyryp aldaghy besinshi Sezding kýn tәrtibine әlemdik konfessiyalar basshylary Kenesining júmysyn úiymdastyru, ruhany daghdarysty jenip shyghu, kelispeushilikterdi beybit jolmen sheshu maqsatynda әlemdik dinderding kýshterin biriktiruding manyzdy mәselelerin dayyndau ýstinde.

Preziydentimiz N.Nazarbaevtyng «Qazaqstan joly – 2050: Bir maqsat, bir mýdde, bir bolashaq» atty biylghy joldauynda aitylghan.Sonymen qatar, Qazaqstan halqy assambleyasynyng XX sessiyasynda preziydentimiz zayyrly qogham men joghary ruhaniyatty el qúru memleketimizding basty baghyty ekenin aitqan bolatyn.

Zayyrly memleket – memleketti shirkeuden bólu nәtiyjesinde payda bolghan, qoghamdyq qatynastar diny normalar negizinde emes, azamattyq negizde retteletin, memlekettik organdardyng sheshimderi diny túrghydan shygharylmaytyn memleketting sipaty. Zayyrly memleketting zannamasy tolyqtay nemese ishinara diny normalargha sәikes kelui mýmkin, onyng zayyrlylyghy diny týsinikterge qarama-qayshylyqpen emes, odan azat boluymen anyqtalady. Zayyrly elde әrbir adam eshqanday diny instituttargha qatyssyz ómir sýruge qúqyly. Mysaly, nekeni tirkeu jәne әdil sot jýiesi memleketting airyqsha qúqyghy bolyp tabylady. Sol siyaqty zayyrly elde barlyq konfessiya ókilderi zang aldynda birdey. Diny merekeler halyqtyng dinge senushi bóligine qolayly jaghday jasau maqsatynda demalys kýni retinde bekitilgen. «Zayyrly» sózi arab tilinde «zahiri» (zayyrly) yaghny «ashyq, syrtqy» degen maghynalarda qoldanylady.

Jalpy, adamzat damuynyng tarihy tәjiriybesinen tuyndaghan memleketting zayyrlylyq prinsiypi memleket pen dinning bir-birinen bólinuin jariyalaghanymen, ol úghym búl ekeuining arasyna qorghan saludy bildirmeydi. Óitkeni, dinsiz – memleket, al memleketsiz – din joq. Din men memleketting týiiser jeri – elding tútastyghy jәne qoghamnyng auyzbirshiligi men túraqtylyghy. Sondyqtan, el damuynyng býgingi kezeninde eki taraptyng ózara birigip әreket etetin kenistigin, onyng qúqyqtyq tetikterin uaqyt talabyna say aiqyndaudyng jәne jetildirip otyrudyng manyzy zor. Búl jerde memleket mynaday qaghidany basshylyqqa aluy tiyis: ol qoghamdaghy diny birlestikterdi retteytin óz shekarasynyng aumaghyn taryltpauy kerek jәne elimizding negizin qúrap otyrghan halyqtyng dәstýrli dinine basymdyq berui qajet. Óitkeni, qogham men dindi bir-birinen bóluding mýmkin emes ekendigin eskerer bolsaq, memleketting diny salada belsendi týrde retteushi boluy tiyis ekendigi talas tudyrmasy anyq.

Qazirgi qoldanystaghy zang boyynsha, elimizdegi barlyq diny birlestikterding qúqyghy birdey jәne ten. Qazaqstanda el túrghyndarynyng diny senimderining basym bóligin qúraytyn islam jәne pravoslavie dinderining ýlesi 95%, katoliyk, iudayzm dinderin ústanatyndardyng ýlesi 1-2%-dy qúrasa, elimizdegi dәstýrli emes diny aghymdar men ilimderdi ústanushylardyng ýlesi nebәri 2-3%-dy ghana qúraydy eken. Demek, zang boyynsha elimizdegi dәstýrli din bolyp sanalatyn irgeli dinder men jana diny aghymdardyng mәrtebesi men olardyng qogham ómirinde alatyn orny tendey qarastyryldy. Zayyrly elde memleket dinge aralaspaydy degen sóz, dinning iman, qúlshylyq, diny oqu jәne oqytu isterine kedergi bolmaydy, sonymen qatar belgili bir dinning jeteginde de ketpeydi degenge sayady. Olay bolmasa, Qazaqstan siyaqty halqynyng 70 payyzy músylman elde halqynyng diny qajettilikterin qanaghattandyrugha kómektespeydi degen sóz emes. Demokratiyalyq ýkimetting eng basty mindeti halyq ýshin qyzmet etu bolsa, sol halyqtyng diny qajettilikterin eskerip, olardy qamtamasyz etu de ýkimetting basty mindeti bolyp sanalady.

Álemde 113 memleket ózin zayyrly el dep jariyalaghan bolsa, sonyng biri – Qazaqstan. Konstitusiyanyng 1-babynda QR ózin demokratiyalyq, zayyrly memleket retinde ornyqtyratyny kórinis tapqan. Sonymen birge Ata zanymyz әrbir adamnyng diny senim bostandyghyna kepildik beredi jәne konfessiyalyq, etnikalyq jәne basqa da belgileri boyynsha kemsitushilikting kez kelgen týrine tyiym salady. Al jer betindegi 75 memlekette din respublikanyng resmy bóligi bolyp tabylady.

«Zayyrly memleket pen qogham búl – bizding tarihy tandauymyz. Zayyrly degen ateistik degendi bildirmeydi. Zayyrly degenimiz – ozyq, tolerantty, ashyq qogham. Biz dәstýrli dinderge qoldau kórsetip, kez kelgen ekstremizm týrin ýzildi-kesildi moyyndamaymyz». Búl – Elbasynyng zayyrlylyq pen dinsizdik úghymyn shatystyryp, adasqan qandastarymyzgha qarata aitqan kesimdi sózi.

Etnograf Dj.Frezer  zamanauy Qúday sózin týsindiretinde osy negizge sýienip: «Barlyq mәdeniyet – shirkeuden, kulittan bastalady» dep tújyrymdaydy. Alayda múnday birjaqtylyqty eskere otyryp, dintanudyng negizin qalaushylardyng biri K.Nisshe  jýz jyl búryn jazghan: «Dindi adamzattyng býkil qúndylyghy, danalyq negizdi mәdeniyetting shygharmashylyq alghysharty retinde qarastyrudy dúrys deuge bolmas. Alayda  ol barlyghyna eng biyik qasiyetter bere alady».

Jәne shyn mәninde «kulit» úghymy (lat. Kultus – qúrmetteu, kýtim) men “kulitura» – mәdeniyet (jasau, tәrbiyeleu, bilim beru) etimologiyanyng ózinde erekshelikterdi aiqyndaydy: qúrmetteu jasap shygharu emes.

Din payymdylyq qisyndylyqty asa beyneley bermeydi. Tipti ol dýniyeni iygeruding ózgeshe sezimdik-sezinu, beynelik-naqty qúraly. Din – adamnyng qorshaghan orta men óz ishinde ýnemi soqtyghysatyn, sonymen qatar tikeley sezine, ólshey, beyneley de, tany da almaytyn, úghyndyryp jetkizilui (sózge, týsinikke ainaldyrugha) qiyn, qúpiya, ghajayyp, tanymaghan baghdardyng qisynsyz erekshe tәsili. Din qúpiyamen, mәngilikpen, bastapqymen, shekten  tysqary «aynanyng arghy jaghymen» tikeley janasugha úmtylysty beyneleydi jәne osy maghynada – senim men mәdeniyet – payymsyz, qalypsyz túrmystyq sananyng ózgeshe, tikeley pәlsapasyn qúraydy.

Mәdeniyetting algha damuy kópshilikke qalyptasyp qalghan paradigmany ózgertpeu mýmkin emes: kýizelis men qarama-qayshylyq – progresting qozghaushysy. Kelisim, yntymaqtastyq, әlemdi tanudyng týrli ústanymdaryna týsinistikpen qarau – adamzat mәdeniyetin saqtap qaludyn, onyng bolashaghyn qamtamasyz etetin amaldar. Dinge senetinder men senbeytinderdi biriktiretin ortaq nәrse olardyng dýniyetanymyn bóletinderden anaghúrlym manyzdyraq. Últ taghdyry, tarihtyng ortaqtyghy, memleketimizding kýizelisten shyghu jóninde qamqorlyghy, jahandyq qauipterdi jenu – barlyq adam ýshin manyzdy. Búl ortaqtyq sabyrly dialogpen, kelissózben aiqyndalady. Tek kelissózder ghana ózara týsinistikke,  eskirgen paradigmalardyng auysuyna әkeledi, adamzat bolashaghy men mәdeniyetti qútqaru ýshin birlikke shaqyrady.

Zayyrlylyq tek qana qúlshylyq pen senim bostandyghy nemese memleket pen dinning ózara ajyratyluy ghana emes. Zayyrlylyqtyng negizgi maqsaty jeke túlghany dinderding jәne iydelogiyalardyng qysymynan qútqaru ekendigin biluimiz kerek. Búl túrghydan kelgende Qazaqstandaghy diny ekstremistik baghyttar, «salafiyler» men hristian missionerlerge óz azamattaryn berip qoi, baqylausyz qaldyru memleketting qaipsizdigine qanshalyqty ziyan ekendigin bireu bilse, bireu bilmeydi. Qazirgi qoghamdaghy «salafiylerdin» barlyq is әreketteri qogham qauipsizdigine keri әserin tiygizip otyr. Al missionerlik oshaqtary jik shygharghaly qashan. Zayyrlylyq memleketting demokratiyalyq, rasionaldy ústanymdargha negizdeluin bildiredi. Zayyrlylyq әsirese Batystaghyday katolik әlemindegidey din men memleketting emes, din  men shirkeuding ózara ajyrauyn bildiredi. Al islamda jogharyda aitqanday «din adamy» nemese «din adamy emes» degen bólektenu nemese  status, «kasta» bolmaghan.

Olay bolsa, respublikalyq jýiedegi memleketterdegi «zayyrlylyq» ústanymyn әsirese, islam órkeniyeti men mәdeniyetine etene jaqyn nemese sol mәdeniyet negizinde qúrylghan memleketter ózindik kommentariy jasau arqyly biylik pen qogham arasyndaghy ýilesimdilikti qamtamasyz etuge úmtyluy kerek dep oilaymyn.

Dese de keler kýnderde kemshilikter týzelip, әlemdik dengeydegi tanymdyq ólshemderding barlyghy jýzege asady dep senedi. Biz  de ýmitteneyik!

Venera Jolmuhambetova

Abai.kz