Orta ghasyr tarihyn, onyng ishinde Shynghyshannyng tarihyn alghash jazghan adam - Irandy biylegen Gazan hannyng uәziri, sayasatker, ghalym Rashiyd-Ad- Din edi. Rashiyd-ad- dinge «Shynghyshannyng tarihyn jaz» dep tapsyrghan Gazan han edi. Gazan han Shynghyshannyng kenjesi Tolyhannyng nemeresi Arghynnan (orysshasy Argun) tuady. XIII-ghasyrdyng ayaghynda Iran biyligine Arghyn hannan keyin Gazan han taqqa otyrdy. Sóitip Gazan hannyng tapsyrmasymen Rashiyd-ad-din 1310 jyly ózining «Jamighat -at -tauariyh» atty ýsh tomdyq tarihyn jazyp bitirdi

«Jamighat at tauarihtyn» qazaqsha maghynasy «El tarihy» degendi bildiredi.

Búl tarihy enbekting alghashqy tomy «Shynghyshan men Altyn orda» tarihyna, ekinshisi «Gazanhan túsyndaghy Irannyng tarihyna», ýshinshisi Álem tarihyna, yaghni, Ýndistan, Qytay, keybir Europa elderining tarihyn bayan etken.

Shynghyshannyng tarihy turaly jazylghan ekinshi әlemge әigili enbekting biri - Ábilghazy hannyng "Týrik shejiresi" . Búl ataqty shejire «Jamighat-at-tauarihtan»  ýsh jýz jyldan astam uaqyt ótkennen keyin jazylghan.

Búl әlemge әigili enbek týrki tilinde jazylghan edi. Sol «Jamighat-at-tauarihty» Ábilghazygha deyin  týrki tiline audarghan onnan astam shejireshi bolypty.

Ábilghazy bahadýr  olardyng parsy, týrik, qytay tilderin bilmegendikten olardyng audarmalarynan qatelikter kóp ketkenin aitqan.

Rashiyd-ad-dinning «Jamighat-at-tauarihynan» 500 jyl ótkennen  keyin , Shynghyshannyng tarihy  turaly jazghan orys tarihshysy Nikolay Karamzin edi. Ol 1811 jyly jazylghan «Istoriya Gosudarstva Rossiyskogo» atty on eki tomdyq monumentaldy ghylymy enbegining  III-tarauynan bastap,  VIII-tarauyna deyin Shynghyshannyng tarihyn, Batudyng tarihyn, onyng Rusi eline, Batys elderine joryq jasap, basyp alghanyn, Altyn orda tarihyn tolyq bayan etken. Sol Karamzinning on eki tomdyq kólemdi tarihynda  Shynghyshan, Batu, jәne Altyn orda tarihy turaly jazghandarynda «mongol» atty etnostyq tirkes mýldem joq.

Ataqty tarihshy ol kezde «Tatar monghol» degen tirkesti estip kórmegen, jәne onday sózdi óz enbekterinde qoldanyp kórmegen. Óitkeni, ol kezde orys taihshylary  «tatar monghol» degen tirkesti bilmeytin edi.

«Tatar mongoly» degen tirkes orys tarihshylarynyng shyghystanushy IY.Berezinnin, belgili tarihshy Solovievting enbekterinde 1850 jyldan keyin payda boldy. Óitkeni, basqa elding basqynshy qolbasshylaryn, batyrlaryn әspetteu, olardyng eldik namysyna tiyetin nәrse edi. Sondyqtan  Shynghyshannyn, Batudyng , Altyn ordanyng tarihyn mýmkindiginshe kólenkeleu ontayly boldy da,  búryn  «Tatar moghol shapqynshylyghy»  dep atalyp kelse, 1851 jyldan keyin shyqqan  tarihy enbekterde  «Tataro mongolskoe zavovaniye» dep atalyp kete bardy.

Al, sol kezdegi tarihtyng shyndyghy qanday? Sony biz osy jolghy әngimemizge ózek etemiz.

VIII- XI ghasyrlar aralyghynda sonau Bayqal kóli, Altay jerinen bastap Astarhangha deyingi alyp mekendi OGhYZ QAGhANDYGhY biylegen. Qaghandyqtyng negizin salushy Oghyz han bolghan. «Oghyzhan týrki túqymy, dini músylman» dep dәleldeydi  Ábilghazyhan óz shejiresinde.  Oghyz hannyng bәibishesinen tughan toghyz úly bolghan eken. Oghyz han osy toghyz úldan jiyrma tórt nemere sýigen.

Jiyrma tórt nemeresining ishinde el biylegenderi Kýnhan, Ayhan, Júldyzhan, Elhan eken.  Ábilghazy han ózining týrik shejiresinde Shynghyshannyng әkesining ruy Qiyatty (keyde Qiyan dep te ataydy) osy Elhannan taratady.

Qiyattan - Esugey, Shynghyshannyng әkesi.

Ábilghazy han búl shejirening derekterin ózinen ýsh jýz jylday uaqyt búryn jazylghan Rashiyd-ad-dinning «Jamighat at tauarighynan» alghan.

Búl shejirening dúrystyghyna shýbә keltiru qiyn, óitkeni, qansha degenmen «Jamighat-at-tauariyh»  Shynghys han dýniyeden ótkennen keyin seksen bes jyldan keyin ghana jazylyp otyr, yaghni, sol dәuir tarihyna jaqyn boldy. Ekishiden, Rashiyd-ad-diyn  Shynghys hannyng Toly atty kenjesining shóberesi Gazan hannyng auzynan estip jazyp otyr.

Rashiyd-ad-din men Ábilghazy hannyng shejire tarihynda  Oghyz han týrki tekti, dini músylman bolghan.  Osy Oghyz han shejiresinde ýrim bútaghymen taratylghanday Shynghys han  Oghyz hannyng úrpaghy ekeni aidan anyq derektelgen.

Taghy bir qosymsha tarihy derekter mynaday:

Shynghyshannyng әkesi Esugeyding sheshesi qonyrat ruynan eken. Shynghyshan birde Qonyrat elimen kezdesip qalghanda «Biz qonyrat elimen erteden qúda jekjat edik» dep aitqany bar eken (Ábilghazy).

Esugey bahadýr el biylegen adam bolghan. Onyng júrty Bayqal kóli manyndaghy Altay eken. Óz zamanynda batyr bolghan adam, jalayyr, nayman, kereyt, merkit jәne t.b. sol mandaghy etnostyq toptardy ózine qaratyp alghan bahadýr. Tatarlarmen kóp jaulasyp, olardy da jengen eken. Esugey Shynghys on ýshke tolghanda shayqas kezinde  qaza tauypty.

Shynghys han  1162 jyly Altay tauynyng eteginde tughan. Sheshesining aty Bórte.

Bala kezindegi esimi Temirshyn.  Orys tarihshylary ony tura aitugha tili kelmey «Timuchiyn» dep ataghan.  Sodan keyin shetelding tarihshylaryda Shynghyshannyng bala kezindegi esimin orystarsha «Timuchiyn» deudi daghdygha ainaldyrghan.

Al, terenirek ýnilip qaraghanda Shynghys hannyng ózininde, balalarynyng esimi taza qazaqy sózden, týbirden túrady. Mәselen. Shynghyshannyng jas kezindegi esimin  qazaqsha sózdik túrghysynan qarastyrayyq.

Temirshyn týbiri «temir» degen sóz. «Shyn» degen jalghaudyn  ózindik túbiri bar. Ekeuin qosqanda «naghyz temir, shyndalghan temir» degen maghyna beredi.

Shynghyshannyng balalarynyng esimderine nazar audarayyq.  Ýlkeni Joshy. Taza qazaqy sóz, taza qazaqy esim.  «Joshy, josy,  «atqa shapqysh» degen maghynada.  Ekinshi úlynyng esimi Shaghatay - taza qazaqy esim. Týbiri «shaghady», «qúrtady», «joyady» degen maghynada. Ýshinshi úlynyng esimi de  «Ýgedi» den qazaqy týbirden túrady.  Tórtinshi kenjesining esimi - Toly. Búl esimning de  taza qazaqy úghymdaghy sózden túratynyna eshkim dau aita almas.

Sonymen, әkeden erte jetim qalghan Temirshyn  1202-1206 jyldardyng arasynda әkesinen qalghan elge ie bolyp, biylik qúrady.  Tatar, merkit, jalayyr, nayman, kereyt jәne t.b  ýlken ruly elderdi jaulap alyp, soltýstýgi  Ertis, Tobylgha deyin, shyghysy Balqashqa deyngi, ontýstigi Jetisugha deyingi jerlerge ie bolady.  Sodan baghynyshty el men ýlken rular 1206-jyly qazirgi Shynghystaudyng etegidegi «Nayman ker» dep atalatyn jerde  Temirshyndy aq kiyizge kóterip han saylaydy. («Ábilghazynyng «Týrik shejiresinen»)   Temirshynge sol joly «Shynghys han» degen jana esim beredi.  «Shynghys han» degen esimde taza qazaqy úghymnan túrady. Jana esimning týbiri «Shyn» «ghys jalghauy «qys» degen mәnde qoldanylady. Esimning jalpy maghynasy «Eng biyiktegi qystay qatal adam» degen mәniste.  Ol kezdegi Shynghys han biylegen el men jer «Moghol handyghy» dep atalghan. 1219 jyldan  1225 jyldar arasynda Shynghys han Orta Aziyadaghy Samarqan, Otyrar, Búhara, Hiua handyqtaryn  basyp alyp, odan keyin Iran men Qytaydyng soltýstik shyghysyn jaulady.

(Oqyrmandargha eskerte ketetin bir manyzdy nәrse, búl maqala mindetti týrde Shynghyshandy qazaq qylu maqsatynda jazylyp otyrghan joq).

Kerisinshe,  osy kýnge sheyin, pәlen ghasyr boyy bet baqtyrmay búrmalanghan Orta Aziya tarihynyng mýmkindigi bolghansha shynayy tarihyn  ashugha talpynys.

Álemdik tarihta bolghan  pәlen myng jyldyq tarihy oqighalar sol bolghan kýiinde emes, әr memleketting maqsat mýddesine oray búrmalanyp jazylady jәne jazyldy.  Mәselen Europa elderi óz tarihy men basqa elderding tarihyn eurosentristik baghytta jazsa, Resey memleketining mýddesine oray tarihty óz ynghaylaryna alyp, ózgertip jaza bergen. Ataqty orys tarihshysy V.Kluchevskiy  Elizaveta patshayymnyng  «Rossiya jiyvet dlya samoy sebya, Rossiya vse doljna delati svoimy rukmiy»  degen sózin mysalgha keltire otyryp,  Rossiya tarihynyng orys halqynyng ruhyn kóteretin patriotizm baghytynda jazyluyna manyz bergenin aitady. Patshalyq Reseyde bolsyn, Kenes ókimeti túsynda bolsyn, oghan baghytta  elderding tarihy kommunistik iydeologiya talaby negizinde jazylghan.

Sondyqtan, búl maqalanyng maqsaty osydan 718 jyl búryn jazylghan  әlemdik tarihtyng alghashqy negizin qalaghan Rashiyd-ad-dinning «Jamighat-at-tauariyh» enbegimen  sodan beri Orta Aziya halyqtarynyn, onyng ishinde jarty әlemdi jaulap alghan úly qolbasshy Shynghyshannyn, onyng úrpaqtarynyng shejiresi turaly  Ábilghazy bahadýrding «Týrik shejiresi» jәne Resey tarihshylarynyn, onyng ishinde әsirese, ataqty orys tarihshysy Nikolay Karamzinning «Istoriya Gosudarstvo Rosssiyskogo»  atty on eki tomdyq tarihy monografiyasyn  taldau arqyly Shynghyshannyng ghúmyrbayany men Altyn orda tarihy nege týrlishe búrmalanghanyn taldau arqyly  shynayy shyndyqtyng shegin ashu.

Ábilghazy bahadýr «Týrik shediresin»  1663 jyly jazdy.  Osy shejireni jazudy bastaghanda Ábilghazy bahadýrding «Mening aldymda on jeti baylam kitap jatyr. Bәri Shynghyshan men onyng úrpaqtary turaly. Olardyng kóbisi «Jamighat-at-tauarihtan» audarylghan» dese taghy, « Rashiyd-ad-dinnen bermen qaray ýsh jýz jetpis eki jyl boyy kóshirmeshiler bir kitaptan bir kitapqa kóshirgen sayyn jazylghan tarihtyng ýshten birin, nemese jartysyn búzyp býldirgen...» deydi (Ábilghazy. «Týrik shejiresi»).

Onyng sebebin Ábilghazy bahadýr olardyng parsy, týrik tilderin jaqsy bilmeuinen dep týsindiredi.  Ábilghazy audarmashylardyng osynday kemshilikterin (100 jyldan 500 jylgha deyin  aragha salyp, Rashiyd-ad-dinning «Jamighat-at-tauarihyn» , Ábilghazynyng «Týrik shejiresin»  fransuz, nemis, orys tiline audarghandar dәl Ábilghazy bahadýr aitqanday «tildi bilmeushilikten» týpnúsqagha qayshy erkindikke jol bergen.

XVIII ghasyrdyng ayaghynda Ábilghazynyng «Týrik shejiresin» Tobylda tútqynda jýrgen shved ofiyseri tauyp alyp, ony Búhara ahunyna orysshagha audartady.

Sosyn shved ofiyseri ony nemis tiline audarady. Odan keyin fransuz tiline audarylghan. Ony Tredyakovskiy  orys tiline audarady. Biraq ol sәtsiz bolyp, júrtqa taray qoymaydy. 1825 jyly graf Rumyansev  «Týrik shejiresinin» alghashqy núsqasyn  arab grafikasymen Qazan qalasynda shygharady. Sodan keyin ghana Ábilghazynyng «Týrik shejiresi»  әlem zertteushilerining nazaryna týsip, joghary baghasyn alady.

Oghan deyin 1811-1818 jyldar arasynda orystyng tarihshysy N.Karamzin ózining ataqty «Istoriya Gosudarstva Rossiyskogo» atty on eki tomdyq monumentalidy  enbegin jazghanda, Ábilghazynyng enbegin derek ózi retinde  paydalanghanyn ózining osy tarihynda atap kórsetken.

Onyng basty sebebi Nikolay Karamzin jeti jyl boyy jazghan on eki tomdyq tarihynyng ýshinshi tarauynan bastap, segizinshi tarauyn Shynghyshannyng tarihy men Batudyng Rusi jerine, Europagha shapqynshylyghyna, Altyn ordanyng tarihyna arnaghan.

Osy jerde eng basty nazar audaratyn mәsele, soghan deyin, yaghny XVIII ghasyrdyng ayaghynda  nemis fransuz tiline audarylghan Orta Aziya tarihyna qatysty derek kózder men N.Karamzinnyn  Shynghyshan men Batu turaly jәne Altyn orda turaly jazghan kólemdi zertteu tarihynda «tatar mongoly» degen etnonimdi tirkes,  týsinik bolmaghan.

N.Karamzin «tatar mongoly» degen tirkesti  tipti bilmegen. Onyng kitaptarynyng bir jerinde «tatar mongoly» degen tirkesti kezdestire almaysyz.

Nege olay?  Óitkeni,  Ábilghazynyng «Týrki shejiresinde de» «mongol» degen etnikalyq tirkes bolmaghangha úqsaydy. Mening zertteuimshe,  «tatar mongoly» degen etnonimdik termiyn  Resey tarihshylarynyng enbekterinde tek 1850 jyldan keyingi tarihy enbekterde kezdesedi.  Oghan  belgili tarihshy Kluchevskiy aitqanday, sol kezdegi memlekettik ústanym sebep bolghan.

Júrt moyynday qoymaghan, nazar audarmaghan, Lomonosov jazghan «Resey tarihyn» esepke almasaq,  orystyng eng alghashqy kóp tomdyq tarihy N.Karamzinning «Istoriya Gosudarstva Rossiiyskogo» atty kýrdeli enbeginde «tatar mongol» degen etnikalyq atau joq, ekenin, bolmaghanyn aittyq. Búl Orta Aziya tarihyna qatysty búrynghy, nemese osy kýnge deyin tarihta qalyptasqan kózqarasty ózgertuge  mýmkindik beretin,  Shynghyshan tarihynyng shynayy shyndyghyn ashugha mýmkindik beretin - kilt.

Mәselen, N.Karamzinnin  júrt moyyndaghan on eki tomdyq tarihynan keyin otyz jylday uaqyt ótkende orystyng belgili tarihshysy S.Soloviev ózining 29 tomdyq «Istoriya Rossiy s drevneyshih vremen» atty kólemdi tarihy 1851 jyly jaryqqa shghardy.

Solovievting búl tarihy enbegi sol kezdegi «orys patrotizmi» úranyn kóterip jýrgen orys aristokrattarynyn, intelegensiyasynyng oiynan shyqty. Óitkeni, búl tarihta N.Karamzinning «Istoriya Gosudarstva Rossiiskogo» kóp tomdyqtarynda kenirek bayandalghan Shynghys hannyng tarihy, Batudyng Rusi knyazdikterin, Kiyevti basyp alyp, halqyn  qalay ayausyz qyrghany turaly surettemeler, Solovievtin  29 tomdyq tarihynda qysqartylyp qalghan, bylaysha aitqanda kólenkelenip qalghan.

Tipti Karamzinnin  «Istoriya Gosudarstva Rossiyskogo Gosudarstva» atty kóp tomdyq enbeginde qoldanylghan  «tatar mogoly» etnikalyq tirkes  Solovievtin  «Istoriya Rossiy s lrevneyshih vremen» kóptomdyghynda  ol  «tatar mongoly» etnikalyq atau bolyp ózgerip shygha kelgen.

Osy uaqighadan sәl keyin Peterburgting uniyversiytetinde qyzmet istegen professor, shyghystanushy ghalym IY.Bereziyn  «Shyghys kitaphanasy» atty seriyaly kitaptar tobyn baspadan shygharady. Oghan  Rashiyd-ad-dinning «Jamighat-at-tauarighyn, Ábilghazynyng enbegin, Jalayyr Kәdirghaliyding enbekterin qosqan. Búl 1855 jyl edi.

«Jamighat-at-tauarihty parsy tilinen sol kezde orys tiline audarghan  osy shyghystanushy IY.Bereziyn.  Ábilghazy aitqanday,  parsy, týrik tilderin oidaghyday tereng mengermegen kezi, olar kóbine audarma sózdikterin paydalanghan, sondyqtan Berezin «Jamighat-at-tauarihty» tútas audarmaghan.  Jәne ózining aldynda ghana «Resey tarihyn» jazghan Solovievting Orta Aziya tarihy men shynghystanudaghy ústanymyn kórgen  Berezinde sol «izben» búryn qoldanylyp kelgen «tatar moghol» etnikalyq termiyninen bas tartyp, ózining audarmalarynda «tatar mongoly» degen tirkesterdi erkin qoldana bastaghan.

Jalpy men osy maqalanyng bas kezinde  orys tarihynyng jazyluyna qatysty Elizaveta patshayymnyng «...Rossiya  doljny delati vse svoimy rukami» degen  núsqau retindegi sózi bolghanyn orys tarihshysy V.Kluchevskiy aitqanyn jazyp edim. Karamzinning tarihynda Shynghyshannyng tarihy, Batudyng Resey knyazdikterin ayausyz talqandauy, Altyn ordanyng úzaq jyldar boyy Russiyadan alym salyq alyp túruy keng jazylghan bolsa, Solovievting tarihynda onday «kórkem suretter» qysqaryp qalghan.

Yaghni, onda orys knyazderining batyrlyghyna, olardyng orys jerin biriktirudegi  kýsh qayrattaryna, erlikterine kóp nazar audarylghan.

Áriyne, Solovievting «Istoriya Rossiy s drevneyshih vremen» atty tarihynyng patriottyq túrghyda jazylghan enbek ekeninde dau joq jәne ony ol ýshin aiyptauda jónsiz. Óitkeni ol óz memleketining mýddesin qorghap túr. Degenmen, búl Resey patshalyghynyng mýddesinde jazylghan imperiyalyq tariyh.

Odan keyinde Resey tarihyn jazghan tarihshy ghalymdar boldy. Degenmen, olargha da, әsirese, Kenes ókimeti kezinde jazylghan tarih oqulyqtarynda da sol Solovievting « Istoriya Rossiy s drevneyshih vremen» atty enbegin núsqa retinde paydalandy. Kezinde Solaviev paydalanghan, engizgen «TATAR MONGOLY» atalghan etnikalyq tirkesi osy kýnge deyin «ólmey» kele jatqan negizgi sebebi sol dep oilaymyn. Onyng ekinshi mәni - XVIII ghasyrdyng bas kezinde  Resey patshalyghy Shvesiya, Osman imperiyasyn jenip,  Soltýstik Kavkazdy ózine qaratyp, Orta Aziyany otarlap, ýlken imperiya boldy. Sondyqtan Resey Shynghyshan tarihyn, Batudyng shapqynshylyghyn, Altyn ordanyng tarihyn kólenkelep,jazylghan nemese jazylyp jatqan tarihynda ózderining últtyq ruhyn kóteruge mindetti boldy.

Ol ýshin Resey tarihshylaryn aiyptaugha bolmaydy, óitkeni kez kelgen memleket  mýmkindigi bolsa, solay ister edi.

Mine, sondyqtan jogharyda aitylghan mәselelerdi talday otyryp,  orys tarihshylarynyng , shyghystanushylarynyn  búryn qoldanysta bolghan «TATAR MOGOLY» etnikalyq tirkesin, keyin óz enbekterinde TATAR MONGOLY» dep ózgertulerinde osynday  sebepteri boldy dep týiindeuge  әbden bolady.

Ábilghazynyng «Týrik shejiresi» atty әigili shygharmasy  1992 jyly alghash ret qazaq tiline audarylghan. Audarmashy B.Ábilqasymovtyn  Ábilghazy bahadýrding atauly shygharmasyn  audaruda týrli  (búrynghy basqa tilderge audarghandaghy әrtýrli qisyndary bolghanyna qaramastan) qiyndyqtardy jenip, oqugha jenil «Týrik shejiresin» oqyrmandargha jetkizdi.  Múny kitaptyng atauyna qarap, key adam «Osman týrikterine qatysty shejire shyghar» dep oilap qaluy mýmkin. Ábilghazy bahadýrding búl shejiresi  - orta ghasyrda Orta Aziyada mekendegen týrki Elderi men Shynghyshannyn, onyng úrpaqtarynyng shejiresi.

Yaghni, aldynghy sózimizde  Ábilghazy bahadýr ózine deyin Rashiyd-ad-dinnen beri kele jatqan Týrki shejiresin taldau arqyly  Shynghyshannyng  OGhYZ HANNYN  nemeresi ELHANNAN taraytyn  TÝRKI TEKTI bolghanyn, ruy Qiyan (Qiyat» dep te aitady) ekenin dәleldep shyqqan. Búl birinshiden.

Ekinshiden, Esugeyding ýlken úly Temirshynnyn, onyng balalarynyng esimderining týbiri de, jalghauy da qazaqy týsinikke kóp jaqyn ekenin dәleldedik dep oilaymyn.

Ýshinshiden, Esugeyding ýlkeni TEMIRShYNNYN  osy kýngi Semey jerindegi (búryn aitylyp jýrgendey, Monghol jerinde emes)  Shynghystaudyng etegindegi «NAYMAN KER» degen jerde  tatar, merkit, jalayyr nayman jәne t.b. rulardyng ókilderi jinalyp, Temirshyndy aq kiygizge kóterip, ózderining Hany etip saylap, oghan ShYNGhYSHAN degen at bergen (Ábilghazynyn  «Týrik shejiresinen»).

Tórtinshiden, XIX ghasyrdyng bas kezinde orys tarihshylarynyng arasynda «tatar mongoly» degen etnikalyq termiyn, ne týsinik, ne úghym bolmaghanyn dәleldedik dep oilaymyn. Eger sol kezde Resey tarihshylary arasynda «tatar mongoly» degen etnikalyq termin tanys bolsa, eng bilikti orys tarihshysy Nikolay Karamziyn  «Istoriya Gosudarstva Rossiyskogo» atty kóp tomdyq tarihynda  « tatar mongoly» dep jazyp, atap kórsetuge qysylmaghan bolar edi. Ol qolyndaghy parsy, týrik, týrki tilderinde jazylghan derekti jazbalargha sýienip, Batu shapqynshylyghyn «TATAR MOGhOL» shapqynshylyghy dep atady. Shynghyshan tarihyn jazghanda da osy etnikalyq termindi  jii paydalandy.

Besinshiden, X-XIII-ghasyrlardy Orta Aziyada týrki tilinde  arab grafikasy paydanghany mәlim. Sondyqtan, keyde tuyndaytyn «Shynghyshan men onyng úrpaqtary «qay tilde sóilegen» degen súraqqa jauap izdep kóreyik. Sol dәuirde Hiua, Horezm, Samarqan, Ýrgenish, Otyrar tәrizdi qalalarda arap grafikasyn qoldanghan jazba bolghan eken. Meshitterdegi molda, ishan, ahundar handardyng tilegine oray hat, joldamalardy parsy, týrki tilderinde jazyp otyrypty.

Shynghyshan  1227 jyly qaytar aldynda ósiyetin jazyp qaldyrghan eken. Ol ósiyet týrkishe jazylghan. Oghan basty dәlel Rashiyd-ad-din men Ábilghazy Shynghyshandy týrki tektes ekenin dәleldegeninde. Ekinshiden, Shynghyshannyng ekinshi úly onyng ósiyeti boyynsha Mavrennahr ólkesine han bop taghayyndalady. Bir qyzyghy, Shaghataydyng tiri kezinde de, odan keyin de Mavrennahrdr ólkesinde «shaghatay tili» keng qoldanylghanyn bayqaugha bolady. XVI ghasyrdyng  26 jylyna deyin ómir sýrgen Úly Moghol imperiyasynng negizin qalaushy Babyr ózining «Babyrnama» atty tarihy jylnamasyn  «Shaghatay tilinde jazdym» dep aityp ketken. Shaghatay tili týrki tektes til, ony býgingi kýni ózbek zertteushileri  «bizding tilimizge jaqyn» dep jýr.

Olay bolsa, Shynghyshan men onyng basqa úrpaqtary «mongholsha sóilegen» dep aitugha qalay tilimiz barady!?

Sonymen, biz osy sózimizde osy kýnge deyin tarihy oqulyqtar men zertteulerde  iydeologiyalyq negizde bolghan biraz búrmalaushylyqtardyng betin ashyp, naghyz shyndyqtyng qayda ekenine jol silteytin, oy týsiretin  derekterdi taldap óttik. Tәuelsiz El, Memleket ýshin tәuelsiz tarih qajet. Maqsat, orta ghasyrdaghy tarihtyng qaltarystaryn taldau arqyly shynayy shyndyqqa kóz jetkizu.

Júmat Ánesúly, jazushy, tarihshy

Abai.kz